Kent mekânı ve üretim ilişkileri üzerine geniş bir literatür mevcuttur Modern kapitalist kent ve üretim ilişkileri ko-

nusundaki ilk çalışmalar için Fransız kent bilimci Henri Lefebvre’nin eserleri başvuru kaynaklarıdır. Lefebvre’nin (1991, 1996) çalışmaları kendisinden sonra gelen kent araştırmacılarını önemli ölçüde etkilemiş ve politik iktisat yaklaşımı önem kazanmaya başlamıştır.

taşıdığı da görülmektedir. Kente yerleşmenin, iş-ev edinmenin bir arada değerlendirilmesi, bir gecekondu alanının çok boyutlu ekonomi poli- tik birikimlerle oluştuğunun nesnel izleridir.

Farklı dönemlerin ekonomi politikalarının izi, arazilerin elde edilme biçimlerine somut olarak yansımıştır. Alan araştırması sonuçları, halkın büyük bölümünün (% 42,7) arsalarını özel şahıstan satın aldıklarını göstermektedir. Bu grubu takip eden ikinci büyük grup (% 27,5) hazine arazisini çevirmiş; üçüncü grup ise (% 14) hazine arazisini çeviren özel şahıslardan satın aldıklarını belirtmişlerdir. Son olarak kü- çük bir grup da (% 5,1) arazilerini emlakçıdan satın aldıklarını belirtmiştir (Tablo 5.1). Hazi- ne arazisini çevirdiklerini belirten grubun dışın-

da kalan kesim farklı biçimlerde de olsa gece- kondu yapımı için gereken kentsel araziyi piya- sadan satın almışlardır. Birçok gecekondu ma- hallesinde karşılaşılan bu durum, gecekonducu- ları “işgalci” olarak suçlayan söyleminin fazla- sıyla indirgemeci olduğunu göstermektedir; “iş- galci” söylemi gecekondunun da diğer konut türleri gibi kendine özgü bir piyasa ilişkisi için- de geliştiğini gözden kaçırmaktadır. Daha önce de bahsedildiği gibi en yüksek arsa elde edilme yılları 1970’ten başlayan ve 1990’lara kadar devam etmiş bir aralığı kapsamaktadır.

Kısaca özetlemek gerekirse, Başıbüyük’te şu andaki evlere ait arazilerin % 61’i gecekon- du bölgelerinin kendi dinamiği içinde oluşan piyasadan satın alınmıştır. Bu oran, mahalle- TABLO 5.1

Başıbüyük: Arsanın Elde Edilme Biçimi ve Dönemi

Arsanın elde edilme biçimi

Arsanın elde edildiği dönem 1950 öncesi 1951- 1960 1961- 1970 1971- 1980 1981- 1990 1991- 2000 Cevap yok Toplam Hazinenindi, çevirdim 0 2 1 34 8 2 2 49 % 27,5 0,0 4,1 2,0 69,4 16,3 4,1 4,1 100,0

Özel şahıstan satın aldım 1 2 2 19 36 15 1 76

% 42,7 1,3 2,6 2,6 25,0 47,4 19,7 1,3 100,0

Emlakçıdan aldım 0 0 0 2 5 1 1 9

% 5,1 0,0 0,0 0,0 22,2 55,6 11,1 11,1 100,0

Özel şahıs çevirmişti, ondan aldım 0 0 0 7 11 7 0 25

% 14,0 0,0 0,0 0,0 28,0 44,0 28,0 0,0 100,0

Miras kaldı 2 2 1 2 0 0 2 9

% 5,1 22,2 22,2 11,1 22,2 0,0 0,0 22,2 100,0

Köydü, muhtardan aldım 0 0 0 1 0 0 0 1

% 0,6 0,0 0,0 0,0 100,0 0,0 0,0 0,0 100,0

Diğer 0 0 1 3 0 0 0 4

% 2,2 0,0 0,0 25,0 75,0 0,0 0,0 0,0 100,0

Yanıt veremiyorum 0 1 2 2 0 0 0 5

% 2,8 0,0 20,0 40,0 40,0 0,0 0,0 0,0 100,0

Toplam hane sayısı 3 7 7 70 60 25 6 178

nin gecekondulaşmaya başladığı dönemin ba- şından itibaren bir arazi piyasasının varlığına sahip olduğunu göstermektedir. Fakat yıllar içinde piyasayı yaratan politikalar ile aracılar oldukça değişmiş, konut piyasası ticari anlam- da daha iddialı hale gelmiştir.

Arsaların elde edilme biçimleri ile konutla- rın elde ediliş-yapım öyküsü bir arada değer- lendirildiğinde, iki aşama arasındaki zamansal- lığın bir anlamı olduğu görülmektedir. Konut- larını başkalarına parayla yaptıranların (% 48,4) yanı sıra büyük bir kesim (% 34,7) ken- di konutunu yapmıştır. Böyle bir gerçekliğin olması, gecekonduyu diğer konut türlerinden ayıran en önemli özelliklerdendir (Tablo 5.2). Bütünüyle kullanım değeri üreten ve emeğin yeniden üretimi anlamında devletin veya ser- mayenin doğrudan katkısı olmaksızın kendi kolektif girişimlerine dayanan bir konut yapı- mı söz konusudur. Bu durum aynı zamanda el- de edilen arsaların doğrudan barınma ihtiyacı için kullanıldığını da gösterir. Evin elde ediliş biçiminde mahalle özelinde değerlendirilmesi

gereken önemli bir özellik de mahalledeki er- kek nüfusun inşaatlarda çalışma geçmişinin ol- masıdır. İlerleyen bölümlerde daha ayrıntılı in- celeyeceğimiz mesleklere göre sınıflandırmaya baktığımızda inşaat işinde çalışanların (% 11,7) ve teknik/tamir işinde çalışanların (% 13,2) oranının meslek ayrımlarında en yüksek değerlere sahip olduğu görülmektedir. Kısacası özellikle ilk yıllar olmak üzere mahalledeki in- şaatların yapımında mahalledeki emek gücü kullanılmıştır.

Tablo 5.1 ve 5.2 incelendiğinde görüleceği

üzere arsa ve konutun elde edilme süreci aslın- da çok da eski bir tarihe gitmemektedir. Gece- konducuların mevcut arsalarının % 90’ına ya- kın bölümü 1970’lerden başlayıp yakın döne- me kadar uzanan süreçte edinilmiştir. Ev sahi- bi olma dönemi açısından ise % 96 gibi daha büyük bir oranın olduğu görülmektedir. Her ikisinde de (arsa ve konut) mülk sahibi olma sürecinin 1970-1990 yılları arasında daha ha- reketli olduğu; 2000’li yıllarda mülklerin el de- ğiştirme hızının düştüğü gözlenmiştir. Konut- TABLO 5.2

Başıbüyük: Konutun Elde Edilme Biçimi ve Dönemi İlişkisi

Konutun elde edilme biçimi

Konutun elde edilme dönemi 1951- 1960 1961- 1970 1971- 1980 1981- 1990 1991- 2000 2001 sonrası Cevap yok Toplam Yaptırdım 2 1 28 38 29 3 2 103 % 48,4 1,9 1,0 27,2 36,9 28,2 2,9 1,9 100,0 Satın aldım 0 2 2 10 13 8 0 35 % 16,4 0,0 5,7 5,7 28,6 37,1 22,9 0,0 100,0 Kendim yaptım 2 4 24 25 19 0 0 74 % 34,7 2,7 5,4 32,4 33,8 25,7 0,0 0,0 100,0 Miras kaldı 1 0 0 0 0 0 0 1 % 0,5 100,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0

Toplam hane sayısı 5 7 54 73 61 11 2 213

larını satın aldıklarını söyleyenlerin % 60’ı 1990’dan sonra evlerini almışlardır. Dönemler karşılaştırıldığında konut piyasasındaki en ha- reketli dönemin ve yoğunluğun 1980’lerde ol- duğu görülmektedir.

Şimdiki eve taşınma dönemleri, kiracılarla ilgili bilgiyi de içerdiği için mahalleye yerleşme sürecine ve değişimine ışık tutmaktadır (Tablo

5.3). Ev sahiplerinin % 21,6’sı 1970’lerde, %

29,1’i 1980’lerde ve % 34,3’ü ise 1990’larda konutlarına yerleşmişlerdir. Dikkat çekici bil- gilerden biri ise kiracıların % 75,4’ünün 2000’li yıllarda şimdiki konutlarına taşınmış olmalarıdır. Akrabaya ait evde oturanların % 52’si 1990’larda, % 32’si ise yine 2000’li yıl- larda konutlarına taşınmışlardır. Tapusu olan- ların zaman içinde konutlarını apartmana dö-

nüştürmesi ve gecekonduda oturanların kat çıkmaları sonucu mahallede sınırlı da olsa ki- raya verilebilir bir konut stoku oluşmuştur.

Barınma koşullarının oluşumuna dair bir değerlendirme yapmak açısından elde edilen bu bilgilerin yanı sıra mahallenin genel yapılaş- ma ve konut niteliklerini de göz önüne almak gerekmektedir. Başıbüyük Mahallesi’nde gö- rüştüğümüz hanelerin oturdukları konutların % 47,8’i bir ya da iki katlı olduğu; dört ve dörtten fazla kata sahip olan binaların oranı- nın ise yine yüksek (% 32,2) bir oranda olduğu görülmüştür (Tablo 5.4). Bu karma görünüm mahalle açısından sosyal olarak da karma bir yapıyı yansıtmaktadır. Apartmanlaşmanın ar- tıyor olması beraberinde kiracı nüfusunu da arttırmaktadır. Mülkiyet durumuna göre ayrış- tırdığımızda ise ev sahiplerinin % 26’sının, ki- racıların ise % 52’sinin yüksek katlı binalarda oturduğu görülmüştür.

1980 sonrası tapu tahsis belgelerinin veril- mesiyle birlikte gecekondular da apartmana dönüşmeye başlamıştır. Yapılan anketlerden gecekondu veya kaçak yapı statüsünde bulu- nan konutların % 41,2’sinin bir, % 19,1’inin iki katlı olduğu görülmektedir; bu tür yapıların sadece % 19,6’sı dört ve dörtten fazla kata sa- hiptir. Diğer bir deyişle, gecekondudan apart- mana dönüşen yapıların oranı henüz düşüktür. Nitekim görüşülen ailelerden sadece % 27,7’si kat çıktığını ifade etmiştir; % 43,2’si ise hiçbir değişiklik yapmamıştır. Bu dönemler içinde, kat çıkma dışında en yüksek oranda görülen değişiklikler ise çatı yapma, oda ekleme ve ko- nutu sağlamlaştırmadır.

Kent içi hareketlilik açısından bakıldığında İstanbul’da daha önce başka yerde oturma ora- nı yüksektir; bugün yaşanan konut hanelerin TABLO 5.3

Başıbüyük: Şimdiki Eve Taşınma Dönemi ve Mülkiyet İlişkisi Şimdiki eve taşınma dönemi Mülkiyet Ev sahibi % 69,4 Kiracı % 22,5 Akra- baya ait % 8,1 Toplam 1951-1960 3 0 0 3 % 1,4 0,0 0,0 1,0 1961-1970 5 0 1 6 % 2,3 0,0 4,0 2,0 1971-1980 46 0 2 48 % 21,6 0,0 8,0 15,6 1981-1990 62 2 1 65 % 29,1 2,9 4,0 21,2 1991-2000 73 15 13 101 % 34,3 21,7 52,0 32,9 2001 sonrası 24 52 8 84 % 11,3 75,4 32,0 27,4 Toplam hane sayısı 213 69 25 307 % 100,0 100,0 100,0 100,0

yarısından fazlasının (% 57) ikinci konutudur. Daha önce yaşanan evlerin büyük çoğunluğu- nun yine Maltepe’de olduğu; ikinci sırada ise Kadıköy ilçesinin olduğu görülmektedir (Tab-