2.4. Dini ve Sosyal Yapılar
2.4.2. Medreseler
2.4.2.1. Kasım Padişah Medresesi
Mardin’in güneybatısında Bab-ı Zeytun’un dışında yer alan medrese, Osmanlı devrinde Mardin’in en zengin ve geliri en yüksek vakfına sahipti. Medresenin Akkoyunlu Sultanı Cihangir’in oğlu Sultan Kasım tarafından tamamlandığı kabul edilmektedir. Şehir surlarının dışında inşa edilen medrese 12 üst kat,11 alt kat olmak üzere toplam 23 hücre ile bir eyvan, türbe ve ambara sahiptir443. Aynı zamanda hem 96imarhane96 hem de şafilere mahsus olmak üzere 2 ayrı mescit de bulunmaktaydı444. 1902 yılına kadar tüccarlara has büyük bir çarşı olan Kayseriyye Çarşısı, bu vakfın gelirleri arasında yer almaktaydı.
Bu medreselerin yanında Hamza-i Kebir Zaviyesi, Cihangir Bey Zaviyesi, Hamza-i Sağir Zaviyesi, Şeyh Kasım Mescidi gibi eğitim kurumları da varlığını sürdürmektedir445. Mardin’deki bu zaviyeler genellikle şehir merkezi dışında bulunmaktadır. 19. Yüzyılda Mardin şehrinde üç tane zaviye vardır. Bunlar Şeyh Mahmud Türkî Zaviyesi, Necmeddin İlgazi Zaviyesi, Şeyh Mehmedü’l-Faris Zaviyesidir.
440 MŞS. 241, s.54.
441 Abdulgani Efendi, s. 227. 442 MŞS. 227, s. 44.
443 Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, s. 156; Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, s. 319. 444 VA, HD, 1148, s. 132, 133, 134, 135.
445 Banu Bilgicioğlu, “Mardin (mimari)”, DİA, c. 28, Ankara, 2003, s.48-50; Kâtip Ferdi, Mardin Müluk –
İncelediğimiz dönemde Kasım Padişah Evkafı aktif olarak işlemekteydi. Vakıfta çalışan müderris, duagu, cüzhan, ihlashan, nakib, imam, müfettiş, anbardar, vekil-i harc vs. gibi görevliler ücretlerini günlük nakdi olarak aldıkları gibi, senelik ayni olarak alanlar da bulunmaktaydı. Vakıftan almak üzere senelik bir müd Diyarbekir buğdayı karşılığında duagu ciheti Müderris Seyyid Ahmed’e tevcih edilmiştir.
20 Nisan 1778 M. (22 Rebi’ü’l-evvel 1192 H.) tarihinde aynı vakıftan almak üzere yevmi üç akçe vazife ile ihlashan olan Mehmed Said vefat ettiğinden yerine Ahmed Halife bin İsmail’e vakfın mütevellisi Seyyid Abdurrahim’in arzıyla berat verilmiştir446.
Duagu vazifesi kişinin sadece erkek çocuklarına değil aynı zamanda kız çocuklarına da tevcih edilmekteydi. Aynı vakıfta, günlük 10 akçe yevmiye karşılığında duagu vazifesini ifa eden Seyyid Ahmed Efendi’nin vefatı üzerine, vakfın mütevellisi Seyyid Hafız Numan’ın arzı ve Şeyhülislam Mevlana Ömer Hulusi Efendi’nin işaretiyle 8 Mayıs 1801 M. (24 Zi’l-hicce 1215 H.) tarihinde kızı Kasisa’ya berat gönderilmiştir447.
Kasım Padişah Medresesi’nde hem Hanefi hem de Şafi müderisliği bulunmaktaydı. Medresenin tevliyeti sülüs hisse ile kişilere tevcih edilmekteydi. Mesela medresenin mütevellisi Taceddin Gazi evladından Nakşibendî Şeyhi Seyyid Ahmed Efendi’nin vefat etmesi üzerine, 6 Ağustos 1804 M. (28 Rebi’ü’l-ahir 1219 H.) tarihinde tevliyet görevinin sülüs hissesi oğlu Seyyid Abdurrahman’a tevcih edilmiştir448.
Vakıfta çalışanların ücretleri icra ettikleri göreve göre 2-29 akçe arasında değişmektedir. En fazla ücreti duagu ve müfettiş vazifesini yerine getirenler almaktaydı. (Bkz. Tablo 17.)
446 MŞS. 266, s. 33, b. 84. 447 BOA., Cevdet, Maarif, 5341. 448 BOA., C. MF. / 2866.
Tablo 17. 1789-1841 Yılları Arasında Kasım Padişah Evkafı Görevlileri ve Aldıkları Ücretler449
Görevi Görev Tarihi Eski Görevli Yeni Görevli Ücreti (Günlük)
Duagu
16 Temmuz
1789
(11 Şevval 1203 H.)
Seyyid Mustafa Numan 5 akçe
4 Nisan 1790
(19 Receb 1204 H.) Mehmed Seyyid Abdurrahman 2 akçe
Cüzhan 15 Haziran 1791 (13 Şevval 1205 H.) Mustafa Mehmed b. Mustafa 4 akçe
Duagu 30 Mart 1792
(6 Şaban 1206 H.) Seyyid Ali Seyyid Abid 10 akçe
Keyyal Mayıs 1792 (Şevval 1206 H.) Salih Hasan bin Ebubekir 5 akçe
Duagu Ağustos 1792 (Zi’l-hicce 1206 H.) Ömer Ahmed 15 akçe
Duagu “ Seyyid Abdullah Seyyid Mehmed 5 akçe
Duagu Ekim 1792
(Safer 1207 H.) Mehmed Seyyid Ramazan 10 akçe
Muhasib Mayıs 1793
(Ramazan 1207 H.) Hacı İsmail Hüseyin 10 akçe
İmam-ı Sani “ Hacı İsmail Abdurrahman 5 akçe
Duagu 9 Şubat 1794
(8 Receb 1208 H.)
Mehmed Said bin
Ebu Bekir Seyyid Mustafa 10 akçe
Duagu
14 Ocak 1795 (22 Cemaziye’l-ahir 1209 H.)
Seyyid Mustafa Seyyid Ali 10 akçe
Cüzhan “ Abdullah Mehmed Hızır 2 akçe
Duagu “ Ali Seyyid Kasım Halife 20 akçe
Duagu “ Ahmed Seyyid Kasım Halife 10 akçe
Cüzhan Mayıs 1797 (Zi’l-hicce 1211 H.) Mustafa Hacı İbrahim 2 akçe
İmam-ı Sani 16 Şubat 1798 (29 Şaban 1212 H.) Said Ali Abid Halife 5 akçe
Duagu
11 Ekim 1799 (11 Cemaziye’l- evvel 1214 H.)
Seyyid Abdullah Abdullah Senelik 2 müd
Amidi Hınta
Duagu “ Hatun binti
Hüseyin Abdulkerim 10 akçe
Cüzhan 14 Temmuz 1800
(21 Safer 1215 H.)
Vaiz Seyyid
Ahmed Seyyid Mesud Halife 5 akçe
Müfettiş 22 Temmuz 1800 (29 Safer 1215 H.) Said İbrahim 15 akçe
Duagu 15 Aralık 1800
(28 Receb 1215 H.) Said Ali
Said Abdulkadir bin
Mehmed 9 akçe Anbardar 16 Mayıs 1801 (22 Zi’l-hicce 1215 H.) 2 akçe İhlashan 28 Eylül 1801 (20 Cemaziye’l-
evvel 1216 H.)
Ahmed Bin
İsmail Seyyid Abid 3 akçe
449 Tablo tarih sırası itibariyle şu belgelerden istifade edilerek düzenlenmiştir: VA. HD. Nr. 558, s. 232,
Nr. 558, s. 233-234-235, Nr. 560, s. 64, Nr. 560, s. 54, Nr. 560, s. 52-53, Nr. 559, s. 52, Nr. 560, s. 65, Nr. 560, s. 63, Nr. 561, s. 89.
Vekil-i Harc Ocak 1803
(Şevval 1217 H.) Yusuf Mahmud 4 akçe
Duagu 1803 (1218) Mehmed Ahmed ve Hızır 5 akçe
Vekil-i Harc 1803 (1218) Seyyid Mehmed Yusuf b. Mehmed
4 akçe Duagu Kasım 1808 (Şevval 1223 H.) Nimet b. Seyyid
Ahmed Raide Hatun 5 akçe
Duagu – Duagu
1808-1809 (1223 H.)
Seyyid Ahmed
Haki Nimet- Raide Hatun 6+5 akçe
Cüzhan 18 Mart 1809 (1 Safer 1224 H.) Seyyid Ebubekir b. Seyyid Mustafa
Seyyid Mehmed Selim b. Seyyid Hacı Abdulgafur
2 akçe Nakib –
Cüzhan 15 Eylül 1809 (5 Şaban 1224H.) Müderris-zade Seyyid Ebubekir Ahmed b. Yusuf 3+2 akçe Anbardar
1809-1810 (1224 H.)
Müderriszâde
Seyyid Ebubekir Ahmed b. Yusuf 2 akçe
Duagu 1809-1810
(1224 H.) Ömer b. İsmail İsmail b. Ömer 10 akçe
Duagu 28 Mayıs 1809 (13 Rebi’ü’l-ahir 1224 H.) Mehmed b. Abdurrahim Müderris-zade Seyyid Ebubekir 29 akçe (senede 1 müd Amidi hınta) Nakib – Cüzhan – Anbardar “ Mehmed b. Abdurrahim Müderriszâde Seyyid Ebubekir 3+2+2 akçe Duagu 16 Nisan 1810
(29 Safer 1225 H.) Seyyid Abdulgafur Seyyid Hüseyin
Senelik 1müd Amidi Hınta Duagu 9 Şubat 1812 (25 Muharrem 1227 H.) - Seyyid Abdurrahim b.
Seyyid Yusuf 10 akçe
Cüzhan “ Mehmed b.
Abdurrahim Vaiz Seyyid Ahmed 5 akçe
Duagu 31 Mart 1826 (21 Şaban 1241 H.) Seyyid
Abdurrahman Seyyid Mehmed 10 akçe
Duagu 1 Haziran 1825 (14 Şevval 1240 H.) Hafız Mustafa
Necib Seyyid Abdullah 10 akçe
Duagu
13 Şubat 1841 (21 Zi’l-hicce 1256 H.)
Abdulkadir b. Şeyh
Süleyman Seyyid Süleyman b. Abdulkadir 8 akçe
2.4.2.2. Şehidiye Medresesi
Melik Nasır-ı Şehid adıyla anılan medrese, Mardin ana caddesi ve caddenin alt tarafındaki yamaçlarda bulunmaktadır. Artuklular dönemine ait en büyük medrese olarak bilinen ve açık avlulu medreseler grubuna giren bu medrese, Necmeddin Gazi’nin babası Nasreddin Artuk Aslan tarafından yaptırılmıştır450. Medrese revaklı, avlulu ve eyvanlı medrese şemasına uygundur. Medresenin güneyinde küçük bir cami yer almaktadır451.
450 Alpay Bizbirlik, 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir, s. 306. Ayrıca bkz. Abdulgani Bulduk, El-
Cezire’nin Muhtasar Tarihi, (Yayına Hazırlayanlar: Prof. Dr. Mustafa Öztürk, Prof. Dr. İbrahim Yılmazçelik), Elazığ, 2004, s. 48.
2.4.2.3. Hatuniyye (Sitti Radviyye) Medresesi
Mardin’in Gölasiyye (Kölasiyye)452 mahallesinde bulunan ve bugün sadece bir kısmı cami olarak kullanılan medrese, Anadolu’da açık avlulu medreselerin en erken örneklerinden birini teşkil etmektedir. Anadolu’da eyvanlı- avlulu medrese plan şemasında yapılmış ilk medreseler, Artuklular döneminde inşa edilmiştir. Bunlardan iki veya üç eyvanlı- avlulu medreseler grubuna dâhil olan bu medrese453, Necmeddin Alp’ın hanımı ve Kutbeddin İlgazi’nin annesi Sitti Radviyye Hatun tarafından yaklaşık 1185 tarihinde yaptırılmıştır454.
Hatuniye Medresesi vakfından almak üzere günlük 5 akçe ücretle müfettiş olan Seyyid Mehmed Emin’in vefatı üzerine, medresenin müfettişlik vazifesi 1 Mayıs 1837 M. (25 Muharrem 1253 H.) tarihinde kardeşi Seyyid Ömer bin Seyyid Abid Halife’ye tevcih edilmiştir455.
2.4.2.4. Cihangiriye Medresesi
Cihangir Medresesi müderrislerinden Taki-zade Seyyid Mustafa Efendi’ye gönderilen müraselede, 20 Kasım 1770 M. (1 Şaban 1184 H.) tarihinden itibaren kendisinin Mardin naibi olarak görevlendirildiği bildirilmiştir456.
Cihangir Medresesi’nin buk’adarlığı457 25 Mayıs 1789 M. (29 Şaban 1203 H. ) tarihinde Seyyid Mehmed Said’in vefatı üzerine arzuhal gönderen Hafız Seyyid Numan bin Mehmed’ e vazife-i muayyene ile tevcih edilmiştir458.
2.4.2.5. Zinciriye (Sultan İsa) Medresesi
Mardin Kalesi yakınındaki medrese, günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. Taç kapısındaki kitabesinden anlaşıldığı kadarıyla Artuklular’dan Şemseddin Davud’un oğlu Sultan Mecnüddin İsa tarafından 1385 yılında yaptırılmıştır. Medrese mahallesinin
452 Gölasiyye, günümüzde Mardin’in Gül mahallesinin eski adını teşkil etmektedir.
453 Gönül Cantay, Anadolu Selçuklu Ve Osmanlı Darüşşifaları, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara,
1992, s. 9.
454 Kâtip Ferdi, Mardin Müluk –i Artukiyye Tarihi, s. 29; Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, s. 218. 455 BOA., C. MF / 3282. 29 Mart 1841 M. (5 Safer 1257 H.) tarihli ilam kaydı.
456 MŞS. 227, s. 10.
457 Arz, toprak, ülke, memleket anlamına gelen buk'a kelimesinin buradaki karşılığı zaviyedir. Buk'adarlık
ise zaviyedar anlamındadır. Bkz. Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul, 2011, s. 131.
kuzeyinde bulunmaktadır. İki kat olarak iki avlu etrafında düzenlenmiş, dilimli kubbeleri olan bir yapıdır459.