Bilindiği üzere Osmanlı Devleti’nde ilk nüfus sayımı497 1831 senesinde gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde nüfus kayıt işleri düzenli bir şekilde başlatılarak, Kırım Savaşı’nın yapıldığı 1853 senesine kadar işlerliğini devam ettirmiştir498. Kazalarda görev alan nüfus memurlarının görevleri başında, kaza içerisindeki bütün doğum, ölüm ve göçleri kayıt altına almak ve bu kayıtları düzenli olarak merkeze göndermek gelmekteydi499. 1831 nüfus sayımının500 amacı, askere alınması gereken erkek nüfusu tespit etmeye yönelikti. Cizye ödemekle mükellef olan gayrimüslim erkek nüfus ise Reaya, Ermeni, Yahudi ve Kıbti olarak tasnif edilmiştir501.
XVI. Yüzyılda Mardin nüfusu tahrir defterlerine göre incelenerek; Mardin şehir merkezinde Hıristiyanların, kazalar ve köyler dâhil olmak üzere sancağın tamamında ise Müslümanların çoğunlukta olduğu tespit edilmiştir502.
İncelenen dönemde Mardin şehir nüfusunun tespit edilmesi 1835-1836 senesine denk gelmektedir503. Zira 1836 senesine ait Salyane tevzi defterinde nüfus nazırı ve kâtiplerine ödenen ilk altı aylık maaşları kaydedilmiştir504.
497Osmanlı Devleti’nin demografik yapısı ile ilgili olarak bkz. Numan Elibol, “Osmanlı
İmparatorluğu’nda Nüfus Meselesi ve Demografi Araştırmaları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, c. 12, S. 2, Isparta, 2007, s. 135-160; Hasan Yüksel, “Osmanlı’da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği’nin Demografik Yapısı, Nüfusbilim Dergisi, Turkish Journal of Population Studies, S. 28-29, 2006, s. 73-89; Selahattin Döğüş, “Kayseri’nin 25 Nr’lu Şer’iye Sicili Işığında Şehrin Nüfus Yapısı (1624-1625)”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Kayseri, 2000, s. 125-128; Musa Çadırcı, “1830 Nüfus Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerinde Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul, 1980, s. 109- 132; Ali Güler, “Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Türkiye’nin Demografik Durumuna Genel Bir Bakış”, Osmanlı, c. 4,Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 567-576.
498 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, T.C. Başbakanlık Devlet
İstatistik Enstitüsü, II. Baskı, Ankara, 1997, s. 8.
499 Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul, 2010, s. 66.
500 1831 senesinde gerçekleştirilen ilk genel nüfus sayımında sayımı yapmakla görevlendirilen memurlar
rical, ulema, kapıcıbaşı ve ketebe arasında seçilmişlerdir. Bkz. Ahmed Lütfi Efendi, Tarih-i Lütfi, c. 3, İstanbul, 1292, s. 142-143.
501 Mutullah Sungur, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Nüfus ve Nüfus Sayımları”, Osmanlı, c.
4,Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 558-566.
502 Mardin şehrinin nüfusu, XVI. Yüzyılda şu şekilde tespit edilmiştir: 1518’de 8200, 1526’da 10712,
1540’da 13943, 1564’de 18714 kişi olmak üzere artarak devam etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, s. 102.
Seyahatnameler, Mardin şehir nüfusu ile ilgili olarak önemli bilgiler ihtiva etmektedir. 1814 senesinde Kinneir, Mardin şehrinin Türk, Arap, Keldani, Nesturi, Ermeni, Yahudi ve Süryanilerden oluştuğunu; aynı zamanda 100 aile civarında ateşe tapan bir etnik grubun varlığına da işaret etmektedir505. Aşağıdaki tablo seyyahların tahmini olarak verdikleri bilgiler ışığında düzenlenmiştir. (Bkz. Tablo 18.)
503 1835 senesinde Köse Paşa lakabıyla tanınan Mehmed Bey, Mardin Mütesellimi olarak tayin edilince
Mardin’de ilk nüfus sayımını gerçekleştirmiştir. Bkz. Abdulgani Efendi, s. 220.
504 MŞS. 253, s. 38, b.127.
505 Mehmet Alaaddin Yalçınkaya, “Avrupalı Seyyahlara Göre Mardin”, s. 480; Nejat Göyünç, XVI.
Tablo 18. Mardin’de Yaşayan Müslüman ve Gayrimüslimlerin Tahmini Nüfusu
Seyyahlar Tarih Müslüman Yakubi (Süryani Kadim) Ermeni Katolik Süryani Katolik Keldani
(Nesturi) Yahudi Musevi Şemsi
Ermeni Ortodoks Toplam Nüfus Adrien Dupre 1807 20000 3200 2000 400 800 800 40 27240 Kinneir 1816 1500 11000 J. Buckingham 1827 13333 2000 1000 300 400 1000 500 20000 Southgate506 1837 8700 2000 2500 1250 500 50 15000
506 Southgate, Mardin şehir nüfusunun 3000 aile olarak tahmin edildiğini, bunun 500 hanesi Ermeni Katolik, 400 hanesi Yakubi, 250 hanesi Süryani Katolik, 100 hanesi
Keldani, ve 10 hanesi Musevi aileden oluştuğunu, geri kalan nüfusun ise Müslümanlardan müteşekkil olduğunu ifade etmektedir. 1 hane = 5 kişi hesabıyla 3000 hane 15000 kişi eder.
James Silk Buckingham, 1827 senesinde tahmini Mardin nüfusunu 20000 olarak verip, bu nüfusun 3/2’sinin Müslüman olduğunu kaydederken; H. Southgate, 1837 senesinde Mardin’de 8700 Müslüman, 6300 gayrimüslim olmak üzere toplam 15000 kişinin yaşadığını bildirmektedir. Buna göre toplam nüfus içerisinde Müslümanlar % 58, gayrimüslimler ise % 42’lik bir orana sahipti.
Mardin’i genişliğine rağmen bir şehirden çok köye benzeten Olivier, kent nüfusunu 3000 Kürt, 5000-6000 Arap ve Türk, 1500 kadar Yahudi507 ve Ermeni ile bir o kadar Nasturi’den ibaret olduğunu; Roma Kilisesi’ne bağlanan Nesturi cemaati metropolitinin Mardin’de, patriğinin Antakya’da oturduğunu; Yakubi patriğinin ise Diyarbekir’de bulunduğunu bildirmektedir508.
Tablodan anlaşıldığı üzere, Mardin’in tahmini nüfusuna dair seyyahlar tarafından verilen bilgiler ışığında, incelenen dönemde Mardin’de Müslüman nüfusunun ağırlıkta bulunduğu; gayrimüslimler içerisinde nüfus yoğunluğu açısından en kalabalık grupları Süryani Ortodokslar ile Ermeni Katoliklerin oluşturduğu anlaşılmaktadır.
3.1.1. 1835 Senesinde Mardin’de Yapılan Nüfus Sayımı
Sultan II. Mahmud zamanında yapılan yeni bir uygulama ile ilk defa erkek nüfusun sayıldığı bir nüfus sayımı509 gerçekleştirilmiş ve bu sayımda Mardin’in Müslüman ve gayrimüslim nüfusu aşağıdaki iki ayrı tabloda görüldüğü üzere tespit edilmiştir. (Bkz. Tablo 19.)
507 Olivier, Mardin’de ikâmet eden Yahudilerin 20 hane kadar oldukları bilgisini vermektedir. 508 Ahmet Mümtaz Maden, Olivier’ye Göre Anadolu (Birecik, Şanlıurfa, Mardin, Nusaybin), s. 25. 509 1831 senesinde gerçekleştirilen ilk nüfus sayımında sadece erkek nüfus tesbit edilmiştir. Bu sayımın
amacı, vergi eşitsizliklerinin giderilmesi ve askerlik hizmeti için uygun Müslümanların sayısının belirlenmesi idi. Bkz. Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, s. 68.
Tablo 19. Mardin’de Müslüman Nüfusun Mahallelere Dağılımı510
Mahalle Adı Yetişkin Çocuk İhtiyar Toplam (Nefer) Eminüddin 42 37 28 107 Latifiye 22 16 22 60 Necmeddin 32 25 26 83 Meşkin 83 79 59 221 Babü’l-Cedid 32 27 29 88 Şeyh Çabuk 14 20 21 55 Şeyh Şeyhullah 105 69 56 230 Cami-i Kebir 97 91 75 263 Tekye 214 131 122 467 Şehidiye 149 127 96 372 Medrese 75 56 53 184 Gölasiye 135 105 61 301 Babu’s-Sur 231 197 142 570 Toplam 1231 980 790 3001
Mardin’de incelenen dönemde Müslümanlar Eminüddin, Latifiye, Necmeddin, Meşkin, Babü’l-Cedid, Şeyh Çabuk, Şeyh Şeyhullah, Cami-i Kebir, Tekye, Şehidiye, Medrese, Gölasiye ve Babu’s-Sur veya Savur olmak üzere 13 ayrı mahallede ikâmet etmekteydi. En kalabalık Müslüman mahallelerini sırasıyla Babu’s-Sur, Tekye, Şehidiye, Gölasiye, Cami-i Kebir, Şeyh Şeyhullah ve Meşkin mahalleleri teşkil etmekteydi.
Mahallelerdeki Müslüman erkek nüfus; yetişkin, çocuk ve ihtiyar olmak üzere ayrı ayrı sayılarak, toplam 3001 nefer tespit edilmiştir511. Bunlar arasında en yoğun grubu oluşturan 12-40 yaş arasındaki grup, toplam 1231 kişi olmakla birlikte yetişkin iş yapabilen düzeyde bulunmaktaydı. Sağir olarak adlandırılan çocuk sayısı 980; müsin yani yaşlı sayısı ise 790 idi.
510 BOA., MAD. d. 23201, s. 17. 23201 Numaralı Maliyeden Müdevver Defteri, toplam 19 sayfadır.
Defterde tarih bulunmamakla birlikte defterdeki mahalle sayısı ve adları incelenen dönemle aynı olduğundan nüfus sayımının yapıldığı tarih olan 1835 tarihini taşıdığı tahmin edilmektedir.
511 Nüfus sayımında Mardin Müslümanları; tuvana (güçlü), sağir (çocuk), müsinn (yaşlı) olmak üzere üç
ayrı sınıfta kaydedilmiştir. Tuvana 12-40 yaş arasını, sağir 12 yaş altı çocukları ifade etmektedir. Konu ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu, s. 68.
Hane512 sayısı olarak düşünüldüğünde, Mardin şehrinde tahmini Müslüman nüfusun 15005 kişi civarında olduğunu söylemek mümkündür.
Tablo 20. Mardin’de Gayrimüslim Nüfusun Dağılımı513
Gayrimüslim Teba Yetişkin Çocuk Toplam (Nefer) Yakubiyan 717 351 1068 Süryani Katolik 334 193 527 Keldani Katolik 133 75 208 Ermeniyan-ı Katolik 911 486 1397 Yahudiyan 34 16 50 Toplam 2129 1121 3250
Mardin’de Müslümanlarla birlikte yaşayan gayrimüslim tebanın tespit edilmesindeki asıl faktör, askerlikten muaf olmalarına karşın 15-60 yaş arasındaki gayrimüslim erkeklerin ödemekle mükellef oldukları cizye vergisidir514.
Toplam 3250 nefer olarak tespit edilen gayrimüslim nüfusun en yoğun olduğu Hıristiyan cemaat, Ermeni Katoliklerdir. Bu cemaati sırasıyla Yakubi olarak da adlandırılan Süryani Kadimler ile Süryani Katolikler ve Keldani Katolikler takip etmekteydi. Nüfus yoğunluğunun en az olduğu gayrimüslim cemaatini ise Yahudiler oluşturmaktaydı. Cizye vergisini vermekle mükellef olan yetişkin grubu 2129 kişiden oluşmakla birlikte bu sayı içerisine vergiden muaf olan yaşlı grubunun dâhil edilip edilmediği tesbit edilememiştir515.
Kıpti taifesi olarak adlandırılan grubu ise tabloda yer almamıştır. Müslüman ve gayrimüslimlerden ayrı sınıflandırılan Kıpti taifesinin 10 yetişkin ve 6 çocuk olmak üzere toplam 16 nefer olarak tespit edildiği görülmektedir516.
512 XVI. Yüzyılda tahrir defterlerinde geçen haneden kasıt, vergi hanesidir. XIX. Yüzyıla ait belgelerde
ise “hane” deyiminden gerçek aile kast edilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Nejat Göyünç, “Hâne Deyimi Hakkında”, TD, S. 32, İstanbul, 1979, s. 346.
513 BOA., MAD. d. 23201, s. 18.
514 Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu, s. 67-68. Gayrimüslimler, ödemekle mükellef oldukları cizye
vergisinin ödenmesinde âlâ, evsat ve edna olmak üzere gelirlerine göre sınıflandırılmaktaydı.1831 senesinde cizye vergisi sınıflandırılması sırasıyla 48, 24 ve 12 kuruşa karşılık gelmekteydi. Cizye vergisi ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Cevdet Küçük, “Tanzimat’ın İlk Yıllarında Erzurum’un Cizye Geliri ve Reaya Nüfusu”, Tarih Dergisi, S. 31, İstanbul 1978, s. 199-234.
515 Nüfus sayımında gayrimüslimler Kebir ve Sağir olarak sınıflandırılmışlardır. Kebir grubunu oluşturan
yetişkin sayısı 2129 olmakla birlikte bu sayı içerisine yaşlı gurubunun dâhil edilip edilmediği bilinmemektedir.
Tablo 21. 1835 Senesi Tahmini Mardin Nüfusu517
Dini Durumu Hane Sayısı Erkek Nüfus Toplam Kişi Sayısı518
Müslüman 1816 2943 9080
Hıristiyan 1809 3190 9045
Yahudi 18 50 90
Toplam 3643 6183 18215
Abdusselam Efendi’nin ve naklen Abdulgani Efendi’nin verdiği bilgilere göre; Mardin’de 1835 senesinde asker alımı için nüfus tespiti yapılmıştır. Nüfus Nazırı Ebubekir Efendi tarafından yapılan bu tespite göre; 1816 Müslüman, 1809 Hıristiyan, 18 Yahudi olmak üzere toplam 3643 hane tespit edilmiştir. Bu hanelerde 9080’i Müslüman, 9045’i Hıristiyan ve 90’ı Yahudi olmak üzere toplam 18215 kişi yaşamaktaydı519. Tespit edilen erkek nüfus ise 6183 kişi olarak belirlenmiştir.
Müslüman hane sayısı, Hıristiyan hane sayısından 7 hane fazla olmasına rağmen, Hıristiyan erkek nüfusun sayı olarak daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum bazı Müslümanların askerlikten kaçmak için evlerini satmak suretiyle firar ettikleri bilgisiyle açıklanmıştır520.
Yukarıda verilen tablo, bir önceki tabloda verilen nüfus sayımı ile ilgili bilgilerle karşılaştırıldığında; defterde 3001 Müslüman nefere karşılık, Hıristiyan ve Yahudi olmak üzere toplam 3250 gayrimüslim nefer sayısının bu tabloda yaklaşık bir sayı olarak verildiği tespit edilmektedir.
3.2. Mardin Şehir Nüfusunun Tahlili