Kadı – Naib ve Şehir Yönetimindeki Yeri

Arapça kaza kökünden türetilen kadı, ıstılah manasında toplumda meydana gelen davaları şer’i hükümlere göre çözümlemek için yetkili makamlar tarafından tayin edilen kişiyi ifade etmektedir. Kadı tarafından yargılama yapmak üzere görevlendirilen kişiye de naib227 _{adı verilmektedir}228_.

İncelenen dönemde idari açıdan Bağdat Eyaleti’ne bağlı olan Mardin’in, şer’i taksimatta Diyarbekir Eyaleti’ne bağlı olduğu ve naib atamalarının Amid kadısı tarafından yürütüldüğü görülmektedir. Nitekim Mardin’e adli işlerin yürütülmesi için

223_{MŞS. 253, s. 113, b. 295. 24 Aralık 1841 M. (10 Zi’l-ka'de 1257 H.) tarihli kayıt.} 224_{MŞS. 253, s. b. 169.}

225_{MŞS. 241, s. 54.}

226_{MŞS. 253, s. b. 245. 2 Temmuz 1839 M. (10 Rebi'ü’l-ahir 1255 H.) tarihli berat sureti.}

227_{Vekil anlamına gelen naib, kadıların kendi yerlerine davaya bakmak üzere görevlendirdikleri şahıslar}

anlamına gelmektedir. Kadılar, tayin edildikleri yere bizzat gitmeyerek naib görevlendirebilecekleri gibi, kaza merkezlerine tabi nahiyelere de naib tayin edebilmekteydiler. Nahiyelere tayin edilenlere kaza naibleri denilmektedir. Naibler kadıların kaleme aldığı niyabet müraselesi ile tayin edilmekteydiler. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlillleri, 1. Kitap, İstanbul, 1990, s. 232.

devamlı surette Amid kadısı tarafından yazılan bir mürasele ile naibler tayin edilmekteydi229_.

Mardin naibi, Amid kadısı tarafından yazılan bir mürasele-i şer’iyye ile bir seneliğine atanmaktaydı. Mardin naibi Mevlana Seyyid İsa Efendi’nin Aralık 1799 M. (Şaban 1214 H.) tarihinde Amid kadısı Mehmed Efendi tarafından Amid naibi olarak görevlendirildiği; 7 Haziran 1800 M. (14 Muharrem 1215 H.) tarihinde ise Mardin kadılığının kendisine nasb olunduğu bildirilmiştir. Önce Amid naibi daha sonra kadı olarak atandığı görülmektedir230_.

16 Ocak 1812 M. (1 Muharrem 1227 H.) tarihinde Amid kadısı Şefik-zade Şerif Mehmed Sadullah Efendi tarafından yazılan mürasele kaydında, Mevlana Seyyid Abdürrahim Efendi Mardin kadısı olarak atanmıştır.

Osmanlı adli teşkilatının temel taşı olan kadılar, bulundukları yerin hem hâkimi, hem belediye başkanı, hem emniyet amiri ve hem de halkın her konuda müracaat edebileceği sosyal güvenlik makamıydı231_.

Amid kadısı Müftü-zade Şerif El- hac Abdullah tarafından gönderilen 20 Aralık 1797 M. (1 Receb 1212 H.) tarihli bir mürasele kaydında; Diyarbekir Valisi Vezir Hacı Salih Paşa’ya gönderilmesi gereken 1212 senesine ait imdâd-ı hazariyenin ikinci taksitini oluşturan 10 bin kuruşun ödenme zamanı geldiği belirtilerek, bu meblağdan Mardin’e ait olan1000 kuruşun bir an önce şehir esnafından tarh ve tevzi edilmesi Mardin kazası naibinden istenilmiştir232_.

Kadı ve naiblerin görev süreleri değişkendir. Bazen aynı kişi yeniden göreve getirildiği gibi görev süresi dolmadan azledilenler de vardı. Amid kadısı El- Hac Abdulkadir Efendi tarafından yazılan 1 Eylül 1810 M. (1 Şa’bân 1225 H.) tarihli mürasele kaydında, Mevlana Seyyid İsa Efendi’ye Mardin naibi olarak yetki verildiği; bir sene sonunda ise kendisinin yeniden naib olarak atandığı bildirilmiştir233_{. 25} Temmuz 1812 M. (15 Receb 1227 H.) tarihli bir kayıtta, Mevlana Seyyid Abdurrahim

229 _{İbrahim Özcoşar, Merkezileşme Sürecinde Bir Taşra Kenti Mardin (1800-1900), Mardin Artuklu}

Üniversitesi Yayınları, Mardin, 2009, s. 86.

230_{MŞS. Nr. 227, s.16, b.}

231_{Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 1. Kitap, İstanbul, 1990, s. 227.} 232_{MŞS. Nr. 227, s. 15, b. 52. “… buyruldı emr ve üslubları mucebince taksit-i sani olan meblağ-ı mezkur}

marifet-i şer ve cümle marifetiyle Medine-i Amiddenbi’l-cümle kaza ve nevahimdennefs-i şehr esnafına tevzi ve taksim olundukda tevzi-i mezkurdan Mardin hissesine dahi ber mutad bin guruş isabet birle savb- ı şer’i kadimden iş bu mürâsele tahrir ve isdâr …”.

Efendi’nin234 _{Mardin kadısı olarak atanmasına rağmen hemen görevine gelmediği, yine} Seyyid İsa Efendi’nin 6 ay kadar daha bir süre kaza işlerini idare ettiği bildirilerek, kendisine aylık 70’er kuruştan 6 aylık toplam 420 kuruş ödenmiştir235_.

Görev süresi henüz tamamlanmadan görevden azledilen naiblerin genellikle ahalinin şikâyeti üzerine görevlerine son verildiği görülmektedir. Nitekim Amid kadısı İmam-zade Ebubekir Efendi tarafından yazılan 17 Aralık 1783 M. (22 Muharrem 1198 H.) tarihli bir mürasele kaydında; Mardin Naibi Seyyid Ebubekir Efendi’nin ahali ile iyi geçinemediği gerekçesiyle 20 Aralık 1783 M. (15 Muharrem 1198 H.) tarihinde azledildiği ve yerine Mardin naibi olarak El-Hac Abdulkadir Efendi’nin tayin edildiği bildirilmekteydi236. Seyyid Ebubekir Efendi 7 ay kadar bir süre Mardin Naibliği görevini yapabilmiş, ahali kendisinden hoşnut olmadığından görevden alınmıştır. 17 Mart 1790 M. (1 Receb 1204 H.) tarihinde ise Mevlana Seyyid Abdurrahim Efendi Mardin naibi olarak görevlendirilmiştir237_.

Mardin’de 20 ay gibi uzun bir süre naiblik görevinin ifa edildiği tespit edilmekle birlikte, bir sene içerisinde 3 defa görev değişikliğinin gerçekleştiğine de rastlanılmaktadır. Mesela 15 Mayıs 1839 M. (1 Rebi’ü’l-evvel 1255 H.) tarihinde Amid Kadısı Seyyid Mehmed Efendi tarafından göreve tevcih edilen Mevlana Seyyid Şeyh Osman Efendi, 3 ay gibi kısa bir süre sonra azledilerek yerine 12 Ağustos 1839 M. (1 Cemaziye’l-ahir 1255 H.) tarihinde Mevlana Müfti-zade SeyyidMehmed Şerif Efendi tayin edilmiştir238_{. Ancak Şerif Efendi’nin de atanma tarihinden 5 ay sonra görevinden} azledilmesi üzerine, 6 Ocak 1840 M. (1 Zi’l-ka’de 1255 H.) tarihinde Amid Kadısı Seyyid El-hac Hafız İbrahim tarafından göreve tevcih edilen Mardin kazası naibi Mehmed Ali Efendi, uygunsuz hareketlerinden dolayı şikâyet edilerek, göreve atanma tarihinden 4 ay sonra azledilmiştir239_{.Yerine tayin edilen Şeyh Osman Efendi’nin 1256} senesi rebiülevvel ayının ilk gününden itibaren Mardin naibi olarak tayin edildiği Amid Kadısı Seyyid Abdulhamid tarafından bir mürasele ile bildirilmiştir240_.

234_{Mardin Kadısı 16 Ocak 1812 M. (1 Muharrem 1227 H.) tarihinde göreve tevcih edilmiştir. Ancak}

göreve altı ay sonra 11 Temmuz 1812 M. (1 Receb 1227 H.) tarihinde başlayabilmiştir.

235_{MŞS. Nr. 227, s. 66, b. 232.}

236 _{MŞS. Nr. 227, s. 61, b. 196. 17 Aralık 1783 M. (22 Muharrem 1198 H.) tarihli mürasele kaydı.} 237 _{MŞS. 227, s. 59, b. 183.}

238_{MŞS. Nr. 253, s. 43, b.139-140.} 239_{MŞS. Nr. 253, s. 43, b. 141.}

240_{MŞS. 253, s. 44, b. 143. Naib atamalarında kadıların naiblere hitaben gönderdikleri müraselelerde aynı}

ifadelerin kullanıldığı görülmektedir. “… beyne’l-ahâli ahkâm-ı şer’i âlide say baliğ idüb vaki olan muhallefat-ı mevtâ-yı askeriyenin mucebtahrîr olanları kalem-i şer’i mübeyyintahrîr ve beyne’l-verese

Bazen de kadı ve naiblerin kendi istekleri doğrultusunda görevlerine son verildiği görülmektedir. 1 Ekim 1837 M. (1 Receb 1253 H.) tarihinde Amid Sancağı’na tabi Mardin Kazası’nın naibi Seyyid Mehmed Mesud Efendi’nin istifa etmesi üzerine, Mevlana Seyyid Hacı İsmail Hakkı Efendi, Amid Kadısı Seyyid Mehmed Efendi tarafından Mardin niyabetine tayin edilmiştir241_.

Kadıların yargısal görevleri dışında pek çok görevleri bulunmaktadır. Her sene Mardin’den İstanbul’a saray mutfağı için en alasından 120 batman242 _{eriğin mekkâre} davarlarına yükletilerek gönderilmesi kadıdan istenilmesi âdet haline gelen bir durumdu243. Mardin kadısı ve voyvodasına hitaben gönderilen fermanlar bunu açıkça ortaya koymaktadır. Nitekim 10 Nisan 1788 M. (4 Receb 1202 H.) tarihli Mardin Kadısına gönderilen fermanda; Mardin’den gönderilen 120 batman iccas bahası olan 870 kuruş meblağın, voyvodalar marifetiyle Mardin mukataa malından karşılanması, Enderun kilerinden tayin edilen Mübaşir Abdullah’a teslim edilmesi ve mekkâre davarlarına yükletilerek der saadete nakledilmesinde yine tam yetkili olan kişi kadıdır244_.

Aynı şekilde 18 Eylül 1804 M. (12 Cemaziye’l-âhir 1219 H.) tarihli fermana göre; “… nefs-i nefis-i hümâyunum için beher sene Mardin canibinden Enderun-ı

hümâyun kilarına gelmesi mu‛tad olan yüz yiğirmi batman iccâsın245 _{tahsis kılınan sekiz} yüz yetmiş iki buçuk guruş bahası Mardin mukataası malından ve voyvoda yedinden ahz …” edilerek bu yılki mahsulün en âla ve güzidesinden seçilerek toplanması, kiler-i

hümâyun tarafından tayin edilen mübaşir el-hac Abdullah Ağa’ya teslim edilmesi ve “

mekkâri bargirlerine” yükletilerek Enderun-ı hümâyun kilerine gönderilmesi hususunda

ala mafarizullahü’l-kadir tevzi ve taksim idüb cadde-i şeriat-ı ahmediyeden ser-i mu inhirâfa cevaz göstermeyesin …” denilmektedir.

241_{MŞS. 253, s. 43, b.134.}

242_{Batman 2 okkadan 6 okkaya kadar olan bir ağırlık ölçü birimi olup, şehirden şehre ve tartılacak mallara}

göre farklılık arz etmektedir. Mardin’de 12 nügi idi. (Her biri 78 dirhem değerindedir.) Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, s. 174-175; Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, s. 96.

243_{MŞS. 266, s. 32, b.79. 29 Mart 1788 tarihli Mardin Kadısına gönderilen fermanda bu durum açıkça}

ifade edilmiştir.“… nefs-i nefis-i hümayunum için beher sene Mardin canibinden gelmesi mu’tad olan yüz yirmi batman iccasın gayet a’lasından cem’ ve tahsil ve mübaşir-i merkum mekkari bargirlerine tahmil südde-i saadetime irsal ve kilar-ı hümâyunuma teslimi…” istenilmiştir. BOA, Cevdet, Saray, 8475. 6 Mayis 1789 M. (10 Şaban 1203 H.) tarihli Mardin voyvodası ve kadısına gönderilen hüküm.

244 _{MŞS. 266, s. 32, b. 80 “… sen ki kadı-yı mûmaileyhsin sen dahi iş bu emr-i şerifimle amel ve hareket}

eylemek babında ferman-ı alişanım sadır olmuşdur buyurdum ki hükm-i şerifim …”. İccâsın nakledilmesi ile ilgili fermanların her yıl düzenli olarak gönderildiği görülmektedir.

245_{İccâs erik, armut kurusu anlamına gelmektedir. Bazı yerlerde zerdali, armut olarak ifade edilir. Bkz.}

Ferit Devellioğlu, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, 2000, s. 407; Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul, 2011, s. 339.

Mardin kadısı Mevlana Seyyid Abdurrahim Efendi’nin görevlendirildiği görülmektedir246_.

Tablo 7. Mardin Kazasında Görevli Kadı ve Naibler (1789-1845)247

Sıra No Kadı ve Naibler Atanma Tarihi Görev Süresi

1 Mevlana Seyyid Ömer Efendi 7 Kasım 1782

2 Müderris Seyyid Abid Efendi Ocak 1783

3 Hacı Abdulkadir Efendi 27 Kasım 1783

4 Seyyid Ebubekir Efendi 4 Haziran 1784

5 Mevlana Seyyid Abid Efendi 4 Mart 1786

6 Mevlana Seyyid Abdullah Efendi Ekim 1786

7 Mevlana İsa Efendi 4 Mart 1787

8 Mevlana Seyyid Abdurrahim Efendi Mayıs 1787

9 Mevlana Seyyid Abdullah Efendi Mart 1788

10 Mevlana Seyyid Abdurrahim Efendi 28 Aralık 1789

11 Mevlana Seyyid Abdurrahman bin Seyyid Yusuf Efendi 13 Ocak 1789

12 Seyyid Abdullah Efendi 1808

13 Seyyid Abdullah Haki Efendi 1809

14 Mevlana Seyyid İsa Efendi 1 Eylül 1810 12 ay

15 Mevlana Seyyid İsa Efendi (2. Defa) 21 Ağustos 1811 11 ay

16 Mevlana Seyyid Abdurrahim Efendi 16 Ocak 1812

17 Seyyid Abdullah Efendi 20 Şubat 1816

18 Mevlana Mehmed Efendi 1826

19 Mevlana Seyyid Mehmed Mesud Efendi 1837 18 ay

20 Mevlana Seyyid Hacı İsmail Hakkı Efendi 1 Ekim 1837 20 ay

21 Mevlana Seyyid Şeyh Osman Efendi 15 Mayıs 1839 3 ay

22 MüftizadeSeyyid Mehmed Şerif Efendi 12 Ağustos 1839 5 ay

23 Mevlana Seyyid Mehmed Ali Efendi 6 Ocak 1840 4 ay

24 Mevlana Müfti-zade Seyyid Şeyh Osman Efendi 1842

25 Mevlana Şeyh Osman Efendi 1843

26 Mevlana Mehmed Necib Efendi 1844

27 Mevlana Hindi-zade Şeyh Osman Efendi 1845

246_{MŞS. Nr. 227, s. 76, b. 263.}

247_{Tablo tarih sırasına göre şu belgelerden istifade edilerek yapılmıştır; MŞS. 266 62/200, 62/198, 61/196,}

60/195, 59/182, 59/179; MŞS. 227 66/229-230, 66/231; 59/179, 39/116, 57/177, 73/255, 66/231, 93/316; MŞS. 253, 43/138, 43/139, 43/140, 43/141, 44/143, 44/144.

Tabloda görüldüğü üzere 1789-1845 yılları arasında Mardin’de 29 kadı ve naibin görev yaptığı tespit edilmiştir.

Kadılar, ifa ettikleri yargı görevi karşılığında belli vergiler alırlardı. Resm-i

kısmet248_{, resm-i hüccet}249_{, resm-i nikâh vb. bu neviden vergilerdir}250_.

1.3.2. Mahkeme Görevlileri