Makaleler Bildiri ve Aktarmalar

Özbekistan ve Özbekistan Türkleri hakkında bugüne dek pek çok makale yayımlanmıştır. Bunların hepsini burada değerlendirmemiz mümkün olmamakla beraber dikkatimizi çeken bazı makaleler tanıtılıp değerlendirilecek, diğerleri ise maddeler halinde verilecektir.

Selami Fedakâr, Sözlü Kompozisyon Teorisi Bağlamında Özbek Destan Anlatıcıları141 adlı makalesinde destan metinlerinin; anlatıcı, dinleyici çevresi ve anlatım ortamına, yani bu unsurlardan oluşan “sözlü geleneğe” bağlı olarak şekillendiğini ortaya koymuş; sözlü kompozisyon teorisi’nin temelini oluşturan; “formül”, “formüle yakın ifade” ve “tema”nın tanımı üzerinde durduktan sonra, bu üç unsurun Özbek destan anlatıcıları tarafından yaygın olarak kullanılan örneklerini sıralamıştır. Özbek Sözlü Destan Geleneğinde Değişim ve Tür Sorunu142nda ise Özbek destanlarının tasnif denemeleri hakkındaki değerlendirmelerini ortaya koymuş; “Alpamış”, “Rüstem Han” ve “Küntuğmış” destanlarını konularının, kahramanlarının ve mekânlarının özellikleri bakımından ele almıştır. Aynı yazarın Özbekistan’da Destan Çalışmalarının Tarihçesi143 adlı makalesinde Özbek destan çalışmaları; 1. Çarlık Dönemi, 2. Sovyet Dönemi ve 3. Bağımsızlık Dönemi başlıkları altında tanıtılıp değerlendirilmiştir.

Cabbar İşankul’un Selami Fedakâr tarafından aktarılan Alpamış Destanı ve Dede Korkut Kitabı’ndaki Mitolojik Motifler144 adlı makalesi, “Alpamış Destanı”, “Dede Korkut Kitabı” ve daha başka Türk destanlarında da karşılaştığımız kahramanın hapsedilmesi motifine yüklenmiş olan sembollerin açıklanması, bu iki anlatmada mevcut olan sembolik ifadelerin benzer ve faklı yönlerinin tespit edilmesi ve bunların sebeplerinin aydınlatılması amacıyla hazırlanmıştır.

141

Selami Fedakâr, “Sözlü Kompozisyon Teorisi Bağlamında Özbek Destan Anlatıcıları”, Mitten Meddaha

Türk Halk Anlatıları Uluslararası Sempozyumu, Ankara, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve

Uygulama Merkezi Yayınları, 25-27 Kasım 2004, 213-222.

142

Selami Fedakâr, “Özbek Sözlü Destan Geleneğinde Değişim ve Tür Sorunu”, Halk Kültüründe Değişim

Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli, Motif Vakfı Yayınları, 17-19 Aralık 2004, 216-228.

143

Selami Fedakâr, “Özbekistan’da Destan Çalışmalarının Tarihçesi”, Milli Folklor Dergisi, 51, 51-64, 2001.

144

Cabbar İşankul, “Alpamış Destanı ve Dede Korkut Kitabı’ndaki Mitolojik Motifler”, Selami Fedakâr (Çev.),

Muhammedcan Recepov, Özbek Destan Terennüm Düzeni145 makalesinde Özbek destancılığındaki destan söyleme düzeninden ve bu düzenin 19. yüzyıl Kastamonu âşık fasıllarının düzenine benzediğinden bahsetmiş; Özbek halk destanlarının kendine has icra özellikleri, bahşılar ve destancılık mektepleri hakkında bilgiler vermiştir.

Fikret Türkmen, Köroğlu’nun Özbek Varyantları146 adını taşıyan makalesinde Türkiye'de çok az tanınan Doğu versiyonlarının en tipik özelliklerini ihtiva eden Özbek varyantları üzerinde durmuş; Köroğlu’nun diğer varyantları ile olan benzerlik ve farklılıkları hakkında bilgiler vermiştir.

Türk topluluklarının destancılık geleneğinin mukayeseli bir şekilde araştırılıp incelenmesi gerekliliğini vurgulayan Mehmet Aça ise Özbek Türklerinin Destancılık

Geleneği Üzerine Notlar147 başlıklı makalesinde destan türünün adlandırılması meselesine kısaca değindikten sonra çeşitli araştırıcılar tarafından Özbek destanlarının tasnif denemelerine yer vermiştir. Destanların şekil özellikleri ve formel ifadeler hakkında bilgi verilmiştir. Bahşi, dastançi, şair, sazçi, halfe, cirav, yüzbaşi, saki, sazende, cirçi, sanavçi, akın ve ahun gibi farklı adlarla zikredilen icracı tipler anlatılmıştır. Özbek Türklerinin destancılık geleneğini oluşturan ve geliştiren mektepler hakkında kısa izahatlar verdikten sonra Böri Bahşi, Yoldaş şair, Fazil Yoldaş oğli, Ergaş Cumanbülbül oğli, Polkan şair, Abdulla Nurali, İslam şair, Nurman şair ve Kurbannazar Abdulla gibi geleneğin temsilcisi destancıları ana hatlarıyla tanıtmıştır. Bize göre makalede verilen bilgilerin Özbekistan’da destan araştırmalarının önde gelen isimlerinden T. Mirzayev, B. Sarımsakov, K. İmamov, H. Zarifov ve V. M. Jirmunskiy’nin eserlerinden atıflarla desteklenmiş olması son derece önemlidir.

Halil İbrahim Şahin, Özbek, Türkmen ve Karakalpak Türklerinin bahşılık geleneğini detaylı olarak ele aldığı Bahşılık Geleneğinde Hediyelerin Fonksiyonları ve

Sembolik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme148 adlı çalışmasında bahşıların işlevlerini ve Özbek Türklerinde destan anlatım geleneğini Töre Mirzayev ve Radloff gibi araştırmacıların verdiği bilgilere dayanarak dile getirmiştir. Ayrıca Özbek bahşılarının bahşiş toplama şekli, usta-çırak ilişkisi ve bahşılığa geçiş konuları üzerinde durmuştur.

145

Muhammedcan Recepov, “Özbek Destan Terennüm Düzeni”, Milli Folklor, 23, 50- 51, 1993.

146

Fikret Türkmen, “Köroğlu’nun Özbek Varyantları”, Milli Folklor, 1, 8-9, 1989.

147

Mehmet Aça, “Özbek Türklerinin Destancılık Geleneği Üzerine Notlar”, Milli Folklor, 7, 78-93, 2002.

148

Halil İbrahim Şahin, “Bahşılık Geleneğinde Hediyelerin Fonksiyonları ve Sembolik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6, 437-445, 2006.

Naciye Yıldız, Türk Destanlarında Kötü Huylu Devler149 adlı makalesinde, Özbek sahası ve Oğuz, Karaçay Malkar, Kırgız, Başkurt, Kazak, Altay ve Türkmen gibi diğer Türk boylarının destanlarında yer alan kötü huylu dev tipini değerlendirmiştir. Çalışma, Türk mitolojisinin zenginliğini ortaya bakımından son derece önemlidir. Yine aynı yazara ait Türk Destanlarında Çocuksuzluk150 isimli makalesinde ise Özbek destanlarının yanı sıra Kazak, Kırgız, Karaçay-Malkar, Altay, Şor, Tuva, Hakas, Kırım, Nogay, Uygur, Tatar, Karakalpak, Başkurt ve Gagavuz Türklerinin destanlarında yer alan çocuksuzluk motifi örneklerle işlenmiştir. Destan metinlerinden verilen örnekler çocuksuzluk motifinin, bütün Türk boylarının destan geleneğinde çok zengin ve detaylı bir şekilde işlendiğini göstermektedir.

Alpamış Destanının Başkurt, Kazak ve Özbek Varyantlarında Kadın Tipi151 başlıklı makalesinde Bibigül Osmanaliyeva, Alpamış destanının bu üç varyantındaki kadın tiplerini incelemiş ve destanlardaki kadın suretlerinin göçebe Türklerinin hayat tarzına uygun olduğunu tespit etmiştir.

Âdem Öger, Alpamış ve Alıp Manaş Destanlarında Kadın Tipleri ve Aile152 makalesinde öncelikle Özbek Türkleri arasında Alpamış ve Altay Türkleri arasında Alıp Manaş adıyla bilinen destanlar hakkında kısa bilgiler vermiş, akabinde bu destanlar içinde yer alan kadın tiplerini, ideal eş ve anne tipi, ideal kardeş tipi, kötü veya hain tipi ve yardımcı tipi olmak üzere dört grupta toplayarak incelemiştir. Destanlardaki aile ilişkileri ise baba-çocuk ilişkileri, anne-çocuk ilişkileri, kardeşler arasındaki ilişkiler ve eşler arasındaki ilişkiler alt başlıkları halinde verilmiştir. Türk destanlarında merkezî kahraman çoğunlukla erkektir. Bu durum yapılan tipoloji çalışmalarında erkek kahramanların ön plana çıkmasına yol açmıştır. Ancak yazarın bu makalesi, anlatmalar içinde kadının konumunu ve aile ilişkileri içindeki yerini göstermesi bakımından diğer çalışmalardan farklı ve özgündür.

149

Naciye Yıldız, “Türk Destanlarında Kötü Huylu Devler”, Millî Folklor, 87, 41-50, 2010.

150

Naciye Yıldız, “Türk Destanlarında Çocuksuzluk”, Milli Folklor, 82, 76-88, 2009.

151

Bibigül Osmanaliyeva, “Alpamış Destanının Başkurt, Kazak ve Özbek Varyantlarında Kadın Tipi”, Prof.

Dr. Fikret Türkmen Armağanı, 479-486, 2005.

152

Âdem Öger, “Alpamış ve Alıp Manaş Destanlarında Kadın Tipleri ve Aile”, Prof. Dr. Fikret Türkmen

Özbek masalları üzerine önemli araştırmaları bulunan Hüseyin Baydemir, Özbek

Masallarında Millî Motifler153 isimli bir makale yayımlamıştır. Bu makalede yazar, Özbek masallarındaki millî motifleri inceledikten sonra masalların evrensel boyutu üzerinde durmuştur. Rüstem Han Destanı ve Destandaki Olağanüstü Motifler154 makalesinde Rüstem Han destanı etrafında teşekkül etmiş varyantlar hakkında bilgi vermiş; ardından konusunu kısaca özetlemiştir. Destanı olayların akışı ve gelinen noktalar bakımından üç bölümde incelemiş; daha sonra bu bölümlerdeki Özbek destan geleneğinde yer alan motifleri destan metinlerinden yaptığı alıntılarla incelemiştir. Masallara özgü cadı tipi, mitolojik mekânlar, ejderhayı öldürme, olağanüstü hayvanlar, realist rüya, uzun zaman sonra çocuk sahibi olma destandaki en önemli motifler olarak saptanmıştır.

Görüldüğü üzere, Özbekistan ve Özbekistan Türkleri hakkında pek çok alanda makaleler yazılmış, bildiriler sunulmuştur. Bunlardan bazılarını kronolojik olarak şu şekilde sıralayabiliriz:

Suresh Chadra Sen Gupta (1982) “Bir Orta Asya Özbek Türk Destanı Alpamış: Menşei ve Varyantları” Çiğdem Yıldırım (Çev.), Türk Folkloru Araştırmaları Dergisi, s.177-189. Fikret Türkmen (1983) “Köroğlu’nun Özbek ve Ermeni Varyantları, Köroğlu Semineri Bildirileri”, Başbakanlık Basımevi, Ankara, ss.83-90.

Fikret Türkmen (1986) “Tahir ile Zühre Hikâyesinin Anadolu ve Özbek Varyantları”, TürkDili Araştırmaları Yıllığı Belleten, ss.83-88.

Nadir Devlet (1987) “Batı’da Rusya Türkleri İle İlgili Çalışmalar”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.50, Ekim, ss.117-126.

Töre Mirzayev (1990) “Özbek Halk Destancılığı ve İslam Şair”, Dursun Yıldırım (Çev.), Türkistan Dergisi, Yıl:3, Sayı:11, ss. 28-30.

Johannes Benzing (1991) “Özbek ve Yeni Uygur Edebiyatı” Mehmet Akalın (Çev.), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, ss.85-108.

153

Hüseyin Baydemir, “Özbek Masallarında Millî Motifler”, Journal of Current Researches on Social Sciences, 7, 91-100, 2017.

154

Hüseyin Baydemir, “Rüstem Han Destanı ve Destandaki Olağanüstü Motifler”, Atatürk Üniversitesi

Saadettin Gömeç (1993) “Tarihte ve Günümüzde Özbekistan”, Yeni Forum Dergisi, C.14,S. 287, ss. 9-14.

Ali Abbas Çınar (1994) “Özbekistan’da Folklor Faaliyetleri”, Milli Folklor, C.3 Y.6, S.24, ss. 10-19.

Ali Abbas Çınar (1994) “Özbekistan’da Âşıklık (Bahşılık) Geleneği”, Kültür ve Sanat Dergisi, S.23, Eylül, ss.61-64.

Ertuğrul Yaman (1994) “Özbek Türkçesi Üzerine Birkaç Söz”, Türk Dili Dergisi, S.506. Ertuğrul Yaman (1994) “Özbekistan Cumhuriyetinde Genel Durum: Eğitim, Kültür ve Sosyal Hayat”, Anayurttan Atayurda Türk Dünyası Dergisi, S.5.

Melik Muradoğlu (1995) “İpek Yolu Özbek Bahşıları Sanatı”, Orhan Tan (Çev.), İpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları, ss. 393-401.

Albert Lord (1995) “Orta Asya ve Balkan Destanları Arasındaki İlişkiler”, Metin Ekici (Çev.), Nevruz Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, ss.273- 308.

Emine Gürsoy Naskali (1996) “Özbek Edebiyatında Türler”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2 Güz, ss.348-352.

Aslı Özataş (1996) “Yeni Özbek Kimliğinin Oluşumunda Kadınların Rolü”, Avrasya Etüdleri, C.3, S.2, ss.102-109.

Zuhal Kargı Ölmez (1997) “Özbekler ve Özbekçe”, Türk Dili Dergisi S.108, ss. 24-31. Filiz Kırbaşoğlu, (1997) “Köroğlu’nun Özbek Varyantları Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme”, Milli Folklor, S.33, ss.31-35.

Said Alimoğlu (1997) “Özbek Folklorunun Türk Hususiyetleri”, Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, ss. 57-59.

Cabbar İşankul (1997) “Özbekistan Folklorunda Rüya Motifi”, Selami Fedakâr (Çev.), Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 4, s. 119-124.

Tacihan Sabitova (1997) “Köroğlu Dairesi Destanlarında Mitolojinin Rolü”, Selami Fedakâr (Çev.), Türk Kültürü Dergisi, S.410, ss. 362-369.

Timur Kocaoğlu (1997) “Çağdaş Özbek Şiiri: 1920-1997”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, S.1, ss.3-53.

Şuayip Karakaş (1998) “Özbek Romancı Abdullah Kâdirî ve Ötken Künler Romanı”, IV. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı, 5-6 Kasım 1998, Antalya.

Ali Abbas Çınar (1998) “Türk Dünyası Âşıklık Geleneğinin Karşılaştırılması”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.5, Bahar.

Töre Mirzayev (1998) “Destanların Şahı”, Selami Fedakâr (Çev.), Milli Folklor, S.37, ss.67-71.

Fatma Açık, Begali Kerimov (1999) “Özbekistan’da Ceditçi Yazarlar”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.7, ss.30-32.

Ertuğrul Yaman (1998) “Özbek Türklerinin Şairi: Abdulla Aripov”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.6, ss.611-638.

Şuayip Karakaş (1999) “Özbek Şair Gafur Gulam ve Bazı Şiirleri”, Türk Dünyası, S.8, ss.292-311.

Aynur Öz Özcan (2000) “Hayvanlarla İlgili Özbek Atasözleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.9, Bahar, ss.114-160.

İsmail Görkem (2000) “1927 Yılında Türk Yurdu’nda Neşredilen ‘Özbek Halk Edebiyatı Nasıl Toplanmalı’ İsimli Yazı Münasebetiyle”, Milli Folklor, Yıl:12, S.47, ss. 31-40. Selami Fedakâr (2001) “Alpamış Destanı ve Bey Böyrek Hikâyesi Arasında Bir Karşılaştırma”, Milli Folklor, Güz, Sayı:51. ss.51-64.

Cabbar İşankul, (2001) “Alpamış Destanı ve Dede Korkut Kitabı’ndaki Mitolojik Motifler”, Selami Fedakâr (Çev.), Milli Folklor, Yıl:13, Sayı:52, Kış, ss.60-67.

Mehmet Alpargu (2002) “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, C.8, 557-605, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.

Cabbar İşankul (2002) “Folklor ve Onu Tetkik Metodu”, Figen Güner Dilek (Çev.), Uluslararası Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları, ss.393-400.

Töre Mirzayev (2002) “Alpamış Destanı’nın Öğrenilmesi”, Figen Güner Dilek (Çev.), Uluslararası Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları, ss.545-547.

İristay Kuçkartay (2002) “Özbek Halk Edebiyatı Terimleri ve Türkçe Karşılıkları”, Uluslararası Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri (26-28 Mayıs 2000), Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 509-519.

Aynur Öz Özcan (2002) “Özbek Edebiyatında Tiyatro Türü Üzerine”, Türkler, C. 19, ss.702-711.

Aynur Öz Özcan (2004) “Alpamış Destanındaki Mizahi Unsurlar”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 4-7 Mayıs 2004, Ankara.

Fatma Açık (2005) “Özbekistan’da 1909-1917 Yılları Arasında Faaliyet Gösteren Turan Cemiyeti”, Türk Yurdu, C. 25 S.214, ss.49-55.

Şuayip Karakaş (2006) “Özbek Dilci Gâzi Âlim Yunusoğlu”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, 9-15 Nisan 2006, İzmir.

Selami Fedakâr (2006) “Ömrünü Bilime Adamış Bir Türkistan Aydını: Begali Kasımov (1943-2004) Hayatı ve Eserleri”, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S.12, ss.207-226.

Ahmet Saçkesen (2007) “Özbek Masallarında Mitolojik Unsurlar”, I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, 9-15 Nisan Çeşme-İzmir, Bildiri Kitabı-IV, Ankara, s. 1743- 1745.

Şuayip Karakaş (2008) “İdeolojiye Adanmış Bir Ömür: Özbek Şair Hamid Âlimcan- Hayatı ve Eserleri”, Türk Kültürü, Güz, C.2, ss.268-313.

Selami Fedakâr (2009) “Özbek Mizahında Nasreddin Hoca Tipi ve Fıkraları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1, ss. 67-73.

Şuayip Karakaş (2010) “Türkiye’de Özbek Edebiyatının Tanıtılması ve Okutulması”, Uluslararası Edebiyat Eğitimi Sempozyumu, Gazi Üniversitesi-Bakü Slavyan Üniversitesi, 21-24 Ekim 2010, Bakü- Azerbaycan.

Emek Üşenmez (2011) “Modern Özbek Edebiyatı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4, S.19, ss.115-169.

Ulfat Kadirov (2013) “Özbekistan Cumhuriyeti”, Yeni Türkiye Dergisi Türk Dünyası Özel Sayısı, C.2, S.54, s. 1746-1751.

Emek Üşenmez (2013) “Özbeklerin Tarih Sahnesine Çıkışı”, Yeni Türkiye Dergisi Türk Dünyası Özel Sayısı, C. 2, S. 54, s.1779-1790.

Adhamcan A. Ashirov, Nurettin Hatunoğlu (2015) “Özbekistan’da Mevsimsel Bayramlar ve Özel Günler”, Millî Folklor, Yıl 27, Sayı 105, s. 120-130.