Ayhan KAYA
MADDI KABUL ŞARTLARININ ŞEKILLERI VE SEVIYELER
YUKK, “kabul koşulları” terimini bu şekilde kullanmazken, YUKK’un 88 ve 89. Maddeleri uluslararası koruma başvuru sahipleri için AB Kabul Ko- şulları Yönetmeliği kapsamına giren bir dizi hak, yetki ve fayda taahhüt etmektedir.
Barınma: YUKK, uluslararası koruma başvuru sahiplerine barınak sağla-
mayı taahhüt etmemektedir. YUKK’un 95. Maddesi, “Başvuru sahibi veya uluslararası koruma statüsü sahibi kişinin, barınma ihtiyaçlarını kendisinin karşılamasının esas” olduğunu belirtmektedir. Madde 95-2 ise GİGM’ye “Kabul ve Barınma Merkezleri” kurma yetkisi vermektedir.
Türkiye’nin iltica ile ilgili önceki iç hukuk çerçevesi, sığınma başvu- rusunda bulunanlara devlet tarafından finanse edilen konaklama imkânı sağlamıyordu. Sığınmacılar eskiden ülkedeki “uydu şehirlere” dağılmışlardı ve kendilerine tahsis edilen vilayette kendi finanse ettikleri kalacak yerleri kendilerinin sağlaması bekleniyordu. Sığınmacılar, Türkiye’deki iltica işlem- leri süresince kendilerine tahsis edilen ilde kalmak zorundaydılar. YUKK, bu konuda sınırlı bir ilerleme sağlamıştır ve özellikle AB standartlarının gerisin- de kalmıştır. Geçici koruma altındaki Suriyeli mültecilere barınma imkânı sağlanamaması, geçimlerinin önündeki en önemli ekonomik engeli oluştur- muştur. YUKK’un 95. Maddesi, uluslararası koruma başvuru sahiplerinin ve statü sahiplerinin kendi imkanlarıyla kendi barınma yerlerini sağlayacak- larını belirtmektedir. Ancak 95-2. Madde, GİGM’ye uluslararası koruma başvuru sahiplerinin ve statü sahiplerinin barınma, beslenme, sağlık, sosyal ve diğer ihtiyaçları için “Kabul ve Barınma Merkezleri” kurma yetkisi ver- miştir. Daha önce, Türkiye’de sığınma başvurusunda bulunanların barınma- sı için AB tarzı kabul tesisleri için yasal bir hüküm yoktu.
Şu anda Erzurum, Gaziantep, İzmir, Kırklareli, Kayseri, Van ve Yozgat illerinde faaliyet gösteren yedi adet Kabul ve Barınma Merkezi bulunmakta- dır. YUKK’un 95. Maddesinde atıfta bulunulan bu Merkezler, Türkiye’nin
güneyinde “geçici koruma” rejimine tabi Suriyeli mültecileri barındıran bü- yük ölçekli kamplarla karıştırılmamalıdır. Türkiye’nin Güneydoğusundaki 10 sınır kentinde kurulan kamp sayısı 26’da sabit kalırken, 7 adet Barınma ve Kabul Merkezi yakın zamanda oluşturulmuştur. Kamplarda barındırılan Suriyeli mülteci sayısı 11 Nisan 2019 itibarıyla 139.150’dir. Nisan 2019 itibarıyla kamplar, 3,5 milyondan fazla Suriyeli mültecinin yalnızca yüzde 3,84’üne ev sahipliği yapmaktadır.43
YUKK, her başvuru sahibinin İl GİGM Müdürlüğü’ne (İGİM) kayıt olmaları ve uluslararası koruma sürecinin sonuna kadar kalmaları gereken belirli bir ilde görevlendirilmesine ilişkin önceki dağıtım politikasını sürdür- mektedir. Saha araştırmamızın bulgularının gösterdiği gibi, bu Türkiye’deki mültecilerin toplumsal ve ekonomik entegrasyonunun önündeki engellerden biridir. YUKK’un 71. Maddesi, uluslararası koruma başvuru sahiplerinin GİGM tarafından tahsisi edilen ilde ikamet etmek zorunda olduklarını, ken- di özel konutlarını kendi imkanlarıyla sağlamalarını ve sağlık hizmetleri, sosyal hizmetler, çalışma izni ve eğitim arayışı için uygun olduklarını belirt- mektedir. YUKK, uluslararası koruma başvuru sahiplerine barınma masraf- larını karşılamak için mali yardım sunma planı belirtmemektedir.
Mali Yardım: YUKK’un 89-5. Maddesi, “ihtiyaç sahibi” olarak belirlenen
uluslararası koruma başvuru sahiplerine GİGM tarafından harçlık verilebi- leceğini belirtmektedir. GİGM, bu mali ödeneğin kriterlerini ve yöntemlerini belirler ve Maliye Bakanlığı bütçe kısıtlamalarına uygun olarak harçlık mik- tarlarına karar verir. Başvuruları kabul edilemez olarak belirlenen başvuru sahipleri, mali yardımdan hariç tutulur. GİGM tarafından bunun bir hak ol- madığı, ihtiyari olarak ihtiyaç sahiplerine “tahsis edilebilecek” bir fayda ol- duğu vurgulanmaktadır. Bu bağlamda, başvuru sahiplerinin mevcut çalışma durumları, gelirleri, her türlü gayrimenkulleri veya ellerindeki diğer değerli eşyaları İl GİGM Müdürlüğü’ne bildirmeleri gerekmektedir (Madde 90).
Şu anda Avrupa Komisyonu tarafından GİGM, Türk Kızılayı ve bir kamu bankası olan Halkbank ile işbirliği içinde geçici koruma kapsamın- daki yaklaşık 1,5 milyon kişiye mali yardım sağlanmaktadır. Yabancılara Yönelik Sosyal Uyum Yardım Programı (SUY), 18 Mart 2016’da yürürlü- ğe giren AB-Türkiye Mülteci Mutabakatı’nın ardından Avrupa Komisyonu
43 En son rakamlar için GİGM web sitesine bkz. http://www.goc.gov.tr/icerik/migration-statisti- cs_915_1024
tarafından uygulamaya konuldu.44 SUY programı, Türkiye’de ikamet eden en kırılgan mülteci ailelerine yardım etmeyi amaçlamaktadır. Program mül- tecilere her ay sabit miktarda mali yardım sağlayan bir SUY banka kar- tı sağlıyor. Parayı aileleri için ihtiyaç duydukları her şeyi satın almak için kullanabilirler: yiyecek, yakıt, kira, ilaç ve faturaları ödemek gibi. Mülteci aileler, aileden hiçbir ferdin resmi bir işte çalışmaması ve ailenin en az üç çocuğu olması koşuluyla aile üyesi başına 120 Türk Lirası (şu anda yaklaşık 16 Euro) almaktadır.45 BMMYK-Türkiye’ye kayıtlı olan uluslararası koru- ma başvuru sahiplerine, BMMYK’den mali yardım isteme hakkının nadiren verildiğinin de altı çizilmelidir.
Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’na bağlı Sosyal Yardım- lar Genel Müdürlüğü yabancı olarak kayıtlı olanlar gösterildiği “99” ile başlayan kimlik kartı olan yabancılara özel iki sosyal yardım programını yöneterek AB mali finansmanını kullanma sorumluluğunu üstlenmektedir:46
a. Yabancılara Yönelik Sosyal Uyum Yardımı Programı (SUY) b. Yabancılara Yönelik Şartlı Eğitim Yardım Programı (ŞEY)
Yabancılara Yönelik Sosyal Uyum Yardımı Programı (SUY): SUY Programı,
Türkiye’de yaşayan en kırılgan durumdaki mülteci ailelere nakit sağlamak- tadır. Program, Suriyelilere banka kartlarına yatırılan nakit parayı, alıcıların istediği şekilde harcamasına yaramaktadır. Program, AB tarafından finanse edilerek Dünya Gıda Programı ve Türk Kızılayı tarafından uygulanmakta- dır. SUY web sayfasında programın “Türkiye Aile, Çalışma ve Sosyal Hiz- metler Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı’na bağlı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü ve Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)47 ile yakın bir şekilde çalış- tığı” belirtilirken, AÇSHB web sayfasında sadece Bakanlık ve Kızılay’ın SUY Programının Türkiye’deki ana ortakları olduğu belirtilmektedir. 48 Bakanlı-
ğın web sayfasında başvuruların seçilen il ve illerde Sosyal Yardımlaşma ve
44 AB-Türkiye Mutabakatı metni için bkz. http://www.consilium.europa.eu/en/press/press-relea- ses/2016/03/18-eu-turkey-statement/ Erişim: 25.03.2017.
45 SUY Kartı hakkında daha fazla bilgi için bkz. https://www.essncard.com/
46 Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın ilgili internet sitesine bkz. https://ailevecalisma. gov.tr/sygm/programlarimiz/sosyal-yardim-programlarimiz/ Erişim:24.10.2019.
47 SUY Kartı hakkında daha fazla bilgi için bkz. http://www.essncard.com/powerofpartnerships/ Erişim:24.10.2019.
48 Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın Sosyal Yardım Programları için bkz. https:// ailevecalisma.gov.tr/sygm/programlarimiz/sosyal-yardim-programlarimiz/ Erişim:24.10.2019.
Dayanışma Dernekleri (SYDD) ve Kızılay Hizmet Birimleri tarafından alın- dığını bildirilmektedir. Görüştüğümüz SYDD temsilcisi, başvuru sahibinin verdiği adresin doğru olup olmadığını ve başvuru sahiplerinin yardım kriter- lerini karşılayıp karşılamadığını kontrol etmek için ev ziyaretleri yaptıklarını bize bildirmiştir (Mülakat, 16 Temmuz 2018, Şanlıurfa, Meso_ 9_SRII).
SUY Kızılaykart sahibi olabilmenin temel ön koşulu “99” rakamıy- la başlayan bir kimlik kartına sahip olmaktır. Bu, başvuru sahiplerinin GİGM’ye kayıtlarını zaten tamamlamış oldukları için nakit yardım başvu- rusunda bulunma hakkına sahip oldukları anlamına gelmektedir. Progra- mın ihtiyaç sahibi aileler için tasarlandığını belirtilmektedir. SUY programı, resmi çalışma izni olanları ve Türk vatandaşlığı verilenleri içermemektedir. Başvuru sahipleri aşağıdaki demografik kriterlerden birini karşılıyorlarsa, sosyal yardımdan yararlanmaya hak kazanmaktadırlar:
1. Yalnız kadınlar;
2. Ailede başka yetişkin olmayan ve 18 yaşın altında en az bir çocu- ğu olan tek ebeveynler;
3. Ailede başka yetişkin olmayan (18-59 yaş) yaşlı insanlar (60 yaş üstü);
4. Dört veya daha fazla çocuğu olan aileler;
5. Bir veya daha fazla engelli üyesi olan aileler (engelliliğin yetki- li bir devlet hastanesinden sağlık kurulu raporu ile yüzde 40 ve daha üstü olduğunun kanıtlanması gerekir) ve
6. Yüksek sayıda bakmakla (çocuklar, engelliler ve yaşlılar) yüküm- lü kişi bulunan aileler.
Yabancılara Yönelik Şartlı Eğitim Yardım Programı (ŞEY): Bu program,
geçici koruma kapsamındaki ilkokul ve ortaokul öğrencilerine nakit para sağlamaktadır. ŞEY, “mülteci çocukların ulusal eğitim sistemine entegrasyo- nunu, çocukların derslere düzenli olarak katıldıklarında mali bir teşvik yo- luyla desteklemeyi amaçlamaktadır. Proje ayrıca bir çocuk koruma bileşeni de içermektedir.”49 Program, İnsani Yardım Uygulama Planı aracılığıyla AB tarafından finanse edilmektedir. UNICEF, AÇSHB, Türk Kızılayı ve Mil- li Eğitim Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. 2016 için 34 milyon Euro,
49 EU Facility for Refugees in Turkey, 30.09.2019. https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlarge- ment/sites/near/files/facility_table.pdf Erişim: 25.10.2019.
2017 için 50 milyon Euro ve 2019 için 20 milyon Euro taahhüt etmektedir. 1. sınıftan 9. sınıfa kadar olan öğrencilere aylık nakdi yardımı içermektedir. Bu miktarlar şu şekildedir: 1-8. Sınıflar kız öğrenciler için 40 TL, erkek öğ- renciler için 35 TL; 9-12. sınıflar kız öğrenciler için 60 TL, erkek öğrenciler için 50 TL’dir. Bu yardımdan yararlanma kriteri, sosyal güvencesi olmayan ihtiyaç içindeki bir aile bireyi olmaktır. Yardım, okul yöneticilerinin onay- ladığı okula düzenli devam etme şartına bağlıdır; programdan yararlanmak için okula % 80 katılım gerekmektedir.50
Sağlık: YUKK’un 89-3. Maddesi, herhangi bir sağlık sigortası kapsamı ol-
mayan ve sağlık hizmetleri için ödeme yapacak maddi imkanları bulunma- yan başvuru sahiplerinin, Türkiye’nin kamu sosyal güvenlik planı içerisinde ve Genel Sağlık Sigortası kapsamında olması gerektiğini belirtmektedir. Bu hak sahiplerinin Genel Sağlık Sigortası primleri GİGM tarafından ödenir. Bununla birlikte GİGM, başvuru sahiplerinin mali imkanları göz önünde bulundurularak daha sonra başvuru sahiplerinden primlerin tamamını veya bir kısmını iade etmelerini isteyebilir. Türkiye’nin Genel Sağlık Sigortası programı kapsamındaki bu teminat, önemli düzeyde ücretsiz sağlık hizmet- leri ve ilaç sağlamaktadır, ancak YUKK henüz başvuru sahiplerinin mali im- kanlarının nasıl belirleneceğine ilişkin idari yönetmelikler oluşturmamıştır. Yararlanıcılara, Genel Sağlık Sigortası tarafından teminat altına alınmak için ön koşul olarak bir Yabancılar Kimlik Numarası verilmelidir; hızlandırılmış prosedür kapsamında işlem gören başvuru sahiplerine Uluslararası Koru- ma Başvuru Sahibi Kimlik Belgesi, YUKK 76. Maddesi uyarınca verilmediği için bu yardıma erişimleri olamamaktadır. Normal prosedür altında işlem görmeyen başvuru sahipleri, Türk sağlık mevzuatı tarafından tanımlandığı üzere yalnızca acil ve temel sağlık hizmetlerine başvurmaktadır.
Sosyal Yardım, Yiyecek, Giyecek ve Yardımlar: YUKK’un 79-2. Maddesi,
“muhtaç olduğu” tespit edilen uluslararası koruma başvuru sahiplerine sos- yal yardımlara erişim hakkı verildiğini belirtmektedir. YUKK, uluslararası koruma başvuru sahiplerinden, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Yasası uyarınca valilikler tarafından dağıtılan ve devlet tarafından finanse edilen “sosyal yardım programından” yararlanmalarını talep etmektedir. Valilik-
50 AÇSHB’nin Sosyal Yardım Programları hakkında daha fazla bilgi için bkz. https://ailevecalisma. gov.tr/sygm/programlarimiz/sosyal-yardim-programlarimiz/ Erişim: 24.10.2019.
ler, il müdürlükleri şeklinde yapılandırılmış devlet kurumları olan Sosyal Dayanışma ve Yardımlaşma Vakıfları aracılığıyla bu program kapsamında sosyal yardımlar dağıtmaktadır.
Valilikler, yabancı uyruklular da dahil olmak üzere şehrin “yoksul ve muhtaç” sakinlerine ısınma amaçlı kömür ve odun, gıda ve hijyen malzeme- leri gibi ayni yardımlar ve mali yardım sağlamaktadır. İl Valilikleri, sosyal yardımlar sağlamakla zaten sorumlu olduğundan, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Yasası’nın Madde 79-2 uyarınca “yoksul ve muhtaç” uluslara- rası koruma başvuru sahiplerinin geçim yardımı istemek için ikamet edilen şehirdeki Sosyal Dayanışma ve Yardım Vakfı’na başvurabilecekleri ilkesini teyit edilmektedir. Başvuru sahiplerinin “yoksul ve muhtaç” tanımına hak kazanıp kazanmadığını belirlemek, şehirdeki Sosyal Dayanışma ve Yardım Vakfı’na kalmıştır.