TMS–16 Maddi Duran Varlıklar Standardında Geçen Genel Tanımlar ve Değerleme Kavramları

Muhasebe açısından değerleme kavramına bakıldığında, finansal tablolarda yer alan varlık ve yükümlülükleri objektif olarak tanımlayan ölçülerden oluşması beklenmektedir. Muhasebe konusundaki çok sayıda tartışma finansal raporlama açısından değerleme sorunu etrafında toplanmaktadır. Finansal raporlama standart belirleyicileri genel ilkelerden biri olarak değerleme konusunu gündeme getirmektedir (Ulusan, 2008: 130). Geçmişten günümüze değerleme ölçüleri incelendiğinde kullanımı en yaygın ve kolay olanının tarihsel maliyet bedeli ile değerleme olduğunu görmekteğiz. Fakat TMS-16 Standardı’nda farklı değerleme ölçülerinden bahsedildiği görülmektedir.

Standartta geçen terimler ve açıklamaları aşağıda sıralanmaktadır (TMS–16, paragraf 6):

Defter değeri: Bir varlığın birikmiş amortisman ve birikmiş değer düşüklüğü zararları indirildikten sonra finansal tablolara yansıtıldığı tutarıdır.

Maliyet: Bir varlığın elde edilmesinde veya inşaatında ödenen nakit veya nakit benzerlerini veya verilen diğer bedellerin gerçeğe uygun değerini veya belli durumlarda, (diğer TFRS‘lerin özel hükümleri uyarınca) ilk muhasebeleştirme sırasında ilgili varlığa atfedilen bedeli ifade eder. (örnek TFRS 2 Hisse Bazlı

Ödemeler)

Amortismana tabi tutar: Bir varlığın maliyetinden veya maliyet yerine geçen diğer tutarlardan kalıntı değerin düşülmesiyle bulunan tutarı ifade eder.

Amortisman: Bir varlığın amortismana tabi tutarının, yararlı ömür süresince sistematik olarak dağıtılmasını ifade eder.

İşletmeye özgü değer : Bir işletmenin bir varlığın devamlı kullanımından ve yararlı ömrünün sonunda elden çıkarıldığında elde edilmesi beklenen veya bir yükümlülüğün karşılanmasında oluşması beklenen nakit akışlarının bugünkü değerini ifade eder

Gerçeğe uygun değer: Karşılıklı pazarlık ortamında, bilgili ve istekli gruplar arasında bir varlığın el değiştirmesi ya da bir borcun ödenmesi durumunda ortaya çıkması gereken tutardır.

Değer düşüklüğü zararı : Bir varlığın defter değerinin geri kazanabilir tutarını aşan kısmını ifade eder.

Yararlı ömür:

(a) Bir varlığın işletme tarafından kullanılabilmesi beklenen süreyi; veya (b) İşletme tarafından ilgili varlıktan elde edilmesi beklenen üretim sayısı veya

benzeri üretim birimini ifade eder.

Terimler incelendiğinde pek çoğunun yıllardır kullanılagelen terimler olduğu görülmekte olup, “Gerçeğe uygun değer (makul değer)”, “işletmeye özgü değer (kullanım değeri)”, “değer düşüklüğü zararı”, “geri kazanılabilir tutar” gibi daha yeni kavramların iyi anlaşılması gerekmektedir (Yükçü ve İçerli, 2007: 16).

i. Gerçeğe Uygun Değer (Makul Değer)

Son zamanlarda geleneksel değerleme esası olan tarihi maliyet esasından gerçeğe uygun değer esasına doğru dikkate değer bir geçiş hareketi nedeniyle finansal raporlama açısından değerleme konusu ile ilgili çalışmalar muhasebe literatüründe yoğunluk kazanmaya başlamıştır (Ulusan, 2008: 130).

Maliyet değeri esas alınarak hazırlanan mali tablolar, işletmenin gerçek finansal durumunu ve faaliyet sonucunu göstermekten uzak olduğundan (Arsoy, 2003: 133) Uluslararası Finansal raporlama Standartları’nda gerçeğe uygun değer kavramı yerini almıştır. Gerçeğe uygun değer tarafsız, danışıklı olmayan, bilgili ve istekli taraflar arasında bir varlığın değişimi veya bir borcun kapatılması için kabul edilen tutar olarak ifade edilmekte ve TMS-16 standardının dışında pek çok standartta (TMS; 2,17,18,19,20,21,32,38,39; TFRS 1,2,3,4,5) açıklanmaktadır. Dolayısıyla IAS/IFRS’nin bir özelliği, özellikle son yayınlanan standartlarda varlık ve borçların gerçeğe uygun değerlerinin finansal tablolarda daha çok belirtilmesinin istenmesidir (Ulusan, 2008: 130).

Gerçeğe uygun değer yasal olan değer kavramlarının dışında bir yaklaşım olup, doğru ve yasalara uygun olarak açıklanan bir değer de gerçeğe uygun değer olmayabilir. Çoğunlukla varlık ve yükümlülüklerin işlem tarihindeki değerleri mevcut piyasa değerlerine eşit değildir (Arsoy, 2003: 133). Genellikle piyasa değerine eşit olan gerçeğe uygun değerin saptanması, varlığın niteliğine göre yenileme maliyetleri esas alınarak veya bilirkişiye başvurularak gerçekleştirilmektedir (Sönmez, 2004: 81). Gerçeğe uygun değer; varlık ve yükümlülüklerin gerçek değerlerini ölçmesi, muhasebe uygulamalarında şeffaflık sağlayarak mali tabloların işletmelerin faaliyetleri ve mali durumu hakkında doğru, güvenilir ve tam bilgi sağlaması nedeniyle (Arsoy, 2003: 133) tercih edilirken, diğer taraftan da akademik çevrelerde ve uygulamada gerçeğe uygun değerin ne olduğu veya ne olması gerektiği, uygulanabilirliği ve objektifliği konularında ciddi tartışmalar bulunmaktadır ( Tokay, Deran ve Aktaş, 2005: 11). Bu yaklaşımdan hareket edildiğinde bir taraftan mali tablo düzenleyicisi olan muhasebe yöneticilerinin tekdüze kurallara uymak yerine kendi yargılarını kullanma olanağını artırdığı, diğer taraftan da gerçeğe uygun değerin oldukça belirsiz bir kavram olması muhasebe yöneticilerine tanınan esnekliğin kötüye kullanılmasına da yol açabileceği düşünülmektedir.

Standartlar incelendiğinde, gerçeğe uygun değerin belirlenmesinde, genel olarak cari değer (piyasa fiyatı), cari maliyet (alış maliyetleri), cari ekonomik değer (kullanım değeri) seklinde yöntemler arasında bir hiyerarşi bulunduğu görülmektedir ( Tokay ve diğer., 2005: 26). Gerçeğe uygun değerin tespitinde aktif bir piyasanın varlığı son derece önemlidir. Aktif bir piyasanın bulunmaması halinde işletmelerin, gerçeğe uygun değeri tahmin etmek üzere bir değerleme tekniği kullanmaları gerekmektedir. Bununla birlikte gerçeğe uygun değerle, net satış fiyatının aynı olduğu varsayılmaktadır. Gerçeğe uygun değerin belirlenmesinde, aktif piyasası olan varlıklar için bu piyasada oluşan fiyatlar dikkate alınırken, aktif piyasası bulunmayan varlıklar için; piyasadaki emsal fiyatlar, endeksler, yenileme maliyeti ya da değerleme uzmanlarının yapmış olduğu takdirler esas alınabilir (Kaya ve Dinç, 207: 345).

ii. Kullanım Değeri( İşletmeye Özgü Değer)

Kullanım değeri, bir varlığın devamlı kullanımından doğması beklenen gelecekteki nakit akışları ile o varlığın faydalı ömrünün sonunda elden çıkarılması sonucu beklenen gelecekteki nakit akışlarının bugünkü değeridir (Deloitte, 2007: 72). Kullanım degeri isletmelerin varlıklarından daha ziyade isletmeyi değerlendirmeyi amaçlar ve tarihi maliyetten oldukça farklı bir değerleme esasıdır (Ulusan, 2008: 136).

Kullanım değerinin hesaplanabilmesi için, ilk olarak ilgili maddi duran varlığın gelecekteki nakit girişleri ve nakit çıkışları tahmin edilmeye çalışılır. Daha sonra gelecekteki nakit akışlarına uygun iskonto oranları tahmin edilir. Son olarak da nakit akışları bugünkü değer faktörleri ile düzeltilerek ilgili maddi duran varlığın kullanım değeri hesaplanmaya çalışılır (Şensoy, 2006: 60). Kullanım değerinin tüm maddi duran varlıklar için kullanılması mümkün olmayıp, bu ölçek, yalnızca nakit yaratan maddi duran varlıklar için kullanılabilmektedir (Kaya ve Dinç, 207: 345).

Nakit yaratan birim; diğer varlık veya varlık gruplarından önemli ölçüde bağımsız olarak sürekli kullanımında nakit girişi sağlanan en küçük ayrıştırılabilir varlık grubunu ifade etmektedir (Akgün, 2007: 489). Kullanım değeri, işletmelerin bilgi ve tahminlerini ve genel olarak başka işletmelere uygulanamayan işletmeye özgü faktörleri yansıtmaktadır (Gücenme ve Arsoy, 2005: 3).

Nakit yaratan birimlerin değer düşüklüğünün hesaplanmasında öncelikle ilgili varlığın faydalı ömrü tespit edilmekte, daha sonra gelecekteki gelir ya da nakit akışları tahmin edilerek uygun iskonto oranı ile nakit akışlarının bu günkü değeri hesaplanmaktadır (Perek, 2007: 143). Burada işletmelerin ileriye dönük tahminlerde bulunması yönetimin tecrübesine ve ekonomik koşullardaki istikrara da bağlı olmaktadır. Dolayısıyla, kullanım değeri veya işletmeye özgü değer kavramı adında da anlaşıldığı gibi aynı maddi duran varlık için farklı işletmelerde başka başka anlamlar ifade etmekte ve tüm maddi duran varlıklar için kullanılması mümkün olmayıp, yalnızca nakit yaratan maddi duran varlıklar için kullanılmaktadır.

Nakit yaratan birimlerin kullanım değerinin belirlenmesinde paranın zaman değerini dikkate alan net bugünkü değer yöntemi kullanılmakta ve varlığın gelir

ifade edecekleri için, firmanın gelecekte elde edeceği nakit girişlerinin önemli bir faktör olduğu ve firmanın değerini bu potansiyel nakit girişlerinin oluşturduğu kabul edilmektedir. “Firma Değeri”, firmanın maddi duran varlıklarının değeri ile maddi olmayan duran varlıklarının değerlerinin toplamından oluşmaktadır (Kendirli ve Şanöz, 2006: 234). Genellikle bir firmanın değeri, fiziksel varlıklarının toplamından daha büyük olup, buna en önemli katkıyı maddi olmayan varlıkları sağlamaktadır. Bu yaklaşımda değer, varlığın ekonomik ömrü boyunca yaratacağı gelirlerin bugünkü değeridir. Uluslararası Finansal Raporlama Standartları’nda varlıkların değerlenmesi konusu ile ilgili iskonto oranının ne olması ve nasıl hesaplanmasına dair hükümler UMS 36’da bulunmaktadır. UMS 36’ya göre, iskonto oranının vergi öncesi oran olması gerekmekte ve bu oran paranın zaman değerini ve varlığa özgü riskleri yansıtmalıdır. Standarda göre, paranın zaman değeri benzer süreli devlet tahvili faizi gibi risksiz yatırım getiri oranıdır (Perek, 2007: 146).

iii. Geri Kazanılabilir Tutar

Bir varlığın net satış fiyatı (satış fiyatından satış giderleri düşüldükten sonraki değeri) ve kullanım değerinden büyük olanıdır. Ancak geri kazanılabilir tutarın tespitinde, satış maliyeti düşülmüş gerçeğe uygun değer (net satış fiyatı) ile kullanım değerinden her ikisini de hesaplamak her zaman gerekli olmamaktadır. Anılan tutardan herhangi birinin defter değerini aşması durumunda söz konusu varlık değer düşüklüğüne uğramamıştır ve diğer tutarı tahmin etmek gerekmemektedir (TMS–36, paragraf 19).

Bir maddi duran varlığın kullanım değeri işletmeden işletmeye farklılık gösterirken, net satış fiyatı daha objektif karşılaştırma yapılmasını sağlayabilir.

iv. Değer Düşüklüğü Zararı

Bir maddi duran varlığın piyasa değeriyle satılması durumunda elde edilebilecek tutarın (gerçeğe uygun değer), defter değerinin (net değer) altında kalması durumunda ortaya çıkacak farktır (Kaya ve Dinç, 207: 345). Bir maddi duran varlık kaleminde değer düşüklüğü olup olmadığının belirlenmesinde, “TMS–36 Varlıklarda Değer Düşüklüğü” Standardı hükümleri uygulanır. Bu standart bir

işletmenin varlığın defter değerinin nasıl gözden geçirileceğini, bir varlığın geri kazanılabilir tutarının nasıl belirleneceğini ve değer düşüklüğü zararının ne zaman muhasebeleştirileceği ya da iptal edileceğini belirler (TMS–16, paragraf 63).