Mütarekenin Başında Askerî Durum

şehrin doğu ve kuzey kesimindeki siperler de, üçüncü bölge adı ile Kasabın oğlu Mustafa Çavuş emrine verilerek şehrin savunma organizasyonu hemen düzenlendi ve savunma mevzileri ve tahkimat gözden geçirildi.

24-29 Mayıs arasında şehrin muhtelif mahalleleri düşman tarafından aralıksız gece gündüz bombardıman edilmiş, 19 hane, 1 camii, 3 han harap olmuş ve 5 yaralı ile 3 şehit verilmişti.⁶⁰⁰

3.7. FRANSIZLARLA YAPILAN MÜTAREKE, ELCEZİRE VE ADANA

Suriye bölgesinde halk arasındaki hoşnutsuzluklar, zaman zaman ve yer yer çıkan kargaşalıklar, Halep-Rayek tren hattının Fransızlar tarafından kullanılmasında Faysal Hükümetinin çıkardığı zorluklar, Fransızları burada da zor duruma düşürmüş, Birinci Dünya Savaşı’nın zorlu cephelerinde çarpışmış ve savaştan usanmış Fransız milleti, savaş yanlısı olmayan bir tutum takınmış ve 1919’da Sovyet Rusya’ya karşı Besarabya’da savaşan Fransız kolordusunda da bu durum açık olarak görülmüştü.⁶⁰⁵ Yine birçok siyasi konuda ve özellikle Rusya, Almanya konusunda, Fransızlarla İngilizler arasında anlaşmazlıklar baş göstermiş olduğundan, İngilizleri Fransız çıkarlarına daha elverişli bir durum almaya zorlamak amacıyla, henüz kurulmuş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti ile temas ve görüşmek istemişlerdi.⁶⁰⁶ Fransız Basınında da Fransız Hükümetinin, Anadolu hükümeti ile doğrudan doğruya ilişkide bulunması isteniyordu.⁶⁰⁷

Bu sebeplerle Fransızlar Mayıs 1920 başlarında Türk Millî Hükümeti ile görüşme ve anlaşma yollarını aramışlardır. Önce Ankara’ya, İstanbul’dan bir Binbaşı ile bir sivil memur gelmiş, bu görüşmelerde esaslı bir sonuç elde edilememişti. Fakat Mayıs sonlarına doğru Suriye ve Kilikya Yüksek Komiseri General Goureaud adına hareket eden Robert De Caıx başkanlığındaki Fransız heyeti Ankara’ya gelmiş, bu heyetle 20 günlük mütareke yapılması kararlaştırılmıştır. Bu mütareke ile Kilikya’daki Fransız işadamlarına ve yönetimine ayrıcalık tanınacaktı. Buna karşılık Fransa Hükümeti, Türk Milli Hareketine karşı çıkmayacak, hatta onun amaçlarını resmi olmayan biçimde destekleyecekti.⁶⁰⁸

Bu mütareke ile Adana bölgesinde bulunan ve kısmen ordu birlikleri ile takviye olunan Millî Kuvvetleri düzenlemek mümkün olacaktı. Genelkurmay Başkanı İsmet Bey, 29 Mayıs 1920’de Niğde’de 11’inci Tümen komutanına yazdığı yazıda, Adana, Tarsus ve Mersin’in zabtı için mütareke döneminde esaslı hazırlıkların yapılması ve eli silah tutan tüm halkın bu harekâta iştirak etmesini ve harekât için ne kadar cephaneye ihtiyaç duyulduğunun hesaplanarak bildirilmesini istemişti.⁶⁰⁹

Büyük Millet Meclisi de henüz İtilaf devletlerince tanınmamış olduğundan mütareke döneminde ayrıca Fransızları İstanbul hükümeti ile konuşmaktan alıkoyarak

605 Geniş Bilgi İçin Bkz.: Akyüz, A.g.e.; Öztürk, A.g.e., s.105; TİH IV. Cilt, 1966, s.149.

606 M.Kemal Atatürk, Söylev (Nutuk) Cilt: II, TDK, 1978, Ankara, s. 335-336; Çanlı, Millî Mücadele’de Uygulanan Askerî Strateji, s.88-90.

607 Geniş Bilgi İçin Bkz.; Akyüz, A.g.e.; İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaşında Türk Basını, Ankara, 1981, s.106; İrade-i Milliye Gazetesi, 15 Mart 1920, sy. 30, s.2; 18 Mart 1920, sy. 31, s.1.; İhsan Ilgar, Mütarekede yerli ve yabancı basın, istanbul, 1979, s.144.

608 Salahi R. Sonyel, “Kurtuluş Savası Günlerinde Batı Siyasamız”, Belleten, Ankara, 1981, Atatürk Özel Sayısı, s.328-331; Cemal Güven, Milli Mücadelede Mustafa Kemal Paşa’nın Yabancılarla Temas ve Görüşmeleri, Eğitim Yay., Konya, 2012, s.107.

609 Gnkur. ATASE Bşk.lığı Arşivi, Kol: İSH, Kutu: 766, Göm: 144, Belge: 144-1.

Ankara’daki Millî Hükümetin varlığını tanımak gibi siyasi kazanç elde edilecekti.⁶¹⁰ Bu mütareke Fransızların Adana dolaylarını boşaltarak Türklere teslim edecekleri umut ve kanısını doğurmuştu. Oysa Andrea kitabında böyle bir hususun olmadığını belirtiyordu.⁶¹¹

Fransızlarla yapılan mütareke sonucunda iki taraf arasında aşağıdaki maddelerin kararlaştırıldığı Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal’in imzasıyla bütün Adana Cephesi’nde bulunan birlik komutanlıkları ile Kuvayı Milliye komutanlıklarına ve idari makamlara bildirilmiştir:⁶¹²

“29 - 30 Mayıs 1920 gece yarısından itibaren bütün Fransız cephesinde Fransızlarla mütareke yapılacaktır. Mütareke süresi 20 gündür. Pozantı ve Sis’te bulunan Fransız birlikleri bütün eşya ve gereçleriyle birlikte Adana - Mersin demir yoluna kadar çekileceklerdir. Antep, Fransızlar tarafından boşaltılacak ve şehir içindeki Fransız kuvvetleri ordugâhlarına çekileceklerdir. Ateşkesin ilk 10 gününde Pozantı, Sis ve Antep’in tahliyesi son bulacaktır.

Mütarekenin ilk on günü içinde elimizde bulunan Fransız esirlerinin geri verilmesine başlanacaktır. Fransızlar’da bulunan siyasi tutuklular ve esirlerimiz teslim alınacaktır.

Adana valisi ile Osmanlı hükümeti memurları arasında serbestçe haberleşme yapılacaktır. Pozantı - Sis ve Antep’in boşaltılması şartları ve esirlerin değiştirilmesi hakkında ayrıca bilgi verileceğinden şimdilik yalnız 30 Mayıs 1920 sabahından itibaren mütareke yapılması sağlanmalıdır. Bu emir 30 Mayıs 1920 sabahına kadar en ileri hattaki birliklere bile tebliğ edilmiş bulunacaktır. Bu maddeler ciddiyetle uygulanacaktır.’’⁶¹³

Fransızlar, Antep şehrinin boşaltılması hakkındaki mütareke maddelerini eksik olarak uygulamış, 1 - 3 Haziran 1920’de Kilis’te 2’nci Tümen Komutanı General Lamothe ile yapılan görüşmede, şehrin kenarında ordugâh olarak kullandıkları kolej civarındaki evlerle Garaf su deposunu şehir dışı kabul ederek boşaltmayacağını ancak tarafımızdan işgal edilmemek şartıyla Kurbanbaba ve Mardin mevkisinin boşaltılacağını bildirmişti. Antep’teki Ermeniler, özellikle Amerikalılar, Türklerin yapacağı sanılan katliamdan korktuklarını ve her gün heyecan içinde olduklarını bu sebepten Antep’in büsbütün boşaltılmasının doğru olmayacağını ileri sürmüşlerdi.⁶¹⁴ Bunun asıl sebebi kolej binalarının Fransızlar tarafından tahkim edilmiş olması ve birçok gereç deposunun bulunmasıydı. General Lamothe , Antep’in boşaltılması ile top

610 Atatürk, Söylev (Nutuk) Cilt: II, 1978, s. 336.

611 “Mayıs’ın 29’unda Kemalistlerle bizim aramızda 20 gün müddetle mütareke akd ve imza edildiğini öğrendik. İtilafın tarafımızdan bazı arâzinin ve bu meyanda Kilikya ‘nın tahliyesini ihtivâ ettiği zannolunuyordu. Fakat bu babda kat’î hiçbir şey bildirilmemiş idi.” Andrea, A.g.e s. 45; Ünler, “Antep Savunması”, s.120; Pamuk, A.g.e, s.219.

612 Gnkur. ATASE Bşk.lığı Arşivi, Kol: İSH, Kutu; 342, Göm; 5, Belge: 5 - 22.

613 Gnkur. ATASE Bşk.lığı Arşivi, Kol: İSH. Kutu: 766, Göm; 144, Belge; 144 - 2; Kutu: 342, Göm: 5, Belge: 5 - 22.

614 Abadie, A.g.e., s.65-70.

menzili dışına çıkılması hakkındaki Türk isteğini, General Goureaud’ya yazacağına söz vermişti.⁶¹⁵

Antep hakkındaki görüşmeler 8 Haziran 1920’de bitti. Fransızlar mütareke için kararlaştırılan esaslara uymamışlardı; Mütarekeden amaçları, Suriye’de problemlerini halletmek, esirlerini kurtarmak ve Türklere yapacakları taarruz hazırlıklarını tamamlamaktı. Nitekim Kuvayı Milliye komutanı Recep, Antep’ten Mustafa Kemal Paşa’ya çektiği telgrafta, Fransızların şehir içinde ve dışında tahkimata devam etmekte olduklarını, bu durumun mütarekeye aykırı olması nedeniyle bunu şiddetle protesto ettiklerini belirtmiş, Fransızların cevaben tahkimat yapmayacaklarını bildirmelerine rağmen sözlerinde durmadıklarını ifade etmişti.⁶¹⁶

Fransızlar, 8 Haziran 1920’de mütarekeden faydalanarak Karadeniz Ereğlisi’ne çıkarma yapmış ve memleketin önemli bir noktasını daha işgal etmekten çekinmemişlerdi. Bu sebepler yüzünden Fransız Komutanı Guro’nun Adana’da esir

mübadelesinin tamamlanabilmesi için verdiği 13 Haziran 1920 tarihli mütarekeyi 10 Temmuza kadar uzatma teklifi kabul edilmemiş ve 18/19 Haziran 1920 gece

yarısından itibaren bütün Fransız cephesinde muharebenin tekrar başlaması, Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal’in 17 Haziran 1920 tarihli şifresiyle emredilmişti.⁶¹⁷

Mustafa Kemal Paşa, 29 Mayıs tarihinde Mecliste yapılan gizli oturumda Fransızlarla yapılan ateşkes Antlaşması hakkında kimi «tereddütler» doğduğunu belirtmiş ve açıklama yapmış ve bu anlaşmanın bize neler kazandırdığını özetle şöyle anlatmıştı:

“…önce, gönüllü savaşçılarımızı düzenlemek için gereken süreyi kazanmak istedik. Siyasal yönden, yazgımızı düzenleyecek olan Ferit Paşa Hükümeti değil, sizsiniz. Düşmanlar sorunları çözmek için Ferit Paşaya değil, size başvuruyorlar.

Bunu, imzalı belgelerle ortaya koymuş bulunuyoruz.

Sınır sorunu: Kilikya’yı boşaltmaya yatkın olan Fransızlar, Suriye’yi boşaltmak istemiyorlar. Bu iki ülkenin sınırı Ceyhan’dan geçer. Böyle olunca da Kilis, Antep, Urfa ve Mardin Suriye’de kalıyor. Anlaşmamızla bunu önledik.

Bu yirmi gün, temel bir anlaşma için, iki yana da düşünme ve yetki alma olanağı vermiştir. İnanıyoruz ki, Fransızlar bizimle anlaşmayı içtenlikle istiyorlar. Çünkü bizi karşılarına almakla bir kazanç sağlamıyorlar, giderleri çoğalıyor. Bizimle anlaşmaya çalışmalarının nedenleri bunlardır…”⁶¹⁸

İsmet Paşa ise Antep Heyet-i Merkeziye’sine yazdığı mesajda;

“…Bizim Fransızlarla ateşkesten beklediğimiz birinci fayda, Antep bölgesini serbest bulundurarak takviyesine imkan hazırlamaktır…”⁶¹⁹diyordu.

615 TİH, IV. Cilt, 1966, s.154.

616 Gnkur. ATASE Bşk.lığı Arşivi, Kol: İSH. Kutu: 622, Göm: 2, Belge: 2-1; Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, ATASE yay., Ankara, 1997, sy.104, Belge:2923, s.92-95.

617 Gnkur. ATASE Bşk.lığı Arşivi, Kol: İSH, Kutu: 626, Göm: 29, Belge: 29 -12.

618 TBMM Gizli Celse Zabıtları I, İş Bankası Yay. Ankara, 1985, s.46-47; Bayaz, A.g.e., s. 118.

619 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, ATASE yay., Ankara, 1997, sy.104, Belge:2921, s.86-89.