Şehir İçindeki Muharebelerin Başlaması

Teğmen Şahin müfrezesini çekilmek zorunda bıraktıktan sonra, Kilis’ten Antep’e gelen Fransız Yarbayı Andrea, değiştirilen erlerle birlikleri Kilis’e götürmek üzere 1 Nisan 1920 günü 600 piyade, 150 süvari, iki top, dokuz makineli tüfek ve 100 boş araba ile tekrar yola çıkmıştı. Kafile Küçük Kızılhisar’ın iki kilometre kadar kuzeyindeki Gedik civarına geldiği zaman önceden burada mevzilenmiş olan Yüzbaşı Kılıç Ali kuvvetlerinin baskınına uğramış, bu baskında Fransızlar, büyük rütbeli bir subay ve 20’den fazla ölü bırakarak güçlükle Bostancık’a doğru yürüyüşe devam edebilmişlerdi.

1/2 Nisan gecesini Bostancık’ta geçiren Fransız birliklerine 2 Nisan 1920 sabahı Kılıç Ali’nin gönderdiği Millî Kuvvetler tarafından ikinci bir baskın yapılarak, 30’dan fazla ölü verdirilmiş, iki günlük çarpışmada Millî Kuvvetler, ancak biri ağır dördü hafif olmak üzere beş yaralı vermişlerdi.

Kuvayı Milliye unsurları, Güney Cephesinde Fransızlara karşı belirlenen stratejiyi uygulama konusunda son derece ısrarlı davranmaya devam ediyordu. Şahin Bey’in şehadeti, Milli unsurları yıpratma stratejisinden vazgeçirmemiş, nizami Fransız birliklerine karşı Milli Unsurlar gayrinizami unsurlarla, pusu, baskın hareketleri ile zayiat verdirmeye devam ediyorlardı.

Adana, Urfa, Hatay ve Maraş bölgelerinde zor durumda bulunan Fransız birlikleri, Suriye ve Adana bölgesine hakim olabilmek için bu iki bölgenin geçiş noktası konumundaki Antep’i ellerinde tutmak ve hareket noktası yapmak istiyorlardı. Ancak bunun için kuvvetlerinin yetersizliklerini Ermenilerle kapatmak istemişlerdi. Abadi kitabında bu hususta; hem doğu cephesini örtmek hem de gelecekte kurulacak Antep menzili için bu bölgenin elde tutulması gerektiğini belirtiyordu.⁵⁰¹

Kilis yolu savaşları devam ederken, Antep’te Fransız garnizonunun dışarısıyla bağlantısı kesikti ve Fransızlar yiyecek sıkıntısından dolayı oldukça zordaydı. Hem Fransızlara hem de Ermenilere gıda maddeleri satışı yapılmamaktaydı. Kilis üzerinden

501 Abadi, A.g.e, s.68-69.

gönderilen yardım konvoylarının geri çevrilmesi ve Akçakoyunlu istasyonunun Kuvayı Milliye unsurları tarafından saldırıya uğraması, Fransızların işini iyice zorlaştırmıştı.

Milli Kuvvetler açısından herşey belirlenen stratejiye uygun gidiyordu.

Şehir dışındaki gerginlik zaman zaman şehirde de kendini hissettirmiş ve birtakım hadiseler çıkmıştı; işgal kuvvetlerinin keyfi hareketleri, halka zulüm ve düşmanlıkta bulunmaları, savunmasız sivil halkın sebepsiz yere ölümlerine sebep olmaları, ırza geçme, adam öldürme ve yağmacılık gibi suç işleyenlere göz yummaları, vatanlarının selâmetini susmakta gören çaresiz halk için tahammülün ötesindeydi. ⁵⁰² Gerçi Fransa’nın amacı bölgede sorun çıkarmaktı. Böylelikle asayişi sağlamak gerekçesiyle işgallerini uzatabileceklerdi.⁵⁰³ Fransızlar, Ermeni toplumu ile Türk toplumunun arasını bozmak maksadıyla da her türlü propagandayı yapmaktan geri durmuyordu. Olayların kasıtlı olarak çıkarıldığının farkında olan Harbiye Nazırlığı, İtilâf Devletleri’ne karşı düşmanca davranılmaması hakkında halka ve Kuvây-ı MiIIîye’ye gerekli uyarılarda bulunmuştu.⁵⁰⁴ Şahin Bey’in vefat etmesi, Antep ve çevresinde derin üzüntüye sebep olmuş aynı zamanda halkı müthiş derecede hırslandırmıştı.⁵⁰⁵

1 Nisan 1920 günü Küçük Kızılhisar kesiminde Fransızlara yapılan baskında, Antep Kolej binasına yerleştirilen Fransız toplarının ateş etmesi üzerine, top seslerini işiten Ermeniler, şehirde taşkınlık yaparak Türk mahallelerine ateş açmışlar, aynı zamanda şehirdeki Türk halkının bu heyecanlı ve kritik anında yanlışlıkla bir nöbetçi jandarma erinin ateş etmesi sinirleri gergin bir hâlde olan Antepliler üzerinde Fransızların baskın yaptıkları zannını doğurmuş ve tüfekleri kapan halk ateş mevzilerine koşmuşlardı.

Abadi kitabında ilk ateşin Türk tarafının inisiyatifinde başlatıldığını yazmaktadır.⁵⁰⁶ Antep Halkı, bağımsızlığını savunmak için esaslı olarak hazırlanmıştı; Ön hazırlık safhasını müteakiben şehir, aktif direnişe hazırlanmış, Fransız ordusuna karşı verilecek mücadelede bütün imkânlar seferber edilmiş, Heyet-i Merkeziye, direnişin idaresini tamamen kontrolünü ele almıştı. Heyet, Kozluca mahallesinde Müftüzâde Abdo’nun evinde toplanarak mücadelenin seyri konusunda tavrını net bir şekilde ortaya koyarak harekete başlama kararı almıştı.⁵⁰⁷

502 Ünler, A.g.e., s.48-52; Pamuk, A.g.e., s.187.

503 BOA HR.SYS. 2544-15/35-36; 2544-13/4.

504 BOA HR.SYS. 2544-13/10; 2544-13/1.

505 Enç, A.g.e., s.56.

506 Abadi, A.g.e., s.45.

507 Ünler, A.g.e., s. 49.

Semt organizasyonu bünyesinde sorumlu olanlar, görev mahallerine sevk edilmiş, çatışma olasılığı olan yerlerdeki yüksek binalara mazgallar açılmış, Fransız topçu ve tüfek ateşinden korunabilmek için evden eve geçen kapaIı yollar hazırlanmıştı. Şehir muharebelerinde tatbik edilen “düşmanın ilerleyişini yavaşlatmak ve “ani baskın yapabilmek” gayesiyle yollara barikatlar yapılarak, şehir meskun mahal muharebesine hazırlanmıştı.⁵⁰⁸

Savaş ve askerlik deneyimi olanlara özellikle yedek subaylara ciddi sorumluluklar verilmiş, savaş deneyimli çavuşlar ve semt reisleri, subaylara yardımcı olarak tayin edilmişlerdi. Direnişçilerin yaklaşık 1.800’ü silâhlı ve 1.400’ü silâhsız olmak üzere 3.200 kişi mevcudu vardı. İmkânları yetersiz milis kuvvetlerinin karşısında ise Albay Sainte Marie’nin idaresinde 1.500 silâhlı Ermeni, ağır makineli tüfek bölüğü, Fransız bölüğü, Cezayir avcı bölüğü, Senegal bölüğü, istihkâm bölüğü, 1,65’lik dağ bataryası bölüğü, 1,75’lik sahra bataryası bölüğü ve seyyar hastane ile oldukça donanımlı ve güçlü bir ordu bulunmaktaydı.⁵⁰⁹

Bu suretle Antep şehri içindeki muharebeler, 1 Nisan 1920 günü başlamıştı. Bugünkü muharebelerde 31 Mart gecesi, Jandarma Bölük Komutanı Yüzbaşı Esad’ın evinde şehrin savunulması ile ilgi yapılan gizli bir toplantıda alınan kararlar kapsamında, Millî Kuvvetler şehir civarında bazı önemli tepeleri de ele geçirmeyi başarmışlar, Antep güneyindeki Düztepe’yi işgal ederek şehre ve yollara hâkim bir duruma gelmişlerdi.

Amerikan Kolejinde bulunan Fransız kuvvetleri, bu tepeden yan ateşine alınıyordu.⁵¹⁰ 2 Nisan 1920 günü çarpışmalar devam etmiş, Fransız komutanı Antep mutasarrıfı ile görüşerek Düztepe’yi işgal eden Türk kuvvetlerinin çekilmelerini aksi hâlde burasının topçu ateşi altına alınacağını bildirmişti. Bunun üzerine esasen çıplak ve savunmaya elverişli olmayan bu tepe Antep Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafından bırakılmıştı.⁵¹¹ 1 ve 2 Nisan 1920 tarihlerinde meydana gelen çatışmalarda; şehir halkının teşkilatlandığı, önceden tespit ettiği şehrin hakim kesimlerini işgal ettiğini ve şehri topyekün savunma için hazırlandığı görülüyordu(Kroki-3).⁵¹² Müdafa-i Hukuk Cemiyeti tarafından Sivas’ta alınan kararlar çerçevesinde, Antep halkının Milli Mücadeleye katılımı sağlanmıştı. Antep halkının şehrini savunmaya ve Heyet-i Temsiliye’nin

508 Pamuk, A.g.e., s. 192.

509 Üzel, A.g.e., s.33.

510 Üzel, A.g.e., s.29.

511 Harekât-ı Sagire-i Askeriye, Madde:3, 1305-1307, s.32.

512 Abadie, A.g.e.,1959, s.131.

kararlarını yerine getirmeye hazır olduğu belli olmuştu. Bu yüksek moralin bir belirtisi, Milli Stratejinin Milletçe anlaşıldığının bir işareti idi.

4 Nisan 1920 günü Yüzbaşı Kılıç Ali şehre gelerek, Heyet-i Merkeziye ile bir toplantı yapmış, toplantıda şehrin savunulacak yerleri ve ikmal hizmetleri tespit edilmişti.

Kararlaştırılan esaslar şunlardı: Şehrin içinde bulunacak kuvvet ve savunma tertibi, şehir dışında bulunacak kuvvetler ve yerleri, sargı yerleri ile bakım ve tedavi yerleri, yapılacak tahkimatın cinsi ve malzemenin tedarik şekli, iaşe ve ikmal işleri. Bunlardan başka asker alma, malların muhafazası, göç ve ulaştırma işleri ile uğraşacak ayrı ayrı komisyonlar kurulmuştu.⁵¹³

Savunma hatlarını gezen Kılıç Ali, milis kuvvetlerini vaziyete göre görevlendirdi.⁵¹⁴ Jandarma Yüzbaşı Kilisli Aslan Bey’i yardımcı olarak seçti. ⁵¹⁵ Kürkçü hanının zemin katında, Heyet-i Merkeziye’yle beraber direniş programı tespit edildi. Buna göre⁵¹⁶;

1) Düztepe ve Saçaklı civarında gazino yakınındaki mevki ilk ve genel hat haline getirildi.

2) Paşa sokağındaki karakol, Kozanlı karakoluyla birleştirilerek ileri karakol haline getirildi.⁵¹⁷

3) Düztepe ve Saçaklı civarı, başlangıç olmak üzere dernek yapıIan binalara kadar;

Sol tarafın son bulduğu mahalden Bed ile Uzunsiyec’e kadar; Antep’in kuzeyi, yani Uzunsiyec ve bostanlara kadar olmak üzere kuvvetler üç kısma taksim olundu.

4) Sol tarafın ileri karakolu Kozanlı mektebi ve sağ tarafınki de Çınarlı Camii idi.

5) İleri hatta muharebe edecek kuvvetlerin gerisinde ihtiyat olarak bulunanlara Debboy, Ali Neccar Camii ve Mektebi, Maarif Oteli, Matosvan Oteli, Zülkadriye Medresesi, Eski Belediye Dairesi, Mehmed Paşa Camii, Zennubiyan Mektebi, Balıklımda Binbaşının evi ile bitişiğindeki üç ev, Kâmil Beyin odası, Mısırlıyan

513 “Teşkilatlanmanın ve harekatın sağlıklı şekilde yürütülmesi için, Maraşlı ve Antepli üçer kişiden oluşan heyet kurdum. Maraş'tan eski milletvekili Arslan, şehit merhum Evliya ve ulemadan Hafız Ali Efendilerle, Antep'ten Heyet-i Merkeziye'den Sadık, Kasım ve Mülazım (Teğmen) Mustafa Efendileri çağırttım. Küçük kongre niteliğinde bir toplantı yaparak her iki şehirde hareket tarzımızı belirledik. Yeni semt ve mahalle savunma teşkilatları ile herhangi bir kuşatmaya karşı alınacak önlemleri görüştük. Bu kararlarımızla, şehirlerin savunma ve direnme yeteneklerini güvenilir bir şekle sokmuş oluyorduk.” Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 2007, s. 87.

514 FM 3-06.11 Combined Arms Operations İn Urban Terrain, Chapter 5, Headquarters, Department Of The Army, Washington DC, 2002.

515 Asıl ismi Ali Rıza Efendi’dir. Gaziantep savaşının başlangıcında Kılıç Ali Bey’le birlikte Antep’e geldi.

Kozanlı mıntıkası kumandanlığına tayin edilerek Normand birliklerinin şehri muhasarasında millî kuvvetlerin toplanmasına ve cephelerine yerleştirilmesine büyük gayret sarfetti. Merkez komutanı olarak şehrin sükûtuna kadar vazifesine devam etti., Ünler, A.g.e., s.169.

516 FM 3-06.11 Combined Arms Operations İn Urban Terrain, Chapter2-3.

517 İleri Karakol Hidematı, 1327, s.3.

hanesi, Reyhan sokağındaki binalar, Çıkrıkçı Camii, Kumruoğlu’nun Hanı, Çiftçi Hanı, Seyyafzâde Abdi Efendi’nin evi ve Hükümet dairesi tahsis edildi.

6) Genel itibariyle kuvvetlerin taksimi; Tabakhane mahallesi ve civar mahalleler, Sağ tarafı; Türktepe ve civar mahalleleri, Merkezi; Şebreküstü ve civar mahalleler sol tarafı teşkil etti.

7) Şehrin dışından Burç ve Hezek nahiyesinin milis kuvvetleri; Kolejin batısındaki Karagöz vakfı, Garaf ve civar tepeleri, Sitil tepesi, Ahmed tepesi, Azez yokuşu civarında mevzi tutacaklardı. Sarımsaktepe’de Büyük Kızılhisar nahiyesi kuvvetleri mevzilenecek diğer köylerin kuvvetleri de şehre girecekti.

8) Yaralılara; Ali Neccar mektebi, Eski Belediye dairesi hanında müdahale edilecekti.

9) Şehrin dışındaki kuvvetlerin iaşeleri ve idarelerini temin etmek üzere müstakil iaşe komisyonu oluşturuldu. Küçük Kızılhisar, Gerciğin ve İbrahimli köyleri merkez kabul edildi.

10) Haberleşme için içeride ve dışarıda düzenli postalar oluşturuldu.

11) Gerektiğinde işe yarayacak kum torbalarının hazırlanması, taş ve malzemenin nakli gibi hususların temini ile meşgul olacak şahışlar seçildi.

12) Muhafaza-ı Emval Komisyonu, Cem-i îanat Komisyonu, Celb-i Efrad Komisyonu, Mubayaa Komisyonu, İaşe Komisyonu ve Hicret ve Nakilhane Komisyonu, Heyet-i Merkeziyetin emrinde faaliyet göstereceklerdi.

Heyeti merkeziye ile durumu değerlendiren Kılıç Ali, Antep halkını bir beyanname ile bilgilendirmiş, son ana kadar Ermenileri Fransızlardan ayırmaya çalışmıştı.⁵¹⁸

Meskun mahallerde yani şehirlerde savunmanın temel kuralları, meskûn mahal savunmasında da değişmez. Meskûn mahalde savunanın taarruz edene karşı önemli avantajları vardır. Savunan, çevrede bulunan doğal ve suni engelleri kullanıp, çoğaltarak harekât bölgesini şekillendirebilir.

Meskûn mahallerde savunan kuvvet, bütün harekât bölgesini şu yönlerden değerlendirmelidir; Yüzey (yer seviyesi, örneğin caddeler, sokaklar, ve parklar vs.),Yüzeyin üstü (bina içleri ve dışları vs.),Yer altı (metro ve kanalizasyon vs.). Birlikler, meskûn mahallerde açık alanlara göre daha sınırlı bir alanı işgal eder veya ateşleriyle kontrol ederler.⁵¹⁹

518 Pamuk, A.g.e., s.196-197.

519 FM 3-06.11 Combined Arms Operations İn Urban Terrain, Chapter 2-3.

Şehir içindeki savaşlar şimdiki anıtın bulunduğu yerde daha önce mevcut olan Çınarlı Camisi merkez kabul edilerek idare ediliyordu. Şehirde yapılacak muharebenin sevk ve idaresi için Antep şehri, cephe adı verilen yedi bölgeye ayrıldı: Tabakhane Cephesi, Şeyh Camisi Cephesi, Mağarabaşı Cephesi, Şehreküstü Cephesi, Aydınbaba Cephesi, Musullu Cephesi, Çınarlı Camisi Cephesi.⁵²⁰

Meskûn mahallerde vazife, düşman durumu, şehrin yapısı, yerleşim şekli, sokaklar, caddelerin genişliği darlığı, vb. faktörler ile elde mevcut kuvvetlerin eğitimi, silahı, ikmali, zaman ve halkın mütecaviz veya mütecanis olma durumuna göre değerlendirme yapılarak, birliklere sorumluluk sahaları verilir. Ayrıca sorumluluk sahalarının verilmesinde, binaların toplu ya da dağınık, az ya da çok katlı olmaları, binaların yapımında kullanılan malzemeler (betonarme, ahşap, kerpiç, tuğla, briket vs.), bina enkazı ve moloz yığınları gibi hususlar dikkate alınmalıdır.⁵²¹

Meskun mahalde yapılacak savunmanın iki temel şekli vardır; Bunlar mevzi savunması ve oynak savunmadır. Mevzi savunması daha fazla kullanılan savunma şeklidir. Çünkü;

bir meskûn mahallin savunması o bölgeyi elde tutmak üzerine yoğunlaşmıştır. Oynak savunma şekli daha çok düşman üzerine yoğunlaşmıştır ve komutan bu savunma şeklini duruma göre kullanmaya karar verebilir. Savunma, harekâtı çoğu zaman her ikisinin bir karışımını içerir.

Meskun mahalde yapılacak savunmanın icrası, merkeziyetçi olmamasına rağmen savunmanın genel planı, detaylı ve merkeziyetçi olmalıdır. Bir meskûn mahalde savunan, meskûn mahallin sağladığı örtü ve gizlemeden yararlanmalıdır. Ayrıca, taarruz edenin manevra ve gözetleme kabiliyetini engellemeyi de düşünmelidir. Araziyi ve karşılıklı destek sağlayan iyi hazırlanmış mevzileri kullanarak, savunma kuvveti kendinden daha büyük taarruz kuvvetlerine ağır kayıplar verdirebilir, durdurabilir, engelleyebilir ve geciktirebilir. Bir meskûn mahallin savunması, kritik arazilerin, binaların ve savunmanın bütünlüğünü koruyan ve hareket kolaylığı sağlayan alanların etrafında tesis edilmelidir. Bölgeyi ayrıntılı bir şekilde bilmek, savunan tarafın taarruz edene umulanın üzerinde zaman, ikmal malzemesi ve personel zayiatı verdirmesini sağlar.⁵²²

Şehrin planlaması, mevcut talimname esaslarına göre yapılmıştı; öncelikle teşkilatlanma yapılmış, emir komuta birliği sağlanmış, birliklere sorumluluk sahaları

520 Saral, TİH IV. Cilt, s.129.

521 FM 3-06.11 Combined Arms Operations İn Urban Terrain, Chapter 2-3.

522 FM 3-06.11 Combined Arms Operations İn Urban Terrain, Chapter 5.

verilmiş, birliklerin iaşe, mühimmat ve sıhhi desteği planlanmış ve binaların yapısına ve sokak ve caddelerin durumu gözönüne alınarak şehir gözden geçirilmiş ve kuvvetli bir tahkimat planı yapılmıştı.Tüm şehir bir mevzi kabul edildi ve mevzi savunması yapılacaktı, bir karış toprak, bir ev düşmana kaptrılmayacaktı. Milli Kuvvetler, şehri yani muharebe ortamını şekillendirmişti. Sadece Antep halkının değil, çevre il ve ilçelerden de destek alınarak, moral seviyesi yükselmişti.

Antep halkından eli silah tutan, tutmayan, kadınlar, çocuklar bütün Antepli bu savaşa katılmışlardı. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafından Şimşek ve Yıldırım adlarında dörder bölüklü iki millî tabur teşkil edilmişti. Şimşek Taburu Komutanı Antepli Üsteğmen Mustafa, Yıldırım Taburu komutanı Üsteğmen Salih idi. Taburların subayları Antepli yedek subaylardandı. Herbirinin mevcudu 300 - 400 kadardı. Ayrıca 400 kişilik tabur teşkilatına bağlanmış gruplar hâlinde, ayrı ayrı komutanlar emrinde Antep, Besni ve Urfa savaşçıları adı altında milis kuvvetler de vardı. Antep’teki kuvvetlerin hepsinin mevcudu 1000 - 1200 kadardı. Türklerin elinde bomba, makineli tüfek ve top yoktu. Her erde birer tüfek ve 70 - 80 mermi vardı. Bu piyade tüfekleri de çeşitliydi. Meskûn mahallerde mühimmat tüketimi, normal muharebelerden tahminen beş/on kat daha fazla olmasına rağmen Antep Halkının imkanları bu kadardı.⁵²³

Kılıç Ali, Mustafa Kemal’den aldığı emir çerçevesinde, Milli Kuvvetleri teşkilatlamış ve Antep bölgesini bir savunma cephesine dönüştürmüştü.⁵²⁴ Şehir içi çarpışmaların başladığı 1 Nisandan 3 Nisana kadar 23 şehit veya yaralı, 4 Nisanda beş yaralı, bir şehit verilmişti.⁵²⁵