BİR MEKTUBU Ferruh KAYALAN *
MÜRSEL BAKÜ’NÜN MEKTUBU
Albay Mürsel Bey, arkadaşları ile beraber günlerini Malta’da Veletta Kasabası’nda bir tepede bulunan San Salvador Kalesi’nde geçirmiştir. Sıkı bir disiplin içerisinde günlerini geçiren Paşa ve arkadaşları sabahları uyanırken, yemek ve yatma zamanlarında boru sesiyle hareket etmişlerdir. Verilen asker yemeklerini karavanalarda yerlerken ne zaman kesildiği belli olmayan dondurulmuş etleri pek tercih etmemişlerdir. Geceleri beşer onar kişilik koğuşlarda, ranzalarda yatmışlardır. On beş günde bir, iki üç saat kadar kasabada sivil memurların gözetiminde serbest dolaşmalarına izin verilmiştir. Kaleye dönünce de sıkı bir sayım ve kontrolden geçirilmişlerdir.45
Bu dönemde Albay Mürsel Bey günlük gazetelerden hem yurtiçi hem de yurtdışı siyasi ve askeri gelişmeleri takip etmeyi de ihmal etmemiştir. O, sürgünde olmasının sebebi olan İngilizler şahsında Batı dünyasının, hem Türkiye konusunda hem de genel dünya siyasetinde müşkül bir duruma düşmesini doğal olarak arzu etmekteydi. Nitekim elimize geçen bir mektubundan bunu anlamaktayız. Ayrıca bu mektubundan Bolşevikler hakkındaki düşünceleri de sadır olmaktadır.
Bu mektup, yine Mürsel Bey gibi Malta’da sürgün olan ve daha sonra serbest bırakılan Cenub-i Garb-i Kafkas Hükümeti Reisi İbrahim Cihangiroğlu vasıtasıyla Mürsel Bey tarafından o tarihte Amasya’da bulunan 5. Kafkas Tümen Komutanı Cemil Cahit Bey’e gönderilmiştir.46 Mektubun aslını okumadan önce bu tarihlerde dünya siyaseti ve Bolşeviklerin durumundan bahsedersek mektubun ihtiva ettiği anlam daha iyi anlaşılacaktır.
11 Haziran 1920 tarihli mektubun yazıldığı dönemde Bolşeviklerin Batı ile olan ilişkilerine baktığımızda; Bolşevikler Polonya meselesinde Batılı devletler ile karşı karşıya gelmişti. Nitekim Polonya barış antlaşmaları ile bağımsızlığını kazandıktan sonra kendilerinin 1772 Polonya’sını gerçekleştirmek için Rusya’nın da zayıf durumundan faydalanarak 1920 yılının başlarında Ukrayna’yı gözlerine kestirdiler. Fakat Bolşevikler bu duruma daha fazla kayıtsız kalamadılar ve yaz ortalarında Varşova’ya kadar ilerlediler. Böylece Polonya’nın düşme riski meydana geldi. Bunun üzerine
45Birinci, İhsan. (1966). “Kurtuluş savaşı sırasında Malta’ya sürülen aydınlarımızın günlük hayatı Malta Sürgünleri”, Tarih Mecmuası, Yıl:2, C: 2, sayı 9, s.s. 22-25, s.22.
46 Zeyrek, Yunus. (2018). “Mürsel Bakü Paşa ve Bir Mektubu”, Bizim Ahıska Dergisi, 52, s.s. 13-14, s.13-14.
SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 145 İngiltere ve Fransa Polonya’nın imdadına koştular ve Varşova önünde Bolşevikleri ağır bir yenilgiye uğrattılar.47
Bu gelişmeler o dönem Batı ile kavgalı olan tüm İslam Aleminde dikkatle takip edilmekteydi. Zira Bolşevikler galip gelirse bu durum tüm batı için bir Bolşevik istilasına dönüşebilirdi. İşte Mürsel Bey de tarihin bir cilvesi olsa gerek, Azerbaycan’da Bakü’de savaştığı Bolşeviklerin bu sefer Avrupa’da üstün gelmesini isteyecekti. Bu düşüncelerini yukarıda bahsettiğimiz mektubunu okuduğumuzda daha iyi anlayacağız:
“Birader-i Muhteremim Efendim,
Son gönderdiğiniz mektubun cevabını Malta’dan ailem vasıtasıyla göndermiş idim. Bilmem vasıl oldu mu? Bu mektubumu Kars Hükûmet-i Sâbıkası Reisi İbrahim Bey’le takdim ediyorum. Mümkün olursa Amasya’dan geçip takdim edecektir. Bendeniz afiyetteyim. Tabiî maddî ve manevî ıstırap çekiyorum. Malta’da bulunanlardan bu defa yiğirmi kişi terhis edilerek İstanbul’a gönderildi. Buradaki hayatım Batum’a bir derece benzer. Çanakkale’de son derece bendenizi sıkıyorlardı. Ne yapalım bunlar da gelip geçecektir. Biz burada yevmî ajanslardan ve İngilizce, Fransızca, İtalyanca gazetelerden istifade ediyoruz. Ahvâl-i umumiyeye dair iyi malûmat alıyoruz. Bolşevikler Leh cephesinde muvaffak olurlarsa Avrupa Bolşeviklik istilâsından kutulamayacaktır. Bolşeviklerin Leh cephesinde de muvaffak olmaları ihtimali çoktur. Muvaffakiyetlerine dua edilmektedir. Ahvâl ve vaziyet-i umumiye, âlem-i İslâm’ın hamdolsun lehine inkişâf ediyor. Zaman geçtikçe daha ziyade iyi olacaktır.”
İlmuhaberlerim Fırkada kaldı. Hesaplarımız neticelenmedi. Bundan da müteessir bulunuyorum. İnşaallah bir an evvel vaziyet inkişâf eder. Anadolu ile irtibat hâsıl olursa memleket ve millet selâmet bulur da neticeden mes’ud oluruz. Anadolu’nun neticeyi kazanacağını kaviyyen ümit etmekteyim. Marttan itibaren İstanbul’da açıklar nizamnamesine tevfikan aileme maaşımı vermeye başladılar. Yüzde yiğirmi noksan veriliyor. Felâket felâket üzerine inzimam ediyor. Hâlbuki harpte vatan ve millete hizmet ettiğimi zannediyorum. Ne yapalım, bu da bütün milletle beraber benim taliim.
Bu defa Malta’da bulunanlardan yiğirmi kişi terhis olunarak İstanbul’a celp edildi. İngiliz sefarethanesinde Malta’dakilerin ahvâlini tedkik edip terhisi icap edenleri İstanbul’a celbetmek üzere bir komisyon teşekkül ettiğini haber aldık. Bakalım benim hakkımda son ne karar verecekler…
Kısrağıma ve tayına iyi baktırılmasını hasseten zât-ı alilerinden ve yaverden rica ederim. Bâki hasretle gözlerinizden öper muvaffakiyetinize dualar ederim kardeşim.”48
47 Armaoğlu, Fahir. (2019). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), Kronik Yay., s.130.
48 Zeyrek, Yunus 2018). “Mürsel Bakü Paşa ve Bir Mektubu”, Bizim Ahıska Dergisi, 52, s.s. 13-14, s. 14. Mektubun Osmanlıca metni için bkz: ek:3.
SONUÇ
1918 yılı Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesinde Bakü Harekâtı bu mücadelenin en önemli bir merhalesi olmuştur. Böylesine önemli bir harekâtı kendisini her şartta ispatlamış bir komutanın idare etmesi gerektiği Osmanlı Genel Kurmayınca da takdir edilmiş ve bu harekâta Albay Mürsel Bey 5. Kafkas Tümeni Komutanı olarak tayin edilmiştir.
Fakat Mürsel Bey Karargâhına varmadan önce Kurmay Yarbay Osman Bey komutasındaki takviyeli 10. Kafkas Alayı, 17 Haziran 1918 günü uygun şartlar gözetilmeden yapılan ileri bir harekâtta Ermeniler tarafından pusuya düşürülmüş ve Kafkas İslam Ordusu harekâtın ilk dönemlerinde büyük bir moral çöküntüsü içerisine girmiştir.
İşte tam bu sırada Tümgeneral Mürsel, Bakü Harekâtında komutayı ele almış, stratejik bir akılla düşman kuvvetlerinin pozisyonuna göre Kafkas İslam Ordusu’nu konuşlandırmış ve Ermenilerin baskın tarzındaki bir hücumuna karşı beklenmedik bir atakla savaşın kaderini değiştirmiştir. Artık savunma konumunda kalan Ermeniler, saldırı inisiyatifini eline alan Tümgeneral Mürsel Bey karşısında tutunamayarak Aksu, Kürdemir ve Bakü’nün alınması için elzem olan Şamahı’yı boşaltmak zorunda kalmışlardır.
Bakü istikametinde ilerleyen Tümgeneral Mürsel ve Tümeni savaşın ağır şartlarından dolayı bir hayli yıpranmıştır. Nitekim Mürsel Bey bu durumu defaatle Nuri Paşa’ya raporlar halinde bildirmesine rağmen top başına 45 mermi düştüğü halde Birinci Bakü Harekâtı icra edilmiştir. Tabi Nuri Paşa da sonuçta Enver Paşa’dan direktif alan bir komutandı. Fakat Mürsel Bey tarafından gönderilen raporlar dikkate alınmış olsaydı Birinci Bakü Harekâtı başarıya ulaşabilir mi idi bilemeyiz ama İkinci Bakü Taarruzu Mürsel Beyin işaret ettiği gereksinimler karşılandıktan sonra yapılmış ve Bakü ele geçirilmiştir.
Bunun dışında varabildiğimiz bir diğer sonuç ise Nuri Paşa’nın Mürsel Bey hakkındaki vefakâr tutumudur. Zira takviye bir güç olarak gelen 15. Piyade Tümeni Komutanı Albay Süleyman İzzet Bey’in II. Bakü Taarruzunda kendi tümenini muzaffer bir pozisyonda Bakü’ye girmesi teklifi karşısında Nuri Paşa buna onay vermemiştir. Zannımızca Nuri Paşa da Bakü’ye girmeyi hak eden muzaffer birliğin bu işin başından beri emek sarf eden 5. Kafkas Tümenin ve onun komutanı Tümgeneral Mürsel Bey’in olması gerektiği yönünde hareket etmiştir.
SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 147 O, Bakü’de yalnızca Bolşevik ve Ermenileri yenilgiye uğratmamış bir de daha sonradan can düşmanı olacak olan İngilizleri de mağlup etmiştir. Bunun da bir sonucu olarak Mondros Ateşkes Antlaşmasından hemen sonra İngilizlerin bir hilesi ile Malta’ya sürgün edilmiştir. İki sene kadar sürgünde kalan Mürsel Bakü Paşa, bu dönemde cepheden uzak da olsa kalbi hep Türk İstiklal Mücadelesinin heyecanı ile çarpmıştır. Ezeli düşmanı olan İngilizlerin ve onların şahsında Batı Aleminin bir gün gelip yenileceği ümidini hiçbir zaman kaybetmemiştir. Onun bu ümidini Malta’dan göndermiş olduğu mektubundan da anlamaktayız. Mektubundan anladığımız bir diğer özelliği de onun gerçekçi bir düşünce yapısına sahip olduğudur. Zira O, Bakü önlerinde savaştığı ve yendiği Bolşeviklerin, bu sefer Leh Cephe’sinde Batı için bir tehdit olduğunu ve bu konuda da Bolşeviklerin başarısının Türk-İslam Aleminin yararına olacağını tefekkür etmek ile ne kadar stratejik bir akla sahip olduğunu da bize göstermiştir.
Sonuç olarak Atatürk’ün Bakü’ye giren birliğin komutanı olduğundan kendisine “Bakü” soyadı vermesi, Atatürk’ün Mürsel Beye ne kadar vefalı olduğunun göstermesi bakımından önemlidir. Atatürk’ün göstermiş olduğu bu vefa, bugünde Bakü Zaferi yıl dönümlerinde Mürsel Bakü’nün isminin anılmasında bize ışık gösterecektir.
KAYNAKÇA Arşiv
B.C.A., S.141148, F.30,11,1, Y.NO:123,29,6.
MSB Arşivi, Mürsel Paşa Şahsî Dosyası, Askerlik Safahatı Belgesi. TBMM Arşivi, Mürsel Paşa Şahsi Dosyası, Devre VII., No 483, Kutu No:39.
Ankara İl Emniyet Müdürlüğü Mernis Nüfus Bilgi Sistemi Vukuatlı Nüfus Kayıt Örneği. Kişi ile Mülakat
Nevin Çiğiltepe, Mülakat, 10 Nisan 2011. Kitap ve Makaleler
Armaoğlu, Fahir. (2019). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), Kronik Yay., İstanbul.
Bal, Halil. (2010). Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Ordusu, İdil Yay., İstanbul.
Bayur, Y. Hikmet.(1967). Türk İnkılap Tarihi, C. III, Kısım III, TTK. Basımevi, Ankara. Berkes, Niyazi. (1997). Unutulan Yıllar, İletişim Yay., İstanbul.
Birinci, İhsan. (1966). “Kurtuluş savaşı sırasında Malta’ya sürülen aydınlarımızın günlük hayatı Malta Sürgünleri”, Tarih Mecmuası, Yıl:2, C: 2, Sayı 9, s.s. 22-25.
Boğuşlu, Mahmut. (1990). Birinci Dünya Harbinde Türk Savaşları, Kastaş Aş. Yay., İstanbul. Çakmak, Fevzi. (2005). Birinci Dünya Savaşında Doğu Cephesi, Genelkurmay Basımevi,
Ankara.
Çolak, Mustafa. (2003). “Alman Belgelerinde Bakü Üzerindeki Osmanlı-Alman Mücadelesi” Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, XIX ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24 - 26 Ekim 2001 - İstanbul), Ankara. s.s. 543-555.
Erşan Mesut. (2002). “Kafkasya’da Son Türk Zaferleri”, Türkler, c.13, Y.T.Y., s.s. 434-439, Ankara.
Ertürk, Yaşar. (2010). “Kafkas İslam Ordusu’nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı 186, Haziran, s.s. 89-114.
Genel Kurmay (1989), Türk İstiklal Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
Gürün, Kamuran. (2010). Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), T.T.K. Basımevi, Ankara. Harp Akademileri Komutanlığı (1982). Birinci Dünya Savaşında Erzincan ve Dolaylarında
Cereyan Eden Türk-Rus Muharebeleri, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul.
Hasanlı, Cemil. (1998). Azerbaycan Tarihi 1918-1920, Azerbaycan Kültür Derneği Yay., Ankara.
Kılıç, Selami. (2003).“Brest - Litovsk Barışı Sonrası Kafkasya’daki Bazı Askeri ve Siyasi gelişmeler” Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, XIX ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001 -İstanbul), Ankara. s.s. 329-337.
Kocabaşoğlu Uygur, Belge Metin. (2006). Bolşevik İhtilali ve Osmanlılar, İletişim Yay., İstanbul.
SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 149
Komisyon. (1993). Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı Cilt II, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
Süleymanov, Rıhtım, M. (2012). “Kafkas İslam Ordusu’nun Azerbaycan’ın Toprak Bütünlüğü Uğrunda Mücadelesi” Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, Atatürk Üniversitesi Ortadoğu ve Ortaasya-Kafkaslar Araştırma ve Uygulama Merkezi, s.s. 261-295, Erzurum.
Süslü Azmi, Balcıoğlu Mustafa. (1999). Atatürk’ün Silah Arkadaşları Atatürk Araştırma Merkezi Şeref Üyeleri, Divan Yay. Ankara.
Şimşir, Sebahattin (2002). Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, IQ Kültür sanat Yay., İstanbul. Türker, Rüştü. (2006). Birinci Dünya Harbinde Bakü Yollarında 5. Kafkas Tümeni,
Genelkurmay Basımevi, Ankara.
Yeğin, Süleyman İzzet. (2006). Birinci Dünya Harbinde Azerbaycan ve Dağıstan Muharebelerinde 15.Piyade Tümeni, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
Yüceer, Nasir. (1996). Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yay., Ankara.
Zeyrek, Yunus. (2018). “Mürsel Bakü Paşa ve Bir Mektubu”, Bizim Ahıska Dergisi, Sonbahar 52, s.s.13-14.
SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 151