ERM ENİSTAN

Türkiye, İran, Azerbaycan ve Gürcistan’a sınırı olan Ermenistan, denize çıkış yolunun olmaması nedeniyle (landlocked country) dış ticari faaliyetlerini sürdürebilmesi için bölge ülkelerinin sınırlarına ihtiyaç duymaktadır. Lakin, Doğu-Batı hattında bulunan Azerbaycan ve Türkiye’ye karşı düşmanca tavrı yüzünden yaşadığı çatışmalara bağlı olarak kapalı olan sınırı, bölgenin jeopolitik avantajını kullanmasının önünde engel teşkil etmiş, sadece Gürcistan ve İran ile sınırının açık olması sayesinde hareketliliği az olan Kuzey-Güney hattına hapsolmuştur. Büyük ölçüde Rusya’nın desteğiyle bölgedeki güç mücadelesini sürdüren Ermenistan, İkinci Karabağ Savaşı’nda aldığı ağır yenilgi sonrası işgal altında tuttuğu Azerbaycan topraklarından çekilmek zorunda kalmıştır.

Bölgesel altyapı projelerinden, enerji rotalarından ve karayolu bağlantılarından dışlanmış olan Ermenistan, bölge dışı aktörlerin politik, ekonomik, kültürel ve diplomatik alandaki ilgisini üzerine çekmede başarılı olamamıştır. Çin’in Ermenistan’a ilgisi de bu doğrultuda ilerlemiş ve Azerbaycan ve Gürcistan’a oranla daha kısıtlı kalmıştır. Çin’in Ermenistan’a ilgisi; ekonomik alanda Kuzey-Güney hattındaki ulaşım yatırımları, bazı enerji projeleri, Avrupa ve İran ile yaptığı serbest ticaret anlaşmaları, kültürel alanda Konfüçyüs Enstitüleri ve askeri alanda silah satışları olarak gerçekleşmektedir. Çin ve Ermenistan arasındaki ilk diplomatik ilişkiler 6 Nisan 1992 yılında başlamıştır; aynı sene Erivan’da Çin Büyükelçiliği 1996 yılında ise Pekin’de Ermenistan Büyükelçiliği açılmıştır.

Ermenistan’ın İran’la yapmış olduğu Serbest Ticaret Anlaşması ve güneyinde bulunan Megri Serbest Ticaret Bölgesi36, Çinli iş insanlarının dikkatini çekmekte ve 80 milyonluk nüfusa sahip İran pazarına erişmede önemli bir bölge olarak görülmektedir. Çin ayrıca Ermenistan’ın ürünlerini Avrupa’ya gümrüksüz nakledilmesine olanak sağlayan Genelleştirilmiş 36Patricolo, C. (2017, Aralık 19).Armenia Opens New Free Economic Zone on Iranian Border. Emerging Europe. https://emerging-europe.com/news/armenia-opens-new-free-economic-zone-on-iranian-border/ [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

Tercihler Sistemi (Generalized System of Preferences Plus, GSP)³⁷ içinde yer almasını bir fırsat olarak görerek, Ermenistan şirketleri üzerinden Avrupa pazarına girmeyi amaçlamaktadır. 2015 yılında Ermenistan ve Çin arasında ilk yerel para birimleri üzerinden ilk takas (swap) anlaşması imzalanmıştır.38

2017 yılı itibarıyla Ermenistan’da başta gıda ve hizmet sektörü olmak üzere 48 Çin sermayeli şirket bulunmaktadır.39 2011 yılında Çin menşeli Fortune Oil şirketi, Ermenistan’ın 3 demir madenini 500 milyon $ karşılığında satın almıştır.40 Ayrıca Çin, ülke çapındaki termik santrallerin yeniden inşası ve onarımı dahil olmak üzere çeşitli enerji projelerine katılmaktadır. Özellikle, Hrazdan termik santralinin beşinci ünitesinin onarım ve yeniden inşa çalışmalarının %80’i Çin tarafından gerçekleştirilmiştir.41 Çin ile Ermenistan arasındaki en büyük yatırım projesi geçtiğimiz yıl imzalanmıştır. Çin Teknolojileri Akademisi, Çin Teknik Geliştirme Şirketi ve Ermenistan Yeniden Yapılanma ve Geliştirme Ajansı (ADKARS) arasında imzalanan bu anlaşmaya göre, 2021 yılında başlanacak olan “Akıllı Bilim Şehri” 15 yıl içinde tamamlanacak olup yatırım miktarı 10-15 milyar $ arasında olacaktır.42

37 Bkz: List of GSP beneficiary countries, https://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2019 /may/tradoc_157889.pdf [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

38 Armbanks .(2015, Mart 25). Armenia and China make their first dram-yuan swap deal. http://www.armbanks.am/en/2015/03/25/85913/ [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

39 Armbanks. (2017, Aralık 15). Accumulated Chinese investments in Armenia are about $1 million. http://www.armbanks.am/en/2017/12/15/111661/ [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

40Danielyan, E. (2011, Şubat 24). Chinese Firm Vows Massive Investments In Armenian Iron Mining. Azatutyun. https://www.azatutyun.am/a/2318792.html [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

41 Hovhannisyan, A. (2019, Mayıs 22). Armenian-Chinese relations. Orbeli Center. https://orbeli.am/en/post/214/2019-05-22/Armenian-Chinese+relations [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

42 The Armenian Mirror-Spectator. (2020, Ağustos 13). China to Finance Construction of Smart City in Armenia. https://mirrorspectator.com/2020/08/13/china-to-finance-construction-of-smart-city-in-armenia/ [Erişim Tarihi: 19.03.2021]

SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 37

Kaynak: The Atlas of Economic Complexity

Ermenistan ile Çin arasındaki askeri iş birliği, yoğun olmasa da askeri eğitim ve silah alımları başta olmak üzere 2007 yılından beri artış göstermektedir. Bu anlamda 2017 yılında Ermenistan Savunma Bakanı’nın Pekin’e yaptığı ziyaret sonucunda 1,5 milyar $’lık askeri yardım anlaşması imzalanması, kayda değer bir gelişme olarak görülmektedir.43 Askeri personel sayısının az olması, güçsüz ordu yapısı ve bölgedeki diğer dinamikler sebebiyle Çin’in askeri alanda Ermenistan ile kurduğu bağlantılar düşük profillidir.

Kültürel alanda yapılan iş birliğinin vücut bulduğu alan diğer Kafkasya ülkelerinde olduğu gibi Konfüçyüs Enstitüleridir. Ermenistan’da ilk Konfüçyüs Enstitüsü 2008 yılında Erivan’da açılmıştır. Ayrıca, Rus-Ermeni Üniversitesi ve Erivan Devlet Üniversitesi’nde Çin Dili ve Kültürü Araştırma Merkezleri bulunmaktadır. Çin tarafından finanse edilen bir başka proje olan Ermeni-Çin Dostluk Okulu ise 12 milyon $’a mal olmuştur.44

43 Poghosyan, B. (2019, Ekim 09). Armenia–China: Strategic Partnership for Mutual Benefits. Das Institutfür Sicherheitspolitik. https://www.institutfuersicherheit.at/armenia-china-strategic-partnership-for-mutual-benefits/ [Erişim Tarihi: 19.03.2021]

44 Bergmann, S. (2019, Aralık16). Armenia in the Belt and Road Initiative. EVN Report. https://www.evnreport.com/economy/armenia-in-the-belt-and-road-initiative [Erişim Tarihi: 19.03.2021]

Ermenistan Çin ilişkilerinin seyri, birçok ülkede olduğu gibi Pekin’in artan gücüyle doğru orantılı şekilde ilerlemektedir. Çin, Ermenistan’da yatırım imkanları ve kültürel etkinliğini artırma, ayrıca ihracat kanallarını çeşitlendirme eğilimindedir. Lakin Ermenistan’ın Güney Kafkasya içinde izole durumu birçok açıdan problem teşkil etmektedir. Bu sebeple Çin’in Ermenistan’a olan ilgisi kısıtlı bir şekilde sürmektedir.

4. SONUÇ

Güney Kafkasya geçmişten günümüze; imparatorlukların, büyük devletlerin ve güç odaklarının kazanmak için savaştığı bir bölge olarak tanınmaktadır. Uzun yıllar Sovyetler Birliği’nin elinde bulunan ve ekonomik kaynakları yoğun şekilde sömürülen bu bölge sosyalizm sisteminin dağılmasıyla bağımsızlığına kavuştuktan sonra, piyasa ekonomisine geçmenin yanı sıra uluslararası ekonomik sisteme entegre olmaya çalışmıştır. Türkiye’nin stratejik bölgesel çıkarları ekseninde yer alan, Rusya’nın “yakın çevre” alanında bulunan, Amerika’nın Rusya’yı çevreleme politikasının bir unsuru saydığı, Avrupa’nın enerji güvenliği için önemli gördüğü ve Çin’in KvY stratejisi dahilinde geçiş bölgesi olarak tanımladığı bu coğrafya büyük güçlerin rekabet alanında yer almaktadır. Topraklar şüphesiz; jeopolitik, jeostratejik, jeoekonomi ve jeokültürel açısından hayli önemlidir. Sinosentrik bir düzen kurmak isteyen Çin’in ilgi alanında yer alan Güney Kafkasya’ya yönelik Çin politikaları bölge ülkeleri açısından karşılıklı ekonomik çıkarların sağlanması, aynı zamanda Rusya’nın bölge politikalarının bir nebze de olsun dengeleme bakımından önemli bulunmaktadır.

Güney Kafkasya’nın jeopolitik potansiyeline rağmen, Ermenistan’ın saldırgan politikaları yüzünden meydana gelen çatışmalar, bölgesel entegrasyonu engelleyici niteliktedir. Bu yüzden Azerbaycan ve Gürcistan bağlantılı projeler aktif durumdayken Ermenistan, bu projelerin dışında kalmıştır. Konuyu, bölgesel güvenlik ve iş birliği ikileminde değerlendirdiğimiz zaman Azerbaycan-Gürcistan bağlantılı projelerde örtülü tehdit altında olduğunu söyleyebiliriz. Bu tehditlerin başında Rusya’nın geçiş yollarının yakınında bulunan Güney Osetya ve Abhazya’yı işgal etmesi ve Dağlık Karabağ meselesine müdahil olma potansiyeli gelmektedir.

Bu ve benzeri sorunlara rağmen Çin’in bölgeye yönelik ekonomik ve dış yatırım politikaları istikrarlı bir şekilde yürütülmektedir. Karabağ’da yaşanan son gelişmeler de dikkate alındığında, ortaya çıkabilecek yeni

SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 39 yatırım alanları, ulaşım hatları ve enerji projeleri Çin tarafından değerlendirilebilir. Şüphesiz bölge yaşanan çatışmaların azalması eş zamanlı olarak Çin’in bölgeye yönelmesini arttırarak, Güney Kafkasya’nın bir bütün olarak değerlendirilmesini sağlayacaktır.

KAYNAKÇA

AIIB. (2021). Our Projects. https://www.aiib.org/en/projects/list/year/All/member/Azerbaijan /sector /All/financing_type/All/status/All [Erişim Tarihi: 15.03.2021]

AIIB. (2021). Our Projects.https://www.aiib.org/en/projects/list/year/All/member/Georgia /sector /All/financing_type/All/status/All [Erişim Tarihi: 16.03.2021]

Armbanks. (2015, Mart 25). Armenia and China make their first dram-yuan swap deal. http://www.armbanks.am/en/2015/03/25/85913/ [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

Armbanks. (2017, Aralık 15). Accumulated Chinese investments in Armenia are about $1 million. http://www.armbanks.am/en/2017/12/15/111661/ [Erişim Tarihi: 18.03.2021] Aydıngün, A., & Asker, A. (2012). “Gürcistan: De Jure Üniter, De Facto Parçalı”.

Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna, Türk Dilli Halklar-Türkiye ile İlişkiler.

Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Çin Xalq Respublikası Hökuməti arasında “İpək Yolu İqtisadi Kəməri”nin yaradılmasının birgə təşviqi haqqında Anlaşma Memorandumu, http://www.e-qanun.az/framework/31817 [Erişim Tarihi: 15.03.2021]

Azərbaycan Respublikası və Çin Xalq Respublikasının dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və dərinləşdirilməsi haqqında Birgə Bəyannamə, http://www.e-qanun.az/framework/32179, [Erişim Tarihi: 15.03.2021] Baghirov, O. (2019, Mayıs 29). Azerbaijan and China Sign $800 Million Economic Package:

The Geo-Economic Implications. The Jamestown Foundation. https://jamestown.org/program/azerbaijan-and-china-sign-800-million-economic-package-the-geo-economic-implications/ [Erişim Tarihi: 15.03.2021]

BBC News. (2013, Haziran 5). What does Xi Jinping’s China Dream mean? BBC News. https://www.bbc.com/news/world-asia-china-22726375 [Erişim Tarihi: 11.03.2021]. Bergmann, S. (2019, Aralık16). Armenia in the Belt and Road Initiative. EVN Report.

https://www.evnreport.com/economy/armenia-in-the-belt-and-road-initiative [Erişim Tarihi: 19.03.2021]

Berkok, İ. (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.

Callahan, W. A. (2008). Chinese visions of world order: post-hegemonic or a new hegemony? International Studies Review, 10(4), 749-761.

Chen, D., & Wang, J. (2011). “Lying low no more? China's new thinking on the Tao Guang Yang Hui strategy”. China: An International Journal, 9(02), 195-216.

Çin Xalq Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasında Birgə Bəyannamə, http://az.china-embassy.org/eng/sbjw/t1833366.htm [Erişim Tarihi: 15.03.2021] Danielyan, E. (2011, Şubat 24). Chinese Firm Vows Massive Investments In Armenian Iron

Mining. Azatutyun. https://www.azatutyun.am/a/2318792.html [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 41

Democracy&Freedom Watch, (2015, Mart 23). Georgia wants to be a springboard for Chinese trade with Europe. https://dfwatch.net/georgia-wants-to-be-a-springboard-for-chinese-trade-with-europe-34575 [Erişim Tarihi: 16.03.2021]

Government of Georgia. (2014). Social-economic Development Strategy of Georgia, “Georgia 2020”. https://www.adb.org/sites/default/files/linked-documents/cps-geo-2014-2018-sd-01.pdf

Hovhannisyan, A. (2019, Mayıs 22). Armenian-Chinese relations. Orbeli Center. https://orbeli.am/en/post/214/2019-05-22/Armenian-Chinese+relations [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

Jafarli, S. (2020, Eylül 22). Azerbaijan-China relations. Baku Research Institute. https://bakuresearchinstitute.org/en/azerbaijan-china-relations/ [Erişim Tarihi: 15.03.2021]

Jintao, H. (2011, Eylül30). Hold High The Great Banner Of Socialism with Chinese Characteristics and Strive for New Victories in Building a Moderately Prosperous Society in All Respects. Qiushi Online. http://english.qstheory.cn/resources/party_congress /201109/t20110930_114421.htm [Erişim Tarihi: 11.03.2021].

Kania, E., & Laskai, L. (2021). Myths and Realities of China’s Military-Civil Fusion Strategy. CNAS. https://www.cnas.org/publications/reports/myths-and-realitiesof-chinas-military-civil-fusion-strategy.

Karelidze, T. (2018, Ocak 3). China-Georgia FTA Takes Effect. Emerging Europe. https://emerging-europe.com/news/china-georgia-fta-takes-effect/ [Erişim Tarihi: 16.03.2021]

Kuchins, A. C., Mankoff, J., & Backes, O. (2016). Georgia in a Reconnecting Eurasia: Foreign Economic and Security Interests. Rowman&Littlefield.

List of GSP beneficiary countries, https://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2019/may/tradoc_ 157889.pdf [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

Markedonov, S. (2019, Kasım 5). Belt and Road and Beyond: China Makes In roads Into South Caucasus. Carnegie Moscow Center. https://carnegie.ru/commentary/80268 [Erişim Tarihi: 14.03.2021]

McMaster, H. R. (2020, Nisan 17). How China Sees the World. The Atlantic.

https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2020/05/mcmaster-china-strategy/609088/ [Erişim Tarihi: 11.03.2021].

Ministry of Foreign Affairs, the People's Republic of China. (2013, Aralık 16). Ambassador to Georgia Yue Bin and Georgian Minister of Finance Nodar Khaduri Sign the Agreement on Economic and Technical Cooperation Between Chinese and Georgian Governments. Chinese Embassy in Georgia. https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/wjb_ 663304/zwjg _665342/zwbd_665378/t1110321.shtml [Erişim Tarihi: 16.03.2021] Pale, S. (2015, Nisan 12). On perspective partnerships between Georgia and China in 2015.

New Eastern Outlook. https://journal-neo.org/2015/04/12/rus-o-perspektivah-partnerstva-gruzii-i-kitaya-v-2015-godu/ [Erişim Tarihi: 16.03.2021]

Patricolo, C. (2017, Aralık 19). Armenia Opens New Free Economic Zone on Iranian Border. Emerging Europe. https://emerging-europe.com/news/armenia-opens-new-free-economic -zone-on-iranian-border/ [Erişim Tarihi: 18.03.2021]

Poghosyan, B. (2019, Ekim09). Armenia–China: Strategic Partnership for Mutual Benefits. Das InstitutfürSicherheitspolitik. https://www.institutfuersicherheit.at/armenia-china-strategic-partnership-for-mutual-benefits/ [Erişim Tarihi: 19.03.2021]

Port Technology, (2019, Nisan 28). Baku completes port expansion as Azerbaijan looks to transform economy. https://www.porttechnology.org/news/baku-completes-port-expansion-as-azerbaijan-looks-to-transform-economy/ [Erişim Tarihi: 16.03.2021] Schmidt, K. (2019, Eylül 4). Azerbaijan’s Port on China’s Road. Center for Strategic and

International Studies. https://reconnectingasia.csis.org/analysis/entries/azerbaijans-port-on-chinas-road/ [Erişim Tarihi: 16.03.2021]

Shapiro, D. (2020, Ekim 01). US Should Keep an Eye on Rising Chinese Investment in the South Caucasus. Russia Matters. https://www.russiamatters.org/analysis/us-should-keep-eye-rising-chinese-investment-south-caucasus [Erişim Tarihi: 16.03.2021] The Armenian Mirror-Spectator. (2020, Ağustos 13). China to Finance Construction of Smart

City in Armenia. https://mirrorspectator.com/2020/08/13/china-to-finance-construction-of-smart-city-in-armenia/ [Erişim Tarihi: 19.03.2021]

The Trans-Caspian International Transport Route. (2021). Home. https://middlecorridor.com/en [Erişim Tarihi: 15.03.2021]

United States-China Economic and Security Review Commission. (2020). Hearing on The Chinese View of Strategic Competition with The United States. United States Congress. https://www.uscc.gov/sites/default/files/2020-08/June_24_2020_Hearing_ Transcript_0.pdf

Valiyev, A. (2019, Ekim 28). Azerbaijan Through the Prism of BRI: China’s Mounting Interests and Influence in the Region. https://www.ponarseurasia.org/azerbaijan-through-the-prism-of-bri-china-s-mounting-interests-and-influence-in-the-region/ [Erişim Tarihi: 16.03.2021]

Xinhuanet, (2017 Mayıs 14). China, Georgia ink free trade agreement. http://www.xinhuanet. com/english/2017-05/14/c_136280144.htm [Erişim Tarihi: 16.03.2021]

Yan, X. (2014). From keeping a low profile to striving for achievement. The Chinese Journal of International Politics, 7(2), 153-184.

Zbigniew, B. (1997). The Grand Chessboard: American primacy and its geostrategic imperatives, Perseus Books Group.

Zenglein, M. J., & Holzmann, A. (2019). Evolving made in China 2025. MERICS Papers on China. https://merics.org/sites/default/files/2020-04/MPOC_8_MadeinChina_2025 _final _3_0.pdf

Zeybek, H. (2019). “Uluslararası Ticarette Yeni Avrasya Ulaşım Yolları Arayışı: Demiryolu Yük Taşımacılığına Etkileri”. Avrasya Etüdleri, 56(2), 136-154.

Zhang, D. (2018). The concept of ‘community of common destiny in China's diplomacy: Meaning, motives and implications. Asia & the Pacific Policy Studies, 5(2), 196-207.

SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 43

BÖLÜM 3

GÜRCİSTAN BORÇALI BÖLGESİ ÂŞIKLIK GELENEĞİNİN