Ali Hikmet GÖKÇEN *
ÂŞIK NARGİLE MEHTİYEVA
Âşık Nargile Mehtiyeva 03.06.1980 yılında, çoğunluğu Gürcülerden oluşan ve sadece dört Türk ailenin yaşadığı Kısani köyünde dünyaya gelmiştir. Ortaokul mezunu, evli ve iki çocuk annesidir. Küçük yaşlardan itibaren âşıklığa ilgi duyan Âşık Nargile, babası Nebi Bey ve annesi Nazile Hanım’ın kendisini bu konuda çok desteklediklerini, annesinin babası Oruç Bey’in de yöredeki âşıklık geleneğiyle ilgili kendisine çok önemli şeyler öğrettiğini ifade etmektedir. Bâdeli âşık olduğunu belirten Âşık Nargile; bir gün rüyasında bulutların arasında bir halının üzerinde uçtuğunu görür. Uçarken yanında beyaz giyinmiş bir kadın da vardır ve bu kadın kendisine sürekli “aşağıya bak korkma” diyerek cesaretlendirmeye çalışır. Korkarak da olsa aşağıya baktığında merdivenle yukarıya çıkmaya çalışan ama çabalarına rağmen bir türlü yukarı çıkamayan insanları görür. Kadın bir âşık olarak âşıklık sanatına profesyonel olarak adım atmaya başlamayı düşündüğü ve toplumsal baskı altında sanatıyla ilgili zorluklar yaşadığı dönemlerde gördüğü bu rüyanın, kendisine gerçekten büyük bir cesaret
verdiğini ve bundan sonra sanatına daha da sıkı sarılmaya başladığını ifade etmektedir. 1992 yılında ailesiyle birlikte Bakü’ye taşınır ve bu durum Âşık Nargile için sanat hayatında önemli bir dönüm noktası olur. Bakü Devlet Konservatuvar’ında İlgar Aliyev’den tar dersleri almaya başlayan âşık, ilk ustası ve aslen Boçalılı olan Azerbaycan âşıklık geleneğinin önemli temsilcilerinden Âşık Termihan’la çalışma fırsatı bulur. Dört yıl boyunca konservatuvarda tar derslerine devam eden âşık, bu süre zarfında ilk ustası Âşık Termihan’a da çıraklık eder. Aile bir süre sonra Bakü’den ayrılıp Gürcistan’nın başkenti Tiflis’e yerleşir. Âşık Tiflis’e yerleştikten sonra ikinci ustası ve Borçalı bölgesinin önemli âşıklarından Âşık Gulabi ile çalışma fırsatı bulur ve bir süre kendisine çıraklık yapar. Ailesinde kendisinden başka âşıklık mesleğini yapmadığını söyleyen Âşık Nargile’nin, Renat ve Şöhret (kadın) adında iki tane çırağı bulunmaktadır. Genelde usta malı şiirler söylediğini belirten âşık, bazı etkinliklerde kendi şiirlerini de okuduğunu, ayrıca yörede gün geçtikçe azalan doğaçlama şiir okuma geleneğini sürdürmeye çalıştığını ve bunu özellikle Türkiye de yapılan bazı etkinliklerde daha sık yaptığını ifade etmektedir. Âşığın yayınlanmış şiirleri, besteleri ve müziği kendine ait olan “Terlan Balam” adlı video klip çalışması bulunmaktadır. Âşık “ayak”, “ayak verme”, “saz asma”, “tapşırma”, “fasıl”, “mat etme”, “lebdeğmez”, “dil dönmez” vb. gibi âşıklık geleneği terimlerini bildiğini; “muamma” sorma-açma geleneğini sürdürmeye çalıştığını ancak bunların usta malı muamma örnekleri olduğunu belirtmektedir. Okuduğu şiirlerin türlerini ve hece yapısını bildiğini söyleyen âşık, Âşık Garip, Köroğlu, Şahsenem, Kerem ile Aslı gibi destan ve hikâyeleri anlatabilmektedir. Âşık Nargile âşıklık sanatını genellikle düğünlerde icra etmekte ayrıca birçok Avrupa ülkesinde ve Azerbaycan, Türkiye ve Gürcistan’da organize edilen birçok festival ve etkinliğe de katılmaktadır. Âşık Nargile, günümüzde yörede yaşayan tek kadın âşık olması sebebiyle yörede yaşayan Türk ve Gürcü toplumu arasında kendisine çok büyük saygı ve sevgi duyulduğunu ifade etmektedir. Âşık özellikle yörede yaşayan Türk toplumundaki bu kabullenme sürecinde kadın olmasından dolayı çok zorluklar yaşadığını özellikle erkek âşık ağırlıklı icra ortamları bağlamında cinsiyetçi söylem ve davranışlara maruz kaldığını ancak yılmadan verdiği mücadeleyle bu algıyı yıktığını söylemektedir
.
SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 51 ÂŞIK HEVESKÂR GURBAVOV
Âşık Heveskâr Gurbanov 06.05.1966 yılında Qasımlı köyünde dünyaya gelmiştir. Küçük yaşlardan itibaren âşıklığa ilgi duyan Âşık Heveskâr, âşıklığa başlama sürecinde, Borçalı âşıklık geleneğinin önemli temsilcilerinden dedesi Âşık Yusuf, babası Âşık Nureddin ve annesi Tehran Hanım’ın kendisine çok destek verdiklerini belirtmektedir. Ortaokul mezunu, evli ve iki çocuk babası olan Âşık Heveskâr, ortaokuldan sonra Azerbaycan’nın başkenti Bakü’de iki yıl muhasebe eğitimi aldıktan sonra tekrar köyüne geri dönmüştür. Bâdeli âşık olmadığını söyleyen âşık, 12-13 yaşından itibaren babası Âşık Nurettin’le birlikte düğünlere gitmeye başlamasının ve evlerine gelip giden yörenin ünlü âşıklarına olan hayranlığının âşıklığa başlamasında önemli bir rol oynadığını ifade etmektedir. Babası Âşık Nureddin’e uzun yıllar çıraklık yaptıktan sonra, yirmili yaşlardan itibaren tek başına âşıklık yapmaya başlamıştır. Bakü’de yaşayan amcasının kızı Âşık Telli Borçalı, ailesinde kendisinden başka âşıklık sanatını devam ettiren ve Azerbaycan âşıklık geleneğinin önemli kadın âşıklarından biridir. Âşık Heveskâr, amcasının kızı Âşık Telli Borçalı’nın toplumsal baskılar sebebiyle Borçalı bölgesinde âşıklığa devam edemediğini ve bu yüzden Bakü’ye taşınmak zorunda kaldığını söylemektedir. Genellikle usta malı şiirler söylediğini belirten âşık, bazen kendi şiirlerinden de örnekler verdiğini ancak doğaçlama olarak şiir okumadığını ve bu geleneğin yavaş yavaş kaybolmaya başladığını ifade etmektedir. Âşık, yörede bilinen 72 “makam”-“hava”nın tamamını bildiğini ayrıca Azerbaycan ve Türkiye deki bazı farklı havaları da fırsat buldukça çalıştığını belirtmektedir. “Ayak”, “ayak verme”, “saz asma”, “tapşırma”, “fasıl”, “mat etme”, “lebdeğmez”, “dil dönmez” vb. gibi âşıklık geleneği terimlerini bildiğini; “muamma” sorma-açma geleneğini sürdürmeye çalıştığını ancak bunların tamamen usta malı muamma örnekleri olduğunu belirtmektedir. Okuduğu şiirlerin türlerini ve hece yapısını bildiğini söyleyen âşık, Âşık Garip, Alihan, Mehsun Dilefruz, Köroğlu gibi destanları bildiğini, eskiden bunları düğünlerde de okuduklarını, hatta babasının okuduğu Selimşah destanının bazen iki gün sürdüğünü ve başka bir düğünde bu destana devam ettiğini ifade etmektedir. Âşık Heveskâr âşıklık sanatını genellikle düğünlerde icra etmekte ayrıca Azerbaycan, Türkiye ve Gürcistan’da organize edilen birçok festival ve etkinliğe de katılmaktadır. S.S.B.C. döneminde köylerinde inşa edilen “medeniyet evi” nde 20 yıl müdürlük yapan ve saz eğitimi veren Âşık Heveskâr, Gürcistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra bölgede bütün sanatsal ve kültürel
faaliyetlerin sürdürüldüğü bu kurumların birçoğunun işlevsizleştirilerek kapatıldığını ve bu durumun bölgedeki âşıklık geleneğinin gelişimi ve gelecek kuşaklara aktarımı üzerinde olumsuz etkiler yarattığını düşünmektedir
SONUÇ
Âşıklık geleneğinin önemli bir parçası ve geleneğin aktif olarak sürdürüldüğü bölgelerden biri olan Gürcistan’ın Borçalı bölgesi, birçok âşığın yerelde âşıklık sanatını devam ettirebildikleri önemli merkezlerden biridir. Saha çalışmamız sırasında yörede dokuz âşıkla görüşme şansı bulduk ve âşıklık geleneğine katkıları, âşıklık sanatındaki tecrübeleri ve tanınırlıklarını göz önüne alarak çalışmamızda beş aşığa yer verdik. Görüştüğümüz âşıklar; geleneğin en önemli aktarım öğesi olan çıraklığı yörenin üstat âşıklarının yanında tamamlama şansı bulduklarını ancak kendilerinin günümüzde çırak bulma konusunda ciddi sıkıntılar yaşadıklarını ifade etmektedirler. Teknik açıdan sazlarına olan hâkimiyetleriyle dikkat çeken âşıklar, ağırlıklı olarak usta malı âşık edebiyatı ürünlerini çalıp söylemektedirler. Âşıklar, âşıklık sanatını genellikle düğünlerde ve nadiren de olsa çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından organize edilen festival ve şenlik benzeri etkinliklerde icra etmektedirler. Ağırlıklı olarak “koşma”, “geraylı”, “tecnis” ve “divani” türünde şiirler okuduklarını ifade eden âşıkların, destan ve halk hikâyesi repertuarları da sınırlıdır. Âşıklar günümüzde âşık fasıl ve meclislerinin bulunmamasının, âşıklık sanatını sadece düğün ve çeşitli etkinliklerde sınırlı bir zaman içerisinde icra etmelerinin, bölgedeki âşıklık sanatının gelişim ve gelecek kuşaklara aktarımı üzerinde olumsuz etkiler yarattığını ifade etmektedirler. Borçalı âşıklık sahasında geleneğin aktarımının en önemli yapı taşlarından olan “çıraklık” kurumu ve âşık edebiyatının önemli türlerinden olan “doğaçlama şiir söyleme”, “atışma” ve “muamma” gibi türler neredeyse yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Âşıklar, S.S.C.B döneminde hemen hemen her köyde inşa edilen ve bütün sanatsal ve kültürel faaliyetlerin sürdürüldüğü “medeniyet evleri” isimli kurumların, Gürcistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra birçoğunun zaman içerisinde işlevsizleştirilip ve kapatıldığını, geçmişte yöredeki âşıklık sanatının özellikle eğitim boyutuyla kendine yer bulabildiği bu kurumların kapatılmasıyla birlikte, bölgedeki âşıklık geleneğinin de bu durumdan olumsuz şekilde etkilendiğini düşünmektedirler. Türkiye sahası âşıklık geleneğinin yaşadığı çıraklık, repertuar, sınırlı icra ortamı, bilinçli izleyici ve dinleyici sıkıntısı Borçalı aşıklık sahasında da kendisini göstermektedir.
SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 53 KAYNAK KİŞİ LİSTESİ
Âşık Mehman Mehemmedoğlu Baba Adı: Mehemmed
Anne Adı: Senem Mahlas: Âşık Mehman
Görüşme Tarihi ve Yeri: 30.01.2020, Sadaxlı Köyü Âşık Şahbaz Göyçeoğlu
Baba Adı: Göyçe Anne Adı: Zöhre Mahlas: Göyçeoğlu
Görüşme Tarihi ve Yeri: 31.01.2020, Qaçağan Köyü Âşık Ziyeddin Mehemmedoğlu Eliyev
Baba Adı: Mehemmed Anne Adı: Nene Hanım Mahlas: Âşık Ziyeddin
Görüşme Tarihi ve Yeri: 31.01.2020, Keşarı Köyü Âşık Nargile Mehtiyeva
Baba Adı: Nebi Anne Adı: Nazile Mahlas: Âşık Nargile
Görüşme Tarihi ve Yeri: 01.02.2020, Tiflis Âşık Heveskar Kurbavov
Baba Adı: Nureddin Anne Adı: Tehran Mahlas: Heveskar
KAYNAKÇА
KÖPRÜLÜ, M. F. (1989). Edebiyat Araştırmaları 1. (3.Baskı). İstanbul: Ötüken.
ALYILMAZ, S. (2017). Borçalı Edebî Muhiti Üzerine, Türk Dünyası, Dil Ve Edebiyat Dergisi, s. 45-54
MEMMEDLİ, Şureddin, Gocaeva Memmedova, G. (2012). Gürcistan'daki Borçalı Azerî Türklerinde Âşıklık Geleneği, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisİ, 4(14), 28-36
MEMMEDLİ, Şureddin, (2006) Gürcistan Azerbaycanlıları, Tiflis: Kolori Yayıncılık MEMMEDLİ, Şüreddin , (1995) Paralanmış Borçalı, Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı ALBAYRAK, Recep, (2004), Toponim Teknikleri ve Kafkasya – Borçalı Yer Adları, Ankara:
Elektronik Basım Evi
ASKEROV, Gusan,(2020), Borçalı Bölgesı̇ (VII-XX. Yüzyıllar), (Yayınlanmamış Yüksek
SOĞUK SAVAŞ SONRASI SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL GELİŞMELER BAĞLAMINDA GÜNEY KAFKASYA | 55