4. LİZBON ANTLAŞMASI DÖNEMİ (2009-…)
4.1. GENEL OLARAK: ÖZGÜRLÜK, GÜVENLİK VE ADALET ALANI
4.1.2. Lizbon Antlaşması’nda Özgürlük, Güvenlik ve Adalet Alanı
4.1.2.3. Lizbon Antlaşması’nda Özgürlük, Güvenlik ve Adalet Alanının
MA’dan bu yana, bir yandan ÖGA alanının ulusüstü yapıyla bütünleşmesi çerçevesinde adımlar atılmaktayken diğer yandan da daha demokratik bir ÖGA alanının zemini oluşturulmaya ve ÖGA konuları niteliksel ve niceliksel olarak artırılmaya çalışılmaktadır. LA, tüm bu çabaların nihai bir çıktısı niteliğindedir. Daha önceki kurucu antlaşmalarda, Birliğin ÖGA alanını geliştirme yolunda olduğu belirtilmekteyken LA’da ÖGA alanının artık kurulduğu ilan edilmektedir.188 Aynı şekilde, ABİHA 67. maddedeki
“Birlik, temel haklara ve üye devletlerin farklı hukuk sistemlerine ve hukuk geleneklerine saygı göstererek bir özgürlük, güvenlik ve adalet oluşturur.” hükmüyle ÖGA alanının kurulduğu yönündeki bildirim perçinlenmiştir.
186 COUTTS, Stephen David, 2011, s. 99-100.
187 TRAUNER, Florian & SERVENT, Ariadna R., “The Communitarization of the Area of Freedom Security and Justice: Why Institutional Change does not Translate into Policy Change”, Journal of Common Market Studies, Cilt: 54, Sayı: 6, 2016, s. 1429.
188 COUTTS, Stephen David, 2011, s. 95. LA ile değişik ABA, madde 3(2), “Birlik, vatandaşlarına, dış sınırların kontrolü, iltica, göç, suçun önlenmesi ve suçla mücadele konularında uygun tedbirler vasıtasıyla kişilerin serbest dolaşımının sağlandığı, iç sınırların olmadığı bir özgürlük, güvenlik ve adalet alanı sunar.”
76
AB’nin temel değerleri de ÖGA alanının mevcudiyetine ışık tutmaktadır. Buna göre;
“Birlik, insan onuruna saygı, özgürlük, demokrasi, eşitlik, hukukun üstünlüğü ve azınlıklara mensup kişilerin hakları da dâhil olmak üzere insan haklarına saygı değerleri üzerine kuruludur. Bu değerler, çoğulculuk, ayrımcılık yapmama, hoşgörü, adalet, dayanışma ve kadın-erkek eşitliğinin hâkim olduğu bir toplumda üye devletler için ortaktır.”189 AB’nin temel haklar konusunda uluslararası alanda ön alıcı bir örgüt haline gelmesi amacıyla AB Temel Haklar Şartı (ABTHŞ) ile ilgili önemli değişiklikler yapılmış ve bu Şart, kurucu antlaşmalara denk ve hukuki anlamda bağlayıcı bir metin haline getirilmiştir.190
LA’da ÖGA alanı ile temel hak ve özgürlüklerin ilişkilendirilmesi, esasen Birlik vatandaşlığıyla ilgili bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. ÖGA politikasının gelişiminde Birlik çevrelerinin motivasyon gücü, her zaman Birlik vatandaşlığının altını doldurmak olagelmiştir. Hatta Birlik vatandaşlığı ve ÖGA alanının gelişimine ilişkin istek ve irade, AB’nin geleneksel ekonomik temellere dayanan amaçlarının da ötesine geçmiştir. Öyle ki, Birliğin amaçlarının zikredildiği ABA 3. maddede “Birliğin amacı; barışı, kendi değerlerini ve halklarının refahını ileriye götürmektir.” hükmünü içeren birinci fıkradan sonraki ikinci fıkrada yer alan Birliğin vatandaşlarına özgürlük, güvenlik ve adalet alanı sunacağı ifadesi, iç pazar, ekonomik ve parasal birlik ve siyasi bir güç olma hedefi doğrultusundaki dış politikaya ilişkin hedeflerin önüne geçmiştir.191
189 LA ile değişik ABA, madde 2.
190 LA ile değişik ABA, madde 6(1). Eur-Lex, Charter of Fundamental Rights, https://eur-lex.europa.eu/summary/glossary/charter_fundamental_rights.html (erişim tarihi: 11.01.2020).
191 ÇELEBİSOY, Duygu, Özgürlük, Güvenlik ve Adalet Alanı Olarak Avrupa Birliği: Özgürlük ve Güvenlik Dengesinin Kurulması Bağlamında Bir Hukuki İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2010, s.
185-186.
77
MA’dan bu yana, dağınık bir görüntü sergileyen ÖGA konuları LA’da derli toplu bir hale getirilmiştir. ÖGA konuları, ABİHA’da “Birliğin Politikaları ve İç Eylemler” adlı III.
Kısmın “Özgürlük, Güvenlik ve Adalet Alanı” adlı V. Başlığında yapılan sınıflandırmaya göre, birincisi genel hükümleri içeren bölüm olmak üzere 5 bölüm halinde sıralanmaktadır:
Birinci Bölüm: Genel Hükümler
İkinci Bölüm: Sınır kontrolleri, iltica ve göç konusundaki politikalar
Üçüncü Bölüm: Hukuki konularda adli işbirliği
Dördüncü Bölüm: Cezai konularda adli işbirliği
Beşinci Bölüm: Polis işbirliği
LA öncesi dönem incelendiğinde, ÖGA alanının gelişimi çerçevesinde gerek konuların bulunduğu Antlaşmalar gerek karar alma mekanizmaları gerek ilke ve hedefler noktasında bir sistematiğin ve bütünlüğün bulunmadığı rahatlıkla görülebilir. Bu bakımdan, tek bir ÖGA politikasının olmadığı söylenebilir. Bu durum, ÖGA alanının gelişiminin önündeki en büyük engel idi. LA, bu problemi çözme adına tüm konuları tek çatı altında toplayarak ÖGA alanına bütüncül bir yaklaşım getirmiştir.
Özetlemek gerekirse, LA ile birlikte ÖGA alanı, Birlik değerleri ve temel hak ve özgürlüklerle uyumlu bir şekilde Birlik vatandaşlarının istifadesine sunulan en önemli konulardan biri haline gelmiştir. Bir diğer ifadeyle, ÖGA alanı, Birlik çapında bir kamu düzeni inşa etme sürecinde Birliğin önemli bir faaliyet alanı olmuştur.
78
4.1.3. Avrupa Birliği Temel Haklar Şartının Özgürlük, Güvenlik ve Adalet Alanına Etkisi
MA ile getirilen pek çok yenilikler arasında yer alan “Birlik vatandaşlığı” mefhumu, uzun yıllar ekonomik orjinli bir örgüt olarak faaliyet gösteren AET’yi birey merkezli siyasi bir örgüte dönüştürme yolunda atılan en önemli adımdır.192 Bu sayede, bireyi merkeze alan bir anlayışın hâkim kılınması, bir diğer ifadeyle “vatandaşların Avrupa’sı”nın oluşturulması fikri, Birlik çapında kurumsal ve yapısal pek çok yeniliğe kapı aralamıştır. Diğer yandan, bütünleşmenin başlangıcından bu yana pek çok önemli alanda üye devletlerin bütünleşme hareketine yetki devrinde bulunması ve bu yetkilerin her derinleşme aşamasıyla giderek artması, bu yetkiler kullanılarak AB düzeyinde AB kurumları tarafından yapılacak işlem ve eylemlerin temel haklara uygunluk denetimini bir zorunluluk haline getirmiştir. AB nezdinde bir temel hak koruma mekanizması ve bir temel haklar kataloğunun olmayışı, bu konuda önemli bir eksiklik olarak görülmüştür.193
Temel hak ve özgürlüklerin genişletilmesi ve güvence altına alınması yönünde yürütülen politikaların bir sonucu da 7-10 Aralık 2000 tarihinde Nice’de düzenlenen AB Zirvesi toplantısında kabul edilen ABTHŞ’dir.194 ABTHŞ’nin dibace bölümünde yer alan şu ifade “birey merkezli değerler Avrupası” tabirini anlamak için yeterlidir: “Manevi ve ahlaki mirasının bilincinde olan Birlik, insan onuru, özgürlük, eşitlik ve dayanışmanın bölünmez, evrensel değerleri üzerine kuruludur; demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkelerine dayanır.
192 GENCAGA, Helin Laufer, "The Past, Present and Future of the EU Charter of Fundamental Rights: A Prediction." Anglo-German Law Journal, Sayı: 1, 2015, s.167.
193 BAYKAL, Sanem, “Temel Haklar”, AKÇAY, Belgin & BAYRAKTAROĞLU ÖZÇELİK, Gülüm (Eds.), Lizbon Antlaşması Sonrası Avrupa Birliği: Serbest Dolaşım ve Politikalar, Seçkin Yayıncılık, 2. Baskı, 2012, s.384
194 European Council, 7-10 December 2000, Presidency Conclusions-Nice, paragraf 2.
79
Birlik vatandaşlığını kurarak ve bir özgürlük, güvenlik ve adalet alanı oluşturarak bireyi, faaliyetlerinin merkezine yerleştirir.”195 ABTHŞ, 1 Aralık 2009’da LA’nın yürürlüğe girdiği zamana dek yasal statüsü belirsiz, üye devletler nezdinde bağlayıcılığı bulunmayan ancak önemli bir siyasi belge kabul edilen haklarla ilgili genel çerçeveyi çizen bir nevi rehber metin niteliğindeydi.196 ABTHŞ, LA ile Birlik müktesebatına dâhil edilerek, kurucu antlaşmalarla aynı yasal değere sahip, bağlayıcı bir metin haline gelmiştir.197
İnsan haysiyeti, özgürlükler, eşitlik, dayanışma, vatandaşlık hakları, adalet, genel hükümler adlı 7 başlıktan oluşan ABTHŞ ile ÖGA alanı arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. ABTHŞ, özgürlük, güvenlik ve hukuk alanında bütünleşmiş bir siyasi Avrupa'nın en önemli kilometre taşlarından birisi olacağı yönündeki inançla kabul edilmiştir.198 Şartın ÖGA alanıyla ilgili hükümleri de bu durumu doğrulamaktadır. Şartın 6.
maddesinde “herkesin kişi özgürlüğü ve kişi güvenliği hakkına sahip olduğu”
belirtilmektedir. Şartın 18. maddesinde “iltica hakkının 28 Temmuz 1951 tarihli Cenevre Sözleşmesinin ve Mültecilerin Statüsüne İlişkin 31 Ocak 1967 tarihli Protokolün199 kurallarına uygun şekilde ve ABA ve ABİHA ile uyumlu şekilde garanti altına alındığı”
195 ABTHŞ, Dibace Bölümü, OJ (2000/C 364/01), 18.12.2000; OJ (2007/C 303/01), 14.12.2007; OJ (2012/C 326/02), 26.10.2012. İlk olarak Aralık 2000’de kabul edilen ABTHŞ, Aralık 2007 ve Ekim 2012’de yeniden uyarlanmıştır.
196 CRAIG, Paul & DE BURCA, Grainne, 2007, s. 394. YÜKSEL, Metin, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 57, Sayı:4, 2002, s.42.
197 LA ile değişik ABA, madde 6(1).
198 YÜKSEL, Metin, 2002, s.46.
199 1951 tarihli Cenevre Sözleşmesi ile 1967 tarihli Protokol, mülteci olma şartları, mülteci hakları ve devletlerin mülteciler karşısında uymak zorunda olduğu yükümlülükleri içeren ve mülteciler konusunda uluslararası düzeyde iki kilit yasal düzenleme olan Birleşmiş Milletler çok taraflı anlaşmalarıdır. Bkz. European Commission, Geneva Convention of 1951 and Protocol of 1967, https://ec.europa.eu/home-affairs/what-we-do/networks/european_migration_network/glossary_search/geneva-convention-1951-and-protocol_en (erişim tarihi: 10.01.2020).
80
vurgulanmaktadır. Şartın 45. maddesi, serbest dolaşım ve ikamet hakkını içermektedir. Şartın 47, 48, 49 ve 50. maddeleri ise yargı alanıyla ilgili olup öngörülen haklar arasında, adil yargılanma ve etkili çözüm hakkı, masumiyet karinesi ve savunma hakkı, suç ve cezalar arasında orantılılık ve yasallık ilkeleri, aynı suç vakasından iki kez yargılanmama ve ceza almama hakkı bulunmaktadır.