üzerinde yoğun şekilde çalışılan konulardan biri haline gelmiştir. Öyle ki hem akademik dünya hem de iş dünyası tarafından liderliğin çözümlenmesi için yoğun uğraşlara girilmiştir. Bu uğraşlar, liderlik literatürünün yaklaşık 5000’den fazla çalışma ve 350’den fazla tanım kazanmasını sağlamıştır ve böylelikle liderlik tanımlarının farklı çeşitleri ortaya çıkmıştır. Yapılan çalışmalar ve ortaya çıkan tanımlar sayesinde, çeşitli liderlik yaklaşımları gelişmiş ve liderliğin açıklanmasına katkı sağlanmıştır (Erçetin, 2000: 3-4). Bu gelişmeler liderlik kavramının popüler hale gelmesinde etkili olmuş ve sosyal bilimlerde liderliğin geniş bir bilim dalı olmasını sağlamıştır.
Liderlik alanında yapılan araştırmaların yoğunluğuna ve bilim dünyasında yaşanan gelişmelere rağmen liderlik kavramı üzerinde hala tam olarak netlik ve fikir birliği sağlanamamıştır. Bu sebeple liderlik konusu, araştırmaya açık bir alan olarak önemini korumaktadır.
1.3. LİDERLİK TANIMI VE KAVRAM COĞRAFYASI
Sosyal bilimlerin ortak araştırma konularından olmasına ve üzerinde yüzlerce çalışma yapılmasına rağmen liderliğin ne ifade ettiği ile ilgili sosyal bilimciler arasında tam olarak ortak bir fikir birliği sağlanamamıştır. Liderlik, farklı perspektiften yaklaşıldığı ve bakıldığı zaman farklı şekillerde incelenebilen ve ifade edilebilen bir kavramdır. Nasıl ki bir nesnenin, farklı bakış açılarıyla bakıldığı zaman, farklı özellikleri görülüyorsa, liderlik kavramının da farklı açılardan bakıldığı zaman, farklı şekillerinin analiz edilmesi ve ifade edilmesi oldukça doğaldır (Şişman, 2002: 1).
Liderlik üzerine oldukça fazla çalışma yapılması ve tanımı hakkında fikir birliği sağlanamaması, liderliğin çok boyutlu olması ve zenginliği hususunda da fikir sunmaktadır. Liderlik kavramı, yönetim literatüründe ve sosyal bilimler alanında gizemli yapısını koruyan, üzerinde çokça çalışılan konuların başında yer almaktadır.
Lider ve liderlik kavramı üzerine yapılan çalışmalar, incelemeler ve benzer araştırmaların kapsamlı ve çok olması, konuya atfedilen önemin ve değerin somut göstergeleridir (Aydın, 1994: 233). Ayrıca, birçok araştırmacı tarafından ortaya konulan liderlik kavramı için ortak bir tanımlama yapılamamış olmasının, içinde
14 bulunulan küresel ortamın etkisiyle, örgütlerin sürekli değişim göstermesi ve bununla ilişkili olarak da liderlerden beklenen davranışların ve işlevselliğin değişmesi (Macbeath vd., 1996: 223) ve liderlik kavramının lider, takipçileri ve durumsal koşulları kapsayan karmaşık bir yapıda olması (Hughes vd., 1999: 1) durumları ile ilgili olabileceğini söylemek mümkündür.
Liderlik kavramını tanımlamaya çalışanlar kadar liderlik tanımının olduğu görülmektedir. Bu alanda araştırmalarda bulunan birçok yazar çoğunlukla kendi kişisel bakış açılarına göre ve ilgilerini diğerlerine göre daha fazla çeken özelliklere göre liderlik kavramını tanımlamaya çalışmaktadır. Bu durumdan dolayı ortaya çıkan farklılıklar ise liderlik ile ilgili çok fazla sayıda tanımın ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Ortaya çıkan tanımlardan bazılarının liderlerin karakteristik özelliklerine, bazılarının sergiledikleri davranışlara ve diğer bazılarının ise durumsal koşul çıktılarına ve elde edilen sonuçlara yöneldiği görülmektedir (Ivancevich vd., 2011:
440).
Etimolojik açıdan incelendiğinde, liderlik etmek, lider ve liderlik kelimelerinin Saxon kökü yol veya yön anlamına gelen “lead” kelimesidir. Anglo-Saxsonlar, liderlik kelimesinin anlamını, insanların bir yolda veya bir yöne yaptığı seyahatler, lider kelimesinin anlamını ise yolu gösteren kişi şeklinde kullanmışlardır.
Lider kelimesi İskandinavca ‘‘leadar’’, Almanca ‘‘leither’’, Flemenkce ‘‘leider’’
şeklinde yazılmaktadır. Bu yazılışlar İngilizcedeki yazılış ile benzerlik göstermektedir. Lider kelimesi Yunan dilinde ‘‘hegemon’’, Romalılarda ise ‘‘dux’’
kelimesi ile karşılık bulmaktadır. Aynı şekilde bu kelimeler de bir yol veya yönde ilerlemek anlamında kullanılmaktadır (Aldair, 2005: 66) Türkçe’de ise liderlik kavramına karşılık; önderlik, yederlik, yönderlik kelimeleri önerilmiş olmasına rağmen, literatürde liderlik kelimesi yaygın şekilde benimsenmekte ve kullanılmaktadır (Şişman, 2002: 3).
Lider sosyal bir grup içinde yer almaktadır ve liderlik, liderin diğer grup üyeleriyle olan karşılıklı etkileşimleri, statü ve rol ilişkileriyle ortaya çıkmaktadır (Şerif ve Şerif, 1996: 210). Liderliğin temel özelliği sosyal etkidir. Lider, harekete geçirme, düzeni sağlama, karar verme, anlaşmazlıkları çözümleme, teşvik etme ve örnek olma özellikleriyle, grup inanç ve davranışları için en yüksek etkiye sahiptir (Taylor vd., 2007: 335). Araştırmacılar, liderlik tanımlarını daha çok kişisel bakış açılarına ve
15 önem verdikleri kavramlara göre şekillendirmişlerdir. Liderlik araştırmalarının yoğunlaşmasıyla birlikte birçok tanım ortaya çıkmıştır. Bu liderlik tanımlarından bir kısmını tarihsel çerçeve içerisinde aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:
Tablo 1. Liderlik Tanımları
Cooley, 1902 Sosyal hareketlerin merkezinde yer almaktır.
Mumford, 1906 Sosyal hareketin kontrolünde, grup üyelerinden birinin ön planda olmasıdır.
Schenk, 1928 Bireyler üzerinde zorlama ve baskı uygulamak yerine ikna ve telkinde bulunma ile yönetilmesidir.
Bogardus, 1934
Yalnızca bireysel ve grup olaylarında değil, bunun yanı sıra birçok bireyin zihinsel etkileşimi ve bu etkileşim sürecinde bazı bireylerin, diğerleri üzerinde daha etkin olduğu düşünülen bir süreçler
kapsamıdır.
Kilbourne, 1935 Hayran olunan bireysel özelliklerin birçoğuna sahip olunduğunun ortaya konulmasıdır.
Knickerbocker, 1948
Grup üyeleri ile onların ihtiyaçlarını giderecek tüm araç ve gereçleri kontrolü altında bulunduran kişinin arasında kurulan fonksiyonel bir ilişkidir.
Gerth ve Mills, 1953
Lider ile takipçileri arasında oluşan ve liderin takipçilerini, takipçilerin lideri etkilemesinden daha fazla etkilediği ilişkiler bütünüdür.
Koontz ve O’Donnel, 1955
Belirlenen ortak amaçlara ulaşmak için, grup üyelerini iş birliğine teşvik etme faaliyetini kapsamaktadır.
Hemphill ve Cons, 1957
Belirlenen ortak amaçlara ulaşmak için, grup üyelerinin davranışlarına yön vermek maksadıyla bireyin yaptığı tüm davranışlardır.
Weschler ve Massarik, 1961
İletişimin etkin olduğu bir ortamda, daha önceden belirlenen hedefleri gerçekleştirmek için yönlendirilen kişilerin arasında oluşan
etkileşimdir.
Moore, 1964 Bireyleri istenilen şekilde harekete geçirme becerisidir.
Stogdill, 1974 Karşılıklı olarak davranış ve düşünce birliği temelinde yapının harekete geçmesini sağlama ve bunu devam ettirebilmektir.
Dubrin, 1978 Amaçlara ulaşmak için çaba gösterenleri duruma göre adapte edici ve onların problemlerini çözümleyici rollerdir.
16 Katz ve Kahn,
1977
Grup üyelerinin performansını arttıracak etki mekanizmasını geliştirmektir.
Deitzer vd., 1979
Belirli şartlarda, belirli bireysel veya grup amaçlarına ulaşmak adına, bir bireyin diğerlerinin davranışlarını etkilemesi ve bu davranışlara yön vermesi sürecidir.
Roach ve Behling, 1984
Belirli bir amaca ulaşmak üzere, örgütlenen bir grup üyelerinin davranışlarına etkide bulunmaktır.
Bennis ve Nanus, 1985
Düşünceler, davranışlar ve yönelimler üzerine etki etme, yönlendirmede bulunma ve yönetme faaliyetleridir.
Tosun, 1987 Ortak bir amaç için bir araya gelmiş grup üyeleri ile onların davranışları üzerinde etkili olan lider arasında oluşan ilişkilerdir.
Pagonis, 1992
Belirli bir amaca ulaşmak için uzmanlık, anlayış gösterme gibi aktif, önemli ve birbiri ile bütünleşmiş davranışlarda bulunarak insanlar üzerinde etki edebilmektir.
Werner, 1993
Belirli durum ve koşullarda, grup üyelerinin, ortak amaçları gerçekleştirmek için gönüllülük esasıyla gayret göstermesini teşvik eden, bunun için grup üyelerine yardımda bulunan, tecrübelerini paylaşan liderin faaliyetleri bütünüdür.
Shackleton, 1995
Örgüt bünyesinde belirlenen ortak amaçları gerçekleştirmek için grup üyelerini teşvik etmek ve onların davranışlarını etkilemektir.
Sullivan ve Harper, 1996
Örgütün varlığını sağlayan, amaç, kültür, strateji, başlıca kimlikler ve ciddi süreçler gibi rasyonel ve iyi planlanmış davranışlara yön vermek, geleceği tasarlamak ve grup oluşturmaktır.
House, 1999 Örgütün etkinlik ve başarısını arttırmak amacıyla, liderin takipçileri etkileme ve onlara motivasyon sağlama gücüdür.
Eren, 2007
Grup üyelerini belli ortak amaçlar için bir araya getirme ve bu amaçlara ulaşmak için onların harekete geçmesini sağlama deneyim ve kabiliyetler sürecidir.
Yukl, 2010
İhtiyaçlar üzerinde düşünce birliği oluşturulması ve ihtiyaçların belirlenmesi, etkili bir şekilde faaliyette bulunulması için çalışanların teşvik edilmesi ve gayretlendirilmesi faaliyetlerinin tümüdür.
Güney, 2012 Bireyleri bir araya toplama ve ortak amaçlar için onlara yön verme yeteneğidir.
Koçel, 2013 Liderin takipçileri harekete geçirme ve etkileme davranışıdır.
Gürbüz ve Sığrı, 2013
Belirli amaçlar için insanları bir araya getirme ve bu amaçları gerçekleştirmek için onları etkileyebilme ve harekete geçirebilmeye yönelik bilgi ve yetenekler toplamıdır.
17 Kaynak: Hughes vd., 1999: 8; Erçetin, 2000: 4-11; Zel, 2001: 90-91; Koçel, 2013: 569;
Kaya, 1991: 138; Brestrich, 1999: 41-47.
Yukarıda yer alan tanımlara göre liderlik, hem belirli durumda ve şartlarda amaca ulaşabilmek için diğerlerinin davranışlarını ve hareketlerini etkileyebilme sanatı (Robbins ve Judge, 2015: 376) hem de bir şeyi diğerlerine içselleştirmek kaydıyla yaptırabilme gücü bulunan lider ile takipçileri arasında belirli durumda meydana gelen ve etkileşim anlamı taşıyan karşılıklı ilişkileri kapsayan bir bütündür (Şimşek vd., 2011: 197). Yönetim alanında bu konuda daha önce yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde, liderliğin insanları harekete geçirme ile ilgili bir süreçten oluştuğu, liderin ise bu sürecin başlamasını sağlayacak güce ve otorite yetkisine sahip olan kişi anlamına geldiğini söylemek mümkündür (Robbins vd., 2013: 300).
Liderlik ile ilgili tanımların ortak unsurları; lider, takipçileri, ortak amaç ve süreçten oluşmaktadır. Liderlik süreci; Liderlik = f (Lider, Takipçileri, Koşul ve Ortam) fonksiyonuyla tanımlanmakta ve bu ortak unsurların bir araya getirdiği bir bütün şeklinde değerlendirilmektedir. Kısacası, liderlik, lider, takipçileri ve ortam arasındaki ilişkilerden meydana gelen oldukça karmaşık ve geniş kapsamlı bir süreçtir (Koçel, 2013: 574).
Yapılan tüm bu liderlik tanımlarından ortaya çıkarılan ve tüm tanımlarda ortak olduğu belirtilen dört temel unsur vardır. Bunlar:
• Gruptaki bireylerin bir arada hareket etmesine sebep olan hedefler, ilgi ve ihtiyaçların oluşturduğu, yapılması gereken görevlerin özelliklerini belirten amaç unsuru,
• Grubun bir araya getirdiği tüm unsurları etkileyebilen ve bireysel özellikleri ile ön plana çıkan lider unsuru,
• Liderin gerçekleştirdiği etkiyi kabul eden kişilerin oluşturduğu, eylemleri, ihtiyaçları ve diğer bireysel özellikleri ile ön plana çıkan takipçiler unsuru,
• Takipçilerin yeterliliği, ilişkilerin seviyesi, hedeflerin gerçekleşme oranı, güdülenme ve motive olma seviyesi gibi etkenleri kapsayan, toplumsal, ekonomik ve siyasi şekillerde oluşabilen ortam unsurudur (Başaran, 1992: 53;
McGregor, 1970: 130).
18 Literatürde yapılan farklı liderlik tanımlamalarından yola çıkılarak; liderliğin, grup sürecinin odağı, kişilik, itaati sağlama, etkileme sanatı, davranış, ikna şekli, bir güç ilişkisi, amaçlara ulaşmada araç, karşılıklı etkileşim, farklılaşmış rol, yapının oluşumu ve faaliyetler bütünü olarak sınıflandırıldığı görülmektedir (Bass, 1981: 5-8). Ayrıca, yapılan tanımların haricinde, farklı liderlik çeşitleri, birbirinden farklı tanımlamaların oluşmasına neden olmuştur. Toplumsal bir problemin çözüm bulması için, toplumsal etkileşim yapısını oluşturma isteği girişilmiş liderlik davranışı anlamına gelmektedir. Etkileşim yapısını oluşturan ve devam ettiren faaliyetler, başarılı liderlik davranışının meydana gelmesini sağlamaktadır. Toplumsal problemin çözüm bulmasına yönelik liderin katkı sağladığı davranışların tamamı ise etkili liderliğe örnek teşkil etmektedir (Bursalıoğlu, 1983: 291).