ÇHC’nin nükleer silâhların yayılması hususundaki tavrının değişim sergilendiğini daha önce belirtmiştik. 1960’lı yıllarda ÇHC, nükleer silâh alanında ABD ve SSCB’nin elinde bulunan tekelin kırılması için nükleer silâhların yayılmasına çalışmakla suçlanmaktaydı. 1965 senesinde ÇHC Dışişleri Bakanı Chen Yi Asya ve Afrika ülkelerinin ÇHC’nin yardımı olmadan nükleer silâh geliştirebileceğini söylemiştir.228
1978 senesinde ÇHC Hükümeti BM’ye sunduğu bir evrakta şu fikirleri serd etmekteydi :
“NPT denen antlaşma SSCB ve ABD tarafından , nükleer güç tekellerini muhafaza etmek için uydurulmuş bir danışıklı dövüştür. Bununla diğer ülkelerin kendi savunmaları için nükleer silâh geliştirmeleri çabalarını sınırlamaya çalışmakla kalmamakta, bu ülkelerin nükleer enerjiyi barışçıl amaçla
227 LIEGGI, Stephanie : “Sixth U.S.-China Conference on Arms Control, Disarmament and
Nonproliferation : U.S.-China Nonproliferation Cooperation“, s. 7, 21-22.
228 CLEMENT Jr,, Walter C. : “China “, Encyclopedia of Arms Control and Disarmement
içinde, ed. : Richard Dean Burns, Cilt 1, s. 68’dan aktaran : 6303 yzr.a.y., “NPT-Related Satements and Developments“, Nuclear Threat Intiative Website, updated : February 2, erişim : < http://www.nti.org/db/china/nptchr.htm >, 3 Ekim 2006, [KLEMINT jr,, Valter C. : “Çin“, Silâhların Denetlenmesi ve Silâhsızlanma Ansiklopedisi içinde, der. : __, __, __’dan aktaran : __, “NPT’yle Bağlantılı Demeçler ve Gelişmeler “, Nükleer Silâh Tehdidini
Önceleme Girişimi Ağ Yöresi, son güncellenme târihi : 2 Şubat 2003]. Yzr.a.y., “NPT-
Related Satements and Developments“, Nuclear Threat Intiative Website, 2003, erişim : < http://www.nti.org/db/china/nptchr.htm >, 3 Ekim 2006 “bundan sonra “NPT’yle Bağlantılı … “olarak adlandırılacaktır.
kullanmalarını da sınırlamaktadır. Süper güçler nükleer silâhların dikey yayılımını daha da yoğunlaştırırken, nükleer silâhların yatay yayılımını sınırlamanın yollarını aramaktadır. NPT’ye nükleer silâh savaşını önlemenin çâresi olarak görmektedirler. Diğer ülkeleri ikna edemiyorlar. NPT’yi diğer ülkelere zorla dayatmanın bir mânâsı yoktur.”229
14 Şubat 1979 târihinde ÇHC Başbakan Yardımcısı Dang Xiaoping Hintli gazetecilerle yaptığı mülâkatta,
“Biz nükleer silâhların tamamıyla yok edilmesinden yanayız. Ancak, nükleer güç devletleri kendileri bu silâhları tamamıyla yok etmedikçe veya bu silâhları ilk kullanan olmayacaklarına dair güvence vermedikleri müddetçe, nükleer güç sahibi olmayan ülkeleri nükleer silâha sahip olmalarına engellemeye hakları yoktur.”
demiştir.230
1981 senesine geldiğinde ÇHC’nin nükleer silâhların yayılmasına dair tutumunda bir değişiklik olduğu görülmektedir. ÇHC’nin Silâhsızlanma Konferansı’nda ÇHC heyetinin başkanı olan Yu Peiwen şu beyanatta bulunmuştur :
“Çin başat güçlerin nükleer güç tekeline karşıdır. Diğer barışsever ülkeler gibi Çin nükleer silâhların yayılmasını savunmamakta ya da cesaretlendirmemektedir; ve nükleer silâhların Güney Afrika ve İsrail gibi ırkçı ve yayılmacılar tarafından üretilmesine kesinlikle karşıyız.”231
4 Ağustos 1981 târihinde Yeni Çin Haber Kurumu [Xinhua]’nca yayımlanan bir yazıda şu görüşler dile getirilmekteydi :
229
ZHU, Minquan : “Evolution of China’s Nuclear Nonproliferation Policy“, The
Nonproliferation Review, Winter 1997 [CU, Minçuan : Çin’in Nükleer Silâhların
YayılmasınısÖnleme Politikasının Evrimi“, Nükleer Silâhların Yayılmasının Önlenmesine
Bakış, Kış 1997], s. 43’den aktaran : NPT’yla Bağlantılı …
230 Xinhua, 14 February 1979, FBIS Special Memorandum, 18 December 1991, [Yeni Çin Haber
Kurumu, 14 Şubat 1979, Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi içinde, 18 Aralık
1991]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
231
“Nükleer silâh devletleri, nükleer silâha sahip olmayan devletlerin nükleer savaş tehlikesiyle ve tehdidiyle tehdit edilir hâlde olduğu; ve dünya halklarının süper güçlerin silâhlanma yarışını durdurmalarını ve silâhsızlanmayı başlatmalarını çok güçlü bir şekilde talep ettikleri gerçeğini anlamalıdır. Nükleer silâh sahibi devletler daha da gecikmeden ve şartsız olarak nükleer silâh sahibi olmayan devletlere karşı nükleer silâh kullanmayacakları veya nükleer silâh kullanma tehdidinde bulunmayacaklarına dair güvence vermeli; ve aynı zamanda, nihai amaç olan nükleer silâhların tamamıyla yasaklanması ve yok edilmesi hususları gerçekleştirilinceğe kadar, nükleer silâhsızlanmaya devam etmek için etkili tedbirleri almalıdır. Çin tek taraflı ve şartsız olarak nükleer silâh sahibi olmayan ülkelere karşı nükleer silâh kullanmama veya nükleer silâh kullanma tehdidinde bulunmama taahhüdünde bulunmuş; ve güvenlik taahhütlerine ilişkin bir sözleşmenin oluşturulması hâlinde bu tür taahhütlerin bu sözleşmeye dâhil edilmesi hususunun dikkâte alınmasını teklif etmektedir.”232
ÇHC 1982 senesi NPT’ye dair tavrını değiştirmeye başladığı yıldır. ÇHC büyükelçişi Qian Jiadong’un BM Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmada, ÇHC’nin söz konusu anlaşmanın ayrımcılığa yol açan yapısını eleştirmekle birlikte, pek çok ülkenin bu silâhların denenmesinin, üretilmesinin, edinilmesinin ve kullanılmasının yasaklanması yönündeki arzularına saygı duyduğunu belirtmiştir.233 ÇHC’nin Avusturya Büyükelçisi ve ÇHC heyetinin başkanı Wang Shu, ÇHC’nin UAEK’ya gözlemci üye olarak kabûl edildiği, 27. toplantısında 10 Aralık 1983 târihinde yaptığı konuşmada, Qian Jiadong’un görüşlerine benzer görüşler sunduktan sonra şunları söylemiştir :
“… Sınırlamaların ve denetlemelerin sahalarını, nükleer silâhların yayılmasını önleme düzenlemesinin güçlendirilmesi adına dilenildiğince ve tek taraflı olarak genişletilmesi çabalarıyla devam edemeyiz. Bu uygulamanın nükleer enerjinin geliştirilmesine ve barışçıl amaçlarla birçok ülkenin ekonomik ve bilimsel gelişmesi ve dünya barış ve istikrarı amacıyla kullanılması yolunda faydalı olmayacaktır.”234
232 Xinhua, 4 August 1981, in FBIS Special Mamorandum, 18 December 1991 [Yeni Çin Haber
Kurumu, 4 Ağustos 1981, Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi içinde, 18 Aralık
1991]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
233 Xihhua, 5 November 1983, in FBIS Special Memorandom, 18 December 1992 [Yeni Çin
Haber Kurumu, 5 Kasım 1983, Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi içinde, 18 Aralık 1992] ’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı ….
234 yzr.a.y., “China admitted to atomic agency“, Beijing Review, 24 October 1983, s. 13’ [__, “Çin
UAEK’ya kabûl edildi. “, Pekin Bakışı, 24 Ekim 1983, s. 13]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
Wang bu konuşmasında ÇHC’nin UAEK’na katılma ve yükümlülüklerini yerine getirme niyetinde olmakla birlikte NPT’nin ayrımcı yanına ilişkin eleştirilerini muhafaza ettiklerini de belirtmiştir.235
ÇHC’nin bu yeni tavrına dair en kuvvetli açıklama 1984 senesinde ÇHC Başbakanı Zhao Ziyang’ın ABD’ye yaptığı ziyâret esnâsında sarf ettiği şu sözlerle teyit edilmiştir :
“Nükleer silâhların yayılmasının önlenmesine dair antlaşmanın ayrımcılığını eleştiriyoruz; ancak, nükleer silâhların yayılmasını savunmuyoruz ve cesâretlendirmiyoruz. Ne Nükleer silâhların yayılması çabası içindeyiz ne de diğer ülkelerin nükleer silâh üretmeleri için yardım ediyoruz. Biz nükleer silâhlanmayı gerçekleştirecek, nükleer silâhlanma yarışına son verecek ve nükleer silâh savaşı tehdidini ortadan kaldırımak için gerçekten faydalı olacak tekliflerin hepsini etkin bir şekilde destekliyoruz.”236
15 Eylül 1989 târihinde Halkın Günlüğü [Renmin Ribao] gazetesinde yayınlanan bir makâlesinde ÇHÇ Dışişleri Bakanı Qian Qichen, ÇHC’nin her alanda silâhsızlanmadan yana olduğunu ifâde ettikten sonra SSCB ve ABD’ye görevlerini şu sözlerle hatırlatmıştır :
“… Ülkemiz, ABD’nin ve SSCB’nin her ikisinin de, dünyadaki nükleer ve benimsenmiş silâh ve mühimmat cephaneliğinin en büyüğüne sâhip olması sebebiyle, silâhsızlanmada özel bir sorumlulukları olduğunu; ve her çeşit nükleer silâhların denenmesi, üretilmesi ve konuşlandırılması hususlarında örnek olacak davranış sergilemesi; nükleer silâh mevcutlarını büyük oranda azaltmaları gerektiğini düşünmektedir.”237
1990 senesinde yapılan 4. NPT’yi Gözden Geçirme Toplantısında, ÇHC’nin 11 Eylül 1990 târihinde sunduğu tutum belgesinde, söz konusu antlaşmanın en
235 NPT’yle Bağlantılı …
236 Xihhua, 11 January 1984, in FBIS Special Memorandom, 18 December 1992 [Yeni Çin
Haber Kurumu, 11 Ocak 1984, Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi içinde, 18 Aralık
1992] ’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
237 Renmin Ribao, 15 September 1989, in FBIS Special Memorandom, 18 December
1991[Halkın Günlüğü, 15 Eylül 1989, Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi içinde, 18 Aralık 1991]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
önemli eksiğinin nükleer silâhların nükleer silâha sâhip olmayan ülkelerde konuşlandırması hususunda herhangi bir hüküm içermemesi olduğunu bildirmiştir.238
ÇHC Dışişleri Bakanı Qian Qichen 27 Şubat 1990 târihinde Silâhsızlanma Konferansı’nda yaptığı konuşmada :
“… Aynı zamanda, Çin, nükleer silâhların yayılmasını önleme kisvesi altında nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla kullanılmasına yönelik uluslararası işbirliğini mantıksızca sınırlanırken, nükleer silâh yarışının nitelik ve nicelik olarak bütün gücüyle sürdürülmesine karşıdır.”239
sözleriyle NPT’nin uygulanmasındaki aksaklıklara ve ÇHC’nin bunun sürdürülmesi karşısındaki sert tepkisini ifâde etmiştir.
Hou Zhitong’un 23 Ekim 1990 târihinde BM Genel Kurulunda yaptığı konuşmada :
“Çin Hükümeti nükleer silâhların yayılmasını önlenmesine dair antlaşmada öngörülen üç ana amacı, ki bunlar : nükleer silâhların yayılmasının önlenmesi, nükleer silâhsızlanmanın ilerletilmesi ve nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla kullanılmasının kolaylaştırılmasıdır, desteklemektedir.”
sözleriyle NPT’ye açık bir destek vermiştir.240 Ancak, Zhitong’un aynı konuşmasında sarf ettiği şu sözler, ÇHC’nin söz konusu antlaşmaya ilişkin görüşünün ciddî biçimde değiştiğini göstermektedir.
238 “Basic Position Paper Presented by China to the Fourth Review Conference of the Parties to
the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons", 11 September 1990 [“Nükleer Silâhların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşmasına Taraf Devletler Dördüncü Gözden Geçirme Konferansı’na Çin Tarafından Sunulan Tutum Belgesi“, 11 Eylül 1990] ’dan aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
239 Xihhua, 17 February 1990, in FBIS Special Memorandom, 18 December 1991 [Yeni Çin
Haber Kurumu, 17 Şubat 1990, Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi içinde, 18 Aralık
1991 içinde, 18 Aralık 1991]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
240 Xihhua, 24 October 1990, in FBIS Special Memorandom, 18 December 1991 [Yeni Çin
Haber Kurumu, 24 Ekim 1990 , Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi içinde, 18
“… Yürürlüğe girmesinden beri geçen 20 sene içinde NPT, nükleer silâhların yayılmasını önlenmesi yolunda yarattığı olumlu etkiyle dünya barışının ve istikrarının korunmasına bir dereceye kadar katkıda bulunmuştur…”241
1991 senesinin Kasım ayında, ABD Dışişleri Bakanı James Baker’ın Çin’i ziyâreti esnâsında Çinli yöneticiler, 1992 senesinin Nisan ayı itibariyle NPT’ye taraf olacaklarını söylemiştir.242 ÇHC yetkilileri 1991 senesinin Haziran ayında Uluslararası Güvenlik ve Savunma İşlerinden Sorumlu ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı Reginald Bartholomev’e, ÇHC’nin FTDD’ya ve NPT’ye taraf olmayı düşündüğünü iletmiştir.243 10 Ağustos 1991 târihinde de ÇHC Başbakanı Li Peng Japonya Başbakanı Toşiki Kaifu’yla yaptığı görüşmede, ÇHC’nin NPT’ye taraf olmak için herhangi bir şart öne koşmayacağını söylemiştir.244
ÇHC Dışişleri Bakanlığı sözcüsü, 16 Temmuz 1992 târihinde, ABD Başkanı George Bush’un nükleer silâhların yayılmasının önlenmesi girişimi üzerine şu açıklamada bulunmuştur :
“Kitle imha silâhlarının yayılmasına taraftar olunmakla birlikte, bu önlemenin hakkaniyet, akılcılık, idrâk ve dengelilik ilkeleri uyarınca ele alınması gerekmektedir.”245
241 a.y. 242
DAVIS, Zachary S. : “China’s Non-proliferation And Export Control Policies : Boom Or Bust For The NPT Regime“, Asian Survey, June 1995’[DEYVİS, Zakari S. : “Çin’in Nükleer Silâhların Yayılmasını Önleme ve Dışsatım Politikaları : NPT İçin İçi Boş Sözler ya da Somut Adımlar“, Asya Araştırması, Haziran 1995 den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
243 yzr.a.y.: “China Weighs Singning 2 Pacts “, New York Times, 19 June 1991, s. A6’ [__ : “Çin
iki paktı imzalyı tartışıyor“, Nev York Taymıs, 19 Haziran 1991, s. 6]’ den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
244 yzr.a.y.: “China is Ready To Sign The Non-proliferation Treaty “, Nuclear News, September
1991, s. 27 [__, “Çin Nükleer Silâhların Yayılmasını Önleme Antlaşmasını İmzâlamaya Hazır“, Nükleer Haberler, Eylül 1991, s. 27]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
245 yzr.a.y.: Xinhua ( Beijing ), 10 July 1992, in Proliferation Issiues, 22 July 1992, s. 1 [Yeni Çin
Haber Kurumu ( Pekin ), 10 Temmuz 1992, Yabancı Basın İstihbarat Hizmeti Derlemesi
ÇHC 9 Mart 1992 târihinde NPT’ye katılma iradenâmesini İngiltere Başbakanı John Major’a vermiştir. ÇHC bu belgede şu beş tedbir için çağrıda bulunmuştur :
1. Nükleer silâh devletlerinin hepsi, hiçbir zaman ve hiçbir şart altında nükleer silâhları ilk kullanan olmayacaklarına dair taahhütte bulunmalı; ve bir uluslararası nükleer silâhları ilk kullanan olmama antlaşması vücuda getirilmelidir.
2. Nükleer silâh devletlerinin hepsi, nükleer silâha sâhip olmayan ülkelere veya nükleer silâhlardan arındırılmış bölgelere karşı nükleer silâh kullanmayacaklarına veya nükleer silâh kullanma tehdidinde bulunmayacaklarına dair taahhütte bulunmalı; ve nükleer silâha sâhip olmayan ülkelere veya nükleer silâhtan arındırılmış bölgelere karşı nükleer silâh kullanmama ve nükleer silâh kullanma tehdidinde bulunmama için bir uluslararası hukukî düzenek kurulmalıdır.
3. Nükleer silâh devletlerinin hepsi, nükleer silâhlardan arındırılmış bölgeler kurulması teklifini desteleyecek, bu bölgelere tanıyacak ve icab eden yükümlülükleri üstlenecektir.
4. Kendi sınırları dışında nükleer silâh bulunduran devletlerin hepsi bu silâhların tümünü kendi ülkelerine taşıyacaktır.
5. Uzay araçlarına sâhip başlıca ülkeler dış uzaydaki silâhlanma yarışını durduracak ve, bilhassa nükleer silâh niteliğini haiz, uzay silâhlarını geliştirmeyi yavaşlatacaktır.
1993 yılı geldiğinde, ÇHC’nin BM neznindeki büyükelçisi Li Daoyu yazdığı bir makâlede, ÇHC’nin NPT’nin zorlama ve baskı olmadan uzatılmasından yana olduğunu belirtmiştir.246
NPT’nin süresiz olarak uzatıldığı ve 17 Nisan’la 12 Mayıs 1995 târihleri arasında süren NPT Konferansı esnâsında, 18 Nisan 1995 tarihinde ÇHC Dışişleri Bakanı Qian Qichen şu açıklamada bulunmuştur :
“[Çin] NPT’nin sorunsuz bir şekilde uzatılmasını desteklemektedir. Süresiz olarak uzatılma seçeneği tercih edilirse, bizim tavrımız bu uzatmanın nükleer silâh devletlerin nükleer silâh devleti olma ayrıcalığının hiçbir şekilde mutlaklaştırıldığı anlamında yorumlanmayacağının açıkça ortaya konması- dır… “247
ÇHC Nükleer Silâhların Yayılmasının Önlenmesi ve Nükleer Silâhsızlanma için İlkeler ve Hedefler başlıklı bildiriyi imzâlamıştır. Bu bildirinin 12. maddesi şöyledir :
“12. Bölünebilir maddelerin veya özel nitelikte bölünebilir maddelerin veya kaynaklarının işlenmesi, kullanılması veya üretilmesi Nükleer silâha sâhip olmayan ülkelere aktarılmasına dair yeni düzenlemeler, gerekli bir ön şart olarak, UAEK’nın tam kapsamlı koruma tedbirlerini ve nükleer silâh veya başka herhangi bir nükleer patlayıcı cihaz edinmemeyi öngören uluslararası ve hukuken bağlayıcı nitelikte taahhütleri gerektirecektir.”248
246 DAOYU, Li : “Foreign Policy and Arms Control: The View From China", Arms Control
Today, December 1991 [__ : “Dış Politika ve Silâhların Denetlenmesi : Çin’den Bakış“, Günümüzde Silâhalrın Denetlenmesi, Aralık 1991]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
247 “Statement by H.E. Qian Qichen, Vice Premier And Foreign Minister And the Head of
Delegation Of The People’s Rebuplic of China At The 1995 Review And Extension Conference Of The Parties To The Treaty On The Non-Proliferation Of Nuclear Weapons “, 18 April 1995” [“Çin Halk Cumhuriyeti Başbakan Yardımcısı, Dışişleri Bakanı ve Heyet Başkanı Zât-ı Âlileri Qian Qichen’in Nükleer Silâhların Yayılmasını Önleme Antlaşmasına Taraf Olan Ülkelerin 1995 Yılı Antlaşmayı Gözden Geçirme ve Uzatma Konferansındaki Demeci“]’den aktaran : NPT’yle Bağlantılı …
248 Bu metin “NPT/CONF.1995/L.4 “çağrısıyla konferansa teklif edilmiş ve
“ NPT/CONF.1995/32/DEC.2“ çağrısıyla kabûl edilerek nihaî karar hâline gelmiştir ( Bkz. : 578 Materials From the 1995 NPT Review and Extension Conference, s. C-2, Programme for
Promoting Nuclear Non-Proliferation ( PPNN ) Website, s. 8, erişim : < http://www.ppnn.
soton.ac.uk/bb2/Bb2secC.pdf >, 13 Ekim 2006, [“1995 Yılı NPT’yi Gözden Geçirme ve Uzatma Konferansı’ndan Belgeler, Nükleer Silâhların Yayılmasını Önleme İzlencesi
Çinli yetkililer 2000 yılında yapılan bir konferansta, NPT’nın süresiz olarak uzatılması için ABD açıkça çalışırken ÇHC’nin de NPT’nin uzatılmasına sâdece olur vermekle kalmayıp, ABD’nin bu çalışmalarına perde gerisinden büyük destek verdiğini açıklamıştır.249