Kullanılan Akıl Yürütmelere İlişkin Öğretmen Görüşleri

Öğretmenlere kullandıkları akıl yürütmelere ilişkin özellikle akıl yürütme işlemleri ele alınarak sorular yöneltilmiştir. İlk olarak öğretmenlere karşılaştırmaları ne sıklıkta kullandıkları sorulmuş ve tüm öğretmenler karşılaştırmayı çok fazla kullandıklarını ifade etmişlerdir. Ardından karşılaştırmayı kaynaklar, olaylar, kişiler ve dönemler olmak üzere hangisinde daha fazla kullandıkları sorulmuştur. Öğretmenler genelde zaman yetersizliği nedeniyle kaynaklar arasında pek karşılaştırma yapamadıklarını, zaman zaman ders kitabındaki kaynaklara ilişkin karşılaştırma yaparak akıl yürütme yapılmasını sağlamaya çalıştıklarını belirtmişlerdir. Öğretmen B iki döneme ait yapıların resimlerini karşılaştırarak mimari üslup bakımından farklılıklarını ortaya çıkarılması yönünde kaynaklar arasında karşılaştırma yaptığını ifade etmiştir. Öğretmenler, öğrencilerin tek bir kaynağı bile kullanamadıklarını, bu nedenle kaynaklar arasındaki karşılaştırmayı yapamadıklarını da dile getirmişlerdir.

Diğer karşılaştırma alanları içinde en çok vurgulananlar önce dönemler daha sonra olaylar olmuştur. Öğretmen D kişiler arası karşılaştırmada ciddi anlamda bir biyografi bilgisinin gerektiğini, bu nedenle kişiler arası karşılaştırmayı pek yapmadığını belirtmiştir. Olaylar arası karşılaştırmalarda Öğretmen B “Anadolu Selçuklu

Devleti’nde görülen Fetret Devri ile Osmanlı Devleti’nde görülen Fetret Devri’ni”, Öğretmen A “Miryokefalon ile Malazgirt Savaşı’nı” önemleri bakımından, Öğretmen F ise “Miryokefalon ile II Kosova Savaşı’nı” benzerlikleri bakımından karşılaştırdıklarını ifade etmişlerdir. Dönemler arasında karşılaştırmaya örnek olarak Öğretmen C “İlk Türk Devletleri’ndeki hâkimiyet anlayışı ile Osmanlı’daki hâkimiyet anlayışını” ; Öğretmen D “Cahiliye Dönemi Arap toplumu ile İslamiyet’ten sonraki Arap toplumunu” karşılaştırdıklarını belirtmişlerdir. Kişiler arası karşılaştırma konusunda Öğretmen A “Bilge Kağan ve Kültigin ile Tuğrul ve Çağrı Beyler’i” benzerlik açısından; Öğretmen B “Alparslan ve I. Murad’ı Anadolu’ya ve Balkanlar’a yerleşmeleri” açısından karşılaştırdıklarını ifade etmişlerdir.

Öğretmenlere karşılaştırmaları daha çok aynı dönemdekiler üzerinden mi yoksa geçmişle bugün üzerinden mi yaptıkları sorulmuş ve tüm öğretmenler daha çok geçmişle bugün arasında yaptıklarını, öğrencilerin bugün gördükleri, bildikleri konu, kişi, olay ve nesnelerden yola çıkmanın anlamalarını kolaylaştırdığını, bu yüzden de geçmişle bugün arasında özellikle benzetmeye dayalı olarak karşılaştırmayı daha fazla yaptıklarını belirtmişlerdir. Örnek olarak da Öğretmen A ve Öğretmen F, Haçlı Seferleri sırasındaki iki din arasındaki ilişkiler ile günümüzdeki iki din arasındaki ilişkileri; Öğretmen B geçmişteki ve bugünkü şehirlerin sosyal ve kültürel yapısını; Öğretmen C ahilik ile bugünkü dernekleri; Öğretmen D geçmişteki devlet teşkilat yapısı ile bugünkü teşkilat yapısını benzerlikler açısından karşılaştırdıklarını ifade etmişlerdir. Aynı dönemdekiler arasındaki karşılaştırmaya ise Öğretmen A “Tuğrul Bey ile Gazneli Mahmut ve Avrupa Ortaçağı ile İslam Ortaçağı”nı; Öğretmen B “İslamiyet ile Göktanrı dini arasındaki benzerliği” örnek vermişlerdir.

Öğretmenlere karşılaştırma türleri açıklanarak benzerliğe, farklılığa, orantıya, ölçüte dayalı, artı eksi akıl yürütmesi gibi akıl yürütmelerden hangisini ders anlatımlarında daha fazla kullandıkları sorulmuş, öğretmenler öncelikle benzerlik ardından farklılığa dayalı akıl yürütmeleri daha çok kullandıklarını belirtmişlerdir. Nitekim öğretmenlerin daha önce verdikleri örneklere bakıldığında da çoğunlukla benzerlik ve farklığa dayalı karşılaştırmalar yaptıkları görülmektedir. Orantıya dayalı karşılaştırma konusunda Öğretmen A “Alaeddin Keykubad döneminin daha zengin ve her anlamda diğer dönemlere göre daha parlak olduğu”; Öğretmen B “ Türk tarihi

açısından Malazgirt Savaşı’nın Kavimler Göçü’nden daha önemli olduğunu”; Öğretmen C “Abbasiler döneminde Emeviler dönemine nazaran İslamiyet’in daha fazla yayıldığını” derslerinde vurguladıklarını belirtmişlerdir. Ölçütlü akıl yürütmenin çok kullanılmadığını söyleyen öğretmenler bu akıl yürütmeye ilişkin bir örnek sunmamışlardır. Artı-eksi akıl yürütmesi konusunda ise Öğretmen A “turan taktiğinin kullanılabileceği ve kullanılamayacağı durumlar”; Öğretmen B “Türklerin göçebe yaşam sürmelerinin kendilerine olan olumlu ve olumsuz etkileri”; Öğretmen C “Yassıçimen Savaşı’nın olumlu ve olumsuz sonuçları”; Öğretmen F “Uygurların yerleşik hayata geçmelerinin avantaj ve dezavantajları” şeklinde örnekler sunmuşlardır.

Öğretmenler nedenselliğe dayalı akıl yürütmelerin en çok kullandıkları akıl yürütme olduğunu, sorgulamaların bu doğrultuda yapıldığını, zaten bunun da tarihin temellerinden biri olduğunu belirtmişlerdir. Öğretmenler nedenselliği vurgularken genellikle aldıkları eğitim ve kendi öğretmenlerinin tarihte ihtimallerin olamayacağı vurgusundan hareketle olasılıkları çok kullanmadıklarını, kullandıkları durumların da belgelerin daha az olduğu dönemler olan daha çok ilkçağ tarihinde söz konusu olduğunu, bunun dışında daha çok kesin ifadeler kullandıklarını, sebep sonuç akıl yürütmesini daha çok vurguladıklarını belirtmişlerdir. Buna rağmen öğrencilerin olasılığa dayalı “… olmasaydı ne olurdu” tarzında soruları çok fazla sorduklarını belirtmişlerdir. Olasılığı kullanan öğretmenlerden Öğretmen B “Selçuklular Malazgirt Savaşı’nda yenilse ne olurdu?”; Öğretmen C “Yassıçimen Savaşı yapılmasaydı Türkiye Selçukluları daha uzun yaşardı”; Öğretmen E “Büyük Selçuklular devrinde Batınilik karşısında siz olsaydınız nasıl bir önlem alırdınız”; Öğretmen F “Kösedağ Savaşı’nda sultan savaş alanının terk etmemeliydi” şeklinde örnekler sunmuşlardır.

Öğretmenlere öğrencilerinin belirtilen akıl yürütmeler içinde en çok hangi akıl yürütmeleri anlayabildikleri ve kullandıkları sorulmuş ve Öğretmen D, Öğretmen E ve Öğretmen F en çok benzetmenin öğrenciler tarafından algılandığını belirtirken; Öğretmen A ve Öğretmen C sebep sonucun daha çok anlaşıldığını, Öğretmen B ise öğrenciden öğrenciye bu durumun değiştiğini ancak en çok benzetme ve sebep sonucun öğrencilerin algılamalarında etkili olduğunu vurgulamıştır.

4.2.4. Akıl Yürütmenin Kullanılmasındaki Sorunlar ve Bunların