Kavram Kullanımı

Langlois ve Seignobos (1937:259) “İçtimai vakıalar gibi oynak vakıalar elde edebilmek için kat’i ve muayyen bir dil pek lüzumlu bir alettir; iyi bir dili olmayınca tam bir tarihçi olunamaz” diyerek sosyal olayların ortaya konulmasında dilin önemli olduğunu, kesin ve anlaşılır bir dil kullanılması gerektiğini belirtmişlerdir. Nitekim Cooper ve Dilek (2004) geçmişin dil aracılığı ile araştırılabilen ve yapılandırılabilen bir şey olduğunu, dilin büyük bir kısmının kaynakları tartışma, geçmişi tanımlama ve zamanı değiştirmek için kullanıldığını belirtmektedirler. Tarihsel akıl yürütmenin unsurlarından biri olarak kavram kullanımı akıl yürütmeyi etkileyen faktörlerden dilin bir öğesi durumundadır. Bu açıdan akıl yürütmede dile ilişkin söylenenlerin tarihsel akıl yürütmede kavram kullanımı açısından da geçerli olduğu söylenebilir.

Hallam (1967) sözlü ifade detaylarının tek bir konu için bile dakikadan dakikaya, denekten deneğe değişebileceğini vurgulamaktadır. Örneğin Carr (2012:141) belli bir zaman ya da yerde belirli bir değerin ya da ülkünün ortaya çıkışı, o yer ve zamanın tarihi koşullarıyla açıklanabileceğini; eşitlik, özgürlük, adalet gibi mutlak kavramların pratik içeriklerinin dönemden döneme ya da kıtadan kıtaya değiştiğini vurgulamaktadır.

Nichol (1996) sözcük edinimi ve gelişiminin tarih öğretimi için önemli olduğunu, aynı zamanda tarih öğrenmenin dilin gelişimi ve kullanımına yardımcı olduğunu dile getirmektedir (Nichol, 1984). Şen (2003) düşüncenin ve mantığın ortaya çıkması için ilk önce kelime bilgisine gerek olduğunu belirterek kavram öğrenmenin akıl yürütme açısından en temelde olduğunu belirtmektedir. Coltham ve Fines (1971; akt. Safran, 1994), tarih öğretimi ile tarihi terminolojinin kavranması gerektiğini bildirerek bu anlamdaki hedef davranışları şu şekilde sıralamışlardır:

 Ortak kullanılan kelimelerin genel ve özel tarihsel anlamlarını ayırt etme

 Spesifik terminolojiyi anladığını gösteren örnekler verme

 Terminolojiyi yazılı ya da sözlü anlatımda doğru olarak kullanma

 Temel zaman belirteçlerini doğru olarak kullanma

 Zamana ait terimlerin unsurlarını doğru olarak kullanma

 Döneme uygun terminoloji kullanma

 Doğru terminoloji kullanarak ele alınan materyal için bir nitelik tarif etme.

Drie ve Boxtel (2008) kavram kullanımını ikiye ayırmaktadırlar. Bunlardan ilki tarihe ilişkin temel kavramların kullanımıdır ki bunun tarihsel olayları açıklamak ve/veya karşılaştırmak, tanımlamak için geçmiş hakkında bilgi düzenlenmesinde, tarihsel olaylar, kişiler ve dönemler olarak isimlendirilen kavramların kullanımı ile ilişkilidir. Diğeri ise üst kavramların kullanılmasıdır ki bunun da tarihsel süreçler ve dönemleri tanımlamak ve araştırmak için tarihçilerin kullandığı metotlarla ilişkili olan sebep, empati, değişim vb. gibi kavramların kullanımıdır.

Tarihte kullanılan kavramlar, Nichol (1984) tarafından yapısal ve özel kavramlar; Akınoğlu ve Arslan, (2007) tarafından somut ve soyut; Drie ve Boxtel (2008) tarafından metodolojik ve temel kavramlar şeklinde ayrılmışlardır. Nichol (1984) tarihin her bir öğrencinin bilmesi gereken temel kavramlarla ilgilendiğini, Akınoğlu ve Arslan (2007) tarihsel kavramların içinde yaşanılan tarihi döneme ve kullanılış amacına göre değişim gösterdiğini dile getirmişlerdir. Drie ve Boxtel (2008) ise temel kavramların tarihsel olgular, olaylar, yapılar, kişiler ve dönemlerle ilişkili olduğunu, metodolojik kavramların tarihsel süreç ve dönemleri tanıma araştırmada tarihçiler tarafından kullanılan metodlarla ilişkili olduğunu belirtmektedir. Ayrıca metodolojik, üst kavramların kullanılmasının tarihi değişimin sürecinin

tanımlanmasıyla, tarihsel olay ve olguların karşılaştırılmasıyla, çoklu nedenlerin, neden tiplerinin, nedenler arasındaki ilişkiler gibi tarihsel olayların açıklanmasıyla, farklı kaynaklardan bilginin doğruluğu, kaynağın doğruluğunu değerlendirme gibi geçmiş hakkında bilgi sağlayan kaynakların kullanımı ile ilişkili olduğunu da eklemektedirler. Vygotsky’e göre okullarda bilimsel kavramlar müfredat ve kaynaklar aracılığı ile oldukça geliştirilebilir (Akt. Tuna, 2006:30). Dolayısıyla okullardan bilimsel kavramları geliştirmesi, benzer şekilde tarih derslerinin de tarih dersine ve tarihe ilişkin bilimsel kavramları kazandırması beklenmektedir.

Öğrenciler temel kavramları kullanma ve anlamada çeşitli sorunlarla karşılaşmaktadırlar. İlki tarihsel kavramların çoğunlukla teorik ve soyut olmasıdır. İkincisi temel kavramların genellikle sabit anlamlarının olmamasıdır ki bu bugünden kavramlara anlam yüklenmesine ve bu yüzden kolaylıkla anakronizme neden olmaktadır. Üçüncüsü, bazı kavramların tek bir zamanla ilişkili ve özel olmasıdır. Dördüncü sorun ise, tarihi temel kavramların ancak bir anlatı içinde sunulmasıdır; dolayısıyla öğrencilerin yanlış anlamadan doğabilecek kendi anlamlandırmalarına ve yorumlarına sebep olmasıdır (Drie ve Boxtel, 2008:100-101).Tolstoy, bir kavramı öğretmenden öğrenciye olduğu gibi geçirmenin mümkün olmadığını; çocuğun yeni kavramları öğrenmesinin kendi kullanımıyla alakalı olduğunu belirtmektedir. (Akt. Ergün ve Özsüer, 277). Bir başka vurgu da tarihsel kavramların öğrenilmesinin ancak günlük hayattaki “geçmişte ve şimdi olan” kavramların çocuk tarafından yeterince ayırt edilmişse mümkün olabileceği üzerinedir (Erdener, 2009). Nitekim Akınoğlu ve Arslan (2007), yetişkin tarafından bile anlamakta ve hatırlamakta zorlanılan tarihsel kavramlar ve tarihin dili nedeniyle tarihin sıkıcı olduğu, tarih düşüncesinin olumsuz yönde etkilendiği yorumunda bulunmaktadırlar. 9. Sınıf öğrencileri ile yaptıkları çalışmada, öğrencilerin tarih derslerinde en çok kronoloji, yer ve zamana ilişkin ve Eski Türkçe kavramları anlamakta güçlük çektiklerini bulgulamışlardır. Öğrenciler tarih derslerinde akılda kalıcı, anlaşılır, tarihteki temel olgular hakkında bilgi verir ve ulusun gelenek ve göreneklerini tanıtır nitelikteki kavramların sunulması gerektiği önerisinde bulunmuşlardır. Araştırma öğrencilerin yorumlarında tarih dersinde kavramların kullanımının önemine ilişkin farkındalıklarının olması açısından dikkate değerdir.