Öğrenci Veri Toplama Araçlarının Hazırlanması

Yazılı konuşmanın, sözlü konuşmadan yapı ve işlev bakımından apayrı bir dilsel biçime sahip olduğu, bu açıdan da yazmanın gelişiminin konuşmanın gelişimini izlemediği söylenmektedir (Erdener, 2009:92). Buna karşın İlhan (2010) yazmayı ve konuşmayı aynı kategoride değerlendirmekte, ikisinin de anlaşılanı anlatma işi olduğunu ve sentez düzeyinde etkinlikler olduğunu belirtmektedir. Vygotsky de yazmanın farklı olduğunu, anlaşılanı anlatsa da yazmanın az gelişmiş halinin bile yüksek derecede soyutlama ve bilinçli bir analiz gerektirdiğini ifade etmektedir (Akt. Erdener, 2009:92). Nitekim Hicks ve diğerleri (2004) güçlü ve anlamlı tarih öğretiminin sistematik ve sofistike yazın çalışması üzerine kurulduğuna inanmaktadırlar. Drie ve Boxtel (2004) yazmanın öğrencilerin tarihsel akıl yürütme ile meşgul olmaları için güçlü bir yöntem olduğunu, başka araştırmaların da yazmanın öğrencilerin bilgisini ve anlayışını derinleştirdiğini söylediklerini belirtmektedirler. Görüldüğü üzere yazı, anlamı ifade etme açısından daha önemli olarak değerlendirilmektedir.

Vygotsky’nin de bahsetmiş olduğu soyutlama ve bilinçli analizin akıl yürütmedeki aklın ve mantığın sunumu olduğu söylenebilir. Akıl yürütme soyut kavramlar üzerinden yapılmakta ve bilinçli analiz derken de bir mantık silsilesinin ortaya konulması kastedilmektedir. Dolayısıyla bunlar akıl yürütmeyi akıl yürütme yapan hususlardır. Akıl yürütme soyutlama ve analiz üzerine kurulmakta, söylenilenler ve söylenenler üzerine bilinçli bir şekilde düşünmeyi, diğer bir ifade ile ne yapıldığının farkında olunarak kanıtlama ve sonuç çıkarma işlemlerinin yapılmasını içermektedir. Bu açıdan araştırmada daha yüksek düzeyde bir anlatım sergilenmesinin akıl yürütmeleri belirlemek adına daha faydalı olacağı varsayımına dayanılarak öğrencilerden yazı aracılığıyla veri toplama yoluna gidilmiştir.

Tarihsel akıl yürütmede kaynak ve kavram kullanımını önemlidir. Bunlar tarihsel akıl yürütmenin araçlarıdır. Drie ve Boxtel (2008) kaynaklardaki bilginin geçmiş hakkındaki iddiaları desteklemek için önemli olduğunu, kaynakların geçmiş

hakkında tamamlayıcı bilgiler içerdiğini belirtmektedir. Bu nedenle öğrencilerin kullandıkları akıl yürütmeleri belirlemek için tarihi belge/tarihsel materyallerden yararlanılmıştır. Öğrencilerin tarih ders kitaplarında yer almayan belgeler (kaynak, kanıt, materyal) seçilmiş, akıl yürütmeleri için bir başlangıç noktası sağlamak amacıyla her bir materyale ilişkin maddeler hazırlanmıştır.

Pleifer ve Kleiter (2011) deneysel ödevlerde iddianın geçerli veya geçersiz olduğu hakkında iki seçenekten birine karar vermek gerektiğini, bunun tüm argümanın üst özelliği olduğunu, diğer taraftan iddianın sonucuna ilişkin bir yargıda bulunmak gerektiğini söylemektedirler. Dolayısıyla akıl yürütmenin öncüller ve sonuç diye iki öğeden oluştuğu göz önüne alınarak çalışma için iki form hazırlanmıştır. İlk formda öğrencilerden; öncüller sunularak bu öncülleri ve materyali kullanarak sonuca ulaşmaları istenmiştir. Diğer formda ise bir sonuç sunulmuş ve bunun doğru olup olmadığı sorulmuştur. Ardından öğrencilerden doğru veya yanlış olarak yaptıkları belirlemenin nedenini -yine materyal ve materyale ilişkin sunulan bilgilerden hareketle- belirtmeleri istenmiştir. Bu anlamda tarihsel akıl yürütmenin soru sorma boyutu araştırmada öğrencilerin soru sormaları ya da öğrencilere verilen soru cümleleri ile ifade edilmiş olmasa da bir cevap istemi barındıran, nispeten bir yönlendirme içeren yarım bırakılmış ve doldurulması istenen cümleler ve çünkü ifadesi ile sağlanmaya çalışılmıştır. Ders kitabında öğrencilerin akıl yürütmelerinin istendiği noktalar sorularla yapılandırılmış, çok az sayıda uygulama ile soruların dışında akıl yürütmeleri istenmiştir. Bu anlamda öğrencilerin ders kitabında sunulan şekliyle değil de farklı şekillerde de akıl yürütme istendiğinde, nasıl bir akıl yürütme yapabildikleri belirlenmek istenmiştir. Bu nedenle de tamamlanması istenen ifadeler şeklinde öğrenci veri formları yapılandırılmıştır. Sunulan maddeler aslında belli bir takım akıl yürütme biçimlerini de içermektedir. Bu yolla öğrencilerin bu akıl yürütmelerin farkına vararak buna uygun akıl yürütme yapıp yapmadıkları belirlenmiştir. Ayrıca maddeler sunulan akıl yürütmenin dışında farklı akıl yürütmelerinde kullanılabileceği bir şekilde hazırlanarak öğrencilerin sunulanın dışında ne gibi akıl yürütmeleri kullandıkları, akıl yürütürken materyale ilişkin bilgileri ve öncül bilgilerini nasıl kullandıklarının tespitinin yapılması da önemsenmiştir. Aşağıda veri toplama araçlarında kullanılan tarihsel materyallerin seçimi ve maddelerin yazımına ilişkin açıklamalara yer verilmiştir.

3.3.2.1. Materyallerin Seçimi

Coltham ve Fines (1971; akt. Safran, 1994) tarihi eserler, resimler, portreler, yazılı ya da basılı dokümanlar, anıtlar, yapılar, fotoğraflar, haritalar, mitler, masallar, folklar, edebiyat, müzik, istatistikler, hatırat vb. nin kanıt olarak kulanılabilecek materyal türleri olduğunu belirtmektedir. Araştırmada kullanılan materyaller bu materyal türlerinin iki boyutlu basılı bir formda kullanılabilecek olanlarından seçilmiştir.

Çalışma için 9. Sınıf Tarih Dersi programında altı ünite belirlenmiştir. Veri toplama aracı hazırlanırken, her bir üniteye bir materyal düşecek şekilde öğrencilerin ders kitaplarında olmayan materyaller seçilmiştir. Tarih derslerinde kullanılan ve yazılı olarak üstünde çalışılabilecek, üç adet metin, üç adet de görsel içerikli birinci ve ikinci el kaynaklar ele alınmıştır. Aşağıda her bir materyalin içeriği, seçimi ve özelliklerine yer verilmiştir.

a) “Türk Yemek Kültürü”

9. sınıf tarih dersi beşinci ünitesi olan Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) ünitesi için Divan-ı Lügat’it Türk ve Kutadgu Bilig’in içeriğine yer verilmek istenmiş. Bu bağlamda bu eserlerde yer alan ve dikkat çekici nitelikteki yemeklere yer verilmiştir. Söz konusu yemekler, Genç’in “XI. Yüzyıl’da Türk Mutfağı” isimli makalesinden edinilerek yemeklerin isimleri, malzemeleri, yapılışı ve ne şekilde tüketildiği tablolaştırılarak öğrencilere sunulmuştur. Bu materyale ilişkin öğrencilerin akıl yürütmelerini isteyen temelde ölçütlü, orantıya dayalı, farklılığa dayalı ve kiplik akıl yürütmesini vurgulayan ancak başka akıl yürütmelerin yapılmasına da imkan tanıyan formların birinde sonucun verilerek öncüllerin istendiği; diğerinde öncüllerin verilerek sonucun istendiği dörder madde hazırlanmıştır.

b) “Alacak Verecek Hesabı”

Bu materyal ikinci ünite olan Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar ünitesi için hazırlanmıştır. Acun (2011), tarihin en temel girdisi olan olguların seçiminin zamanda geriye doğru gidildikçe kolaylaştığını ancak olguları anlamlandırmanın, kaynakları okumanın zorlaştığını ifade etmektedir. Öğrencilerin üst düzey zorlukta bir materyale

ilişkin akıl yürütmeleri için Albayrak’ın “Kültepe Tabletleri” adlı kitabından yararlanılmıştır. Birinci el kaynak niteliğindeki Kültepe tabletlerinden, benzer içerikli üçü öğrencilere sunulmuş ve bunlar üzerinden akıl yürütmeleri istenmiştir.

c) “Ölüm ve Yaşam” adlı veri kaynağının seçimi ve buna ilişkin maddelerin oluşturulması

Bu materyal üçüncü ünite olan İlk Türk Devletleri ünitesi için hazırlanmıştır. Bu amaçla ünite kapsamında yer alan Göktürk Kitabeleri temel alınmıştır. Öğrencilere, Kültigin Barkı’nın özgün durumuna ilişkin Can Hersek tarafından çizilmiş bir perspektif görünüş sunulmuş, öğrencilerden bu çizime bağlı olarak akıl yürütmeleri istenmiştir.

d) “Savaşta Barış” adlı veri kaynağının seçimi ve buna ilişkin maddelerin oluşturulması

Türkiye Tarihi (11-13. Yüzyıllar) ünitesi için yine çok bahsedilen konulardan biri olarak Haçlı Seferleri ele alınmış Gustave Dore’un “Dostça Bir Turnuva” isimli resmi kullanılarak, Haçlı Seferlerini farklı açılardan değerlendirmeleri istenmiştir. Renkli bir materyal olması dolayısıyla öğrencilere renkli baskısı sunulmuştur.

e) “İslamiyet’in Yayılışı” adlı veri kaynağının seçimi ve buna ilişkin maddelerin oluşturulması

Dördüncü ünite olan İslam Tarihi ve Uygarlığı (13. Yüzyıla Kadar) ünitesi için daha önce de ifade edildiği gibi görsel kaynaklar içinde öğretmenlerin de en çok kullanılan olarak değerlendirdikleri haritaya yer verilmiş, ders kitabında olmayan ancak konuyla bağlantılı olarak kaynaklarda sıkça rastlanılan “İslamiyet’in Yayılışı”na ilişkin haritaya yer verilmiş ve bunun üzerinden akıl yürütme yapılması istenmiştir. Renkli bir materyal olduğu için öğrencilere renkli basılarak sunulmuştur.

f) “Tarihe Dair” adlı veri kaynağının seçimi ve buna ilişkin maddelerin oluşturulması

İlk ünite olan Tarih Bilimi ünitesi için farklı tarihçilerin tarihe ilişkin yorumlarına yer verilmiştir. Bunun için öğrencilerin ders kitabında yer almayan Marc

Ferro, Fernand Braudel, Jeismann, Reşat Genç ve Mustafa Safran’ın tarihe ilişkin tanımlamalarına yer verilmiştir.

Tüm materyallere verilen ad, materyallere ilişkin açıklamalar, materyallerin üzerinde var olan yazılar da öğrencilerin akıl yürütmede kullanabilecekleri öncüller olarak görülmüştür. Öğrencilerin bu unsurları da hesaba katarak akıl yürütmelerini yönlendirecekleri dikkate alınmıştır.

3.3.2.2.Veri Toplama Araçlarının Geçerlik-Güvenirlik Çalışmaları

Veri toplama araçları için öncelikle farklı türde akıl yürütmelerin yapıldığı her bir materyal için öncülü ve sonucu olan onar maddelik tek bir form hazırlanmıştır. Bu maddeler, mantık konusunda uzmanlaşmış bir felsefe alan uzmanı tarafından geçerlilik, doğruluk, sunulan açık ve gizli öncüllerin uygunluğu açılarından değerlendirilmiştir. Bu form üzerinde öneriler doğrultusunda düzeltmeler yapılmıştır. İkinci aşamada tarih alanındaki iki uzman materyalleri ve maddeleri değerlendirmişlerdir. Tarih alan uzmanlarının önerileri doğrultusunda gerekli düzeltmeler yapılmıştır. Üçüncü aşamada veri toplama aracının öğrenci düzeyi açısından değerlendirilmesi için biri öğretim programları ve öğretimi, diğeri psikolojik danışma ve rehberlik alanından iki uzmanın görüşüne sunulmuş, Öneriler doğrultusunda düzeltmeler yapılmıştır. Daha sonra form, öncüllerin sunulduğu ve sonucun sunulduğu olmak üzere iki forma ayrılmıştır. Dil ve ifade açısından değerlendirilmek üzere Türk Dili alanında bir uzman görüşüne başvurulmuş, gerekli düzeltmeler yapılmıştır.

Uzman görüşünden sonra form 10 kişilik bir öğrenci grubuna uygulanmış, öğrencilere anlayamadıkları noktalar, hangi materyallerin zor ve kolay olduğu, hangi materyale ilişkin yorum yaparken istekli oldukları, hangisinde sıkıldıkları gibi sorular sorulmuş ve maddeler öğrenci yorumları da dikkate alınarak öğrencilerin anlamasına yönelik düzenlemelerle birlikte tekrar yapılandırılmıştır. Bunun yanı sıra öğrencilerin yorumları doğrultusunda materyallerin sunum sıralamasında da değişiklik yapılmıştır. Buna göre öğrencilerin zevkli buldukları Türk Yemek Kültür’üne ilk sırada yer verilmiştir; ardından dikkatleri yoğunlaşmış olduğu varsayılarak öğrencilerin zor buldukları Alacak Verecek Hesabı adlı materyal, sonrasında basit bir görsel olması açısından Ölüm ve Yaşam materyali sunulmuştur. Sonrasında karmaşık ancak ilgi çekici

olarak değerlendirilen Savaşta Barış adlı materyal, ardından yine zor olduğu belirtilen ancak yabancı olmadıkları materyal çeşidi olan haritayı barındıran İslamiyet’in Yayılışı adlı materyal ve en sonunda da kısa olduğu özellikle belirtilen Tarihe Dair adlı materyal şeklinde sıralama yapılmıştır.

Gerek uzman gerekse öğrenci değerlendirmelerinde materyallerin uygun olduğu ancak maddelerin fazla olduğu vurgulanmıştır. Gerek materyallerin uygun görülmesi gerekse farklı materyaller karşısında öğrencilerin tutumu, akıl yürütmeleri belirlenmek istendiğinden herhangi bir materyalin çıkarılması tercih edilmemiş ancak fazla madde olduğu vurgulandığından maddelerin azaltılması yoluna gidilmiş, bunun da pilot çalışma neticesinde öğrenci algıları üzerinden yapılmasının daha uygun olduğu düşünülmüştür. Öncüllerden sonuca ve sonuçtan öncüllere olmak üzere iki form halinde hazırlanan veri toplama araçları Bursa, İzmir ve Nevşehir’de bulunan, ulaşılabilen 220 9. Sınıf öğrencisine uygulanmıştır. Bununla öğrencilerin daha iyi anlayabildikleri ve cevaplama eğiliminde oldukları maddeler tespit edilmek istenmiştir. Yapılan bu pilot çalışmanın ardından öğrencilerin çoğunluğu9

tarafından yorumlanmış olan maddeler araştırmaya dâhil edilmiş, diğerleri formdan çıkarılmıştır. Aksaray’da bulunan üç okuldaki 160 öğrenciye yeni oluşturulmuş olan form sunulmuş ve formda bulunan maddeler öğrencilerin çoğunluğu tarafından tamamlanmıştır. Bu açıdan da bu maddeler ile araştırmanın nihai formu oluşturulmuştur.