Akıl Yürütmeler

Her mantık kitabında karşılaşılan ve akıl yürütme denince akla gelen tümdengelim ve tümevarım akıl yürütmelerinin dışında alan yazın pek çok farklı akıl yürütme ifadesine rastlanmaktadır. Bu akıl yürütmelerin, akıl yürütmeler içinde tam olarak nerede yer aldığı, akıl yürütmenin hangi unsuruna karşılık geldiği, bir yöntem mi, yol mu, işlem mi olduğu konusunda tam bir netlik söz konusu değildir.

Konuyla ilgili alan yazınında karşılaşılan, akıl yürütme (reasoning) ifadesi içinde yer alan kavramlar ise şunlardır;

 Abdüksiyon/retrodüksiyon (abduction/retroduction/abductive reasoning)2

 Ahlaki akıl yürütme (moral reasoning)

 Amaç güdümlü akıl yürütme (goal-directed reasoning)

 Amaçsal akıl yürütme (telelogical reasoning)

 Analojik/benzerliğe dayalı akıl yürütme (analogical reasoning)

 Artı-eksi akıl yürütmesi (pros and cons reasoning/conductive reasoning) *3

 Artık akıl yürütme (residue reasoning)*

 Ayrıştırmacı akıl yürütme (decompositional reasoning)*

 Bilgi tabanlı akıl yürütme (epistemic reasoning)*

 Birleştirici akıl yürütme (integrative reasoning)

 Bulanık akıl yürütme (fuzzy reasoning)

 Bütüncül akıl yürütme (systemic reasoning)*

 Bütünsel akıl yürütme (meta-reasoning)4

 Deneysel/görgül akıl yürütme (emprical reasoning)

 Dialektik akıl yürütme (dialectic reasoning)

 Dilbilgisi kurallarına uygun akıl yürütme (grammatic reasoning)*

 Dinamik akıl yürütme (dynamic reasoning)

 Diyagramatik akıl yürütme (diagrammatic reasoning)

 Doğruluk değerine dayalı akıl yürütme (alethic reasoning)*

 Durağan akıl yürütme (static reasoning)*

 Formal/biçimsel akıl yürütme (formal reasoning)

 Geleneksel akıl yürütme (traditional reasoning)

 Gerçekdışı akıl yürütme (counterfactual reasoning)*

 Gözlemsel akıl yürütme (introspective reasoning)*

2

Abdüksiyon aslında akıl yürütmenin özellikle tümdengelimsel akıl yürütmenin hipotez ortaya koyma aşamasını oluşturmaktadır (Yıldırım, 1999).

3

“*” işaretli akıl yürütmelere ilişkin daha önce yapılmış Türkçe çeviri ve net bir isimlendirme olmadığından bu akıl yürütmelerin Türkçe isimlendirmeleri araştırmacı tarafından yapılmıştır.

4

“Meta-reasoning” ifadesinin çevirisi literatürde “bütünsel akıl yürütme” olarak geçmektedir. Bu akıl yürütme türü akıl yürütmenin kendisi üzerinde akıl yürütmeyi ifade etmektedir. “Systemic reasoning”in ise literatürde çevrilmiş bir karşılığı bulunamamıştır. Bu akıl yürütme bütünün, parçalarından daha farklı olduğunu belirtmekte; bütünü ve parçaların bir araya getiriliş şeklini önemsemektedir. Bütünü temele aldığı için bu akıl yürütme araştırmacı tarafından “Bütüncül” ifadesi ile karşılanmıştır.

 İnformal/biçimsel olmayan akıl yürütme (informal reasoning)

 Kaldırılabilir akıl yürütme (defeasible reasoning)*

 Kanıta dayalı akıl yürütme (evidental reasoning)

 Kanıtlayıcı/İspatlayıcı akıl yürütme (probative reasoning)

 Karşılaştırmalı akıl yürütme (comperative reasoning)

 Kıyas (syllogistic reasoning)

 Kiplik akıl yürütmesi (modal reasoning)*

 Klinik akıl yürütme (clinical reasoning)

 Koşullu akıl yürütme (conditional reasoning/logic)5

 Kuramsal akıl yürütme (theoretical reasoning)

 Küme-üye ilişkisine dayalı akıl yürütme (set-based reasoning)*

 İstatistiksel akıl yürütme (statistical reasoning)

 Makul akıl yürütme (plausible reasoning)

 Matris akıl yürütme (matrix reasoning)

 Mantıksal akıl yürütme (logical reasoning)

 Model-tabanlı akıl yürütme (model-based reasoning)*

 Monolektik akıl yürütme (monolectic reasoning)

 Nitel akıl yürütme (qualitative reasoning)

 Olağan akıl yürütme (default reasoning)

 Orantısal akıl yürütme (proportional reasoning)

 Otomatikleştirilmiş akıl yürütme (automated reasoning)*

 Ölçütlü akıl yürütme (criteria reasoning)

 Önermelere dayalı akıl yürütme (prepositional reasoning/logic)

 Örnekleyici akıl yürütme (exemplar reasoning)*

 Postformal akıl yürütme (postformal reasoning)

 Sayısal akıl yürütme (quantitative reasoning)

 Sebep-sonuç/nedensel akıl yürütme (cause and effect/causal reasoning)

 Sembolik akıl yürütme (symbolic reasoning)

 Sınırlılık/kısıtlılık temelli akıl yürütme (constraint-based reasoning)*

 Sosyal akıl yürütme (social reasoning)

5 _{Bu akıl yürütme “eğer, şayet” gibi ifadelerle bir durum için doğru olan bir durumu diğeri için de} varsaymak, onamak olarak nitelendirilmektedir (Striker, 2008).

 Tarihsel akıl yürütme (historical reasoning)

 Tekdüze olmayan akıl yürütme (non-monotonic reasoning)*

 Tümdengelimsel akıl yürütme (deductive reasoning)

 Tümevarımsal akıl yürütme (inductive reasoning)

 Uygulamalı akıl yürütme (practical reasoning)

 Uzamsal akıl yürütme (spatial reasoning)

 Vaka temelli akıl yürütme (case-based reasoning)

 Varsayımsal akıl yürütme (presumptive reasoning)*

 Veri-güdümlü akıl yürütme (data-driven reasoning)

 Yüklemsel akıl yürütme (predicate logic/reasoning)

 Zamansal akıl yürütme (temporal reasoning)*

Yukarıda sayılan akıl yürütmelere bakıldığında, literatürde içerikleri birbirleriyle çok ilişkili olduğu halde farklı adlarla ele alınmış pek çok akıl yürütmeden bahsedildiği görülmektedir. Akıl yürütmeleri sınıflandırma konusunda genelde iki kategori olarak tümevarım ve tümdengelimden bahsedilmektedir. Bu iki akıl yürütme hem akıl yürütme çeşidi hem de akıl yürütmenin ana kategorileri olarak değerlendirilmektedir. Bu ikisine bazen ikisinin özelliklerini de taşıyan ancak özelden özele akıl yürütmeyi barındıran analoji eklenmektedir. Genellikle karşılaşılan bu sınıflamanın dışında bir başka akıl yürütme sınıflama girişimi olarak Walton’un (1990) sınıflandırması dikkate değerdir. Walton (1990:405), akıl yürütmenin farklı çeşitlerini tanımlayan dört kategori belirlemiştir. Bunlar a) Monolektik ve Diyalektik akıl yürütme (monolectic-dialectic reasoning) b) Doğruluk değerine dayalı ve Bilgi tabanlı (alethic-epistemic reasoning) c) Durağan ve Dinamik akıl yürütme (static-dynamic resoning) d) Uygulamalı ve Kuramsal akıl yürütme (practical-therotical reasoning)dir. Bunun dışında Boyd (2003), eleştirel akıl yürütmede temel meselelerin dil, temel bilgi kuramı ve belirsiz/bulanık akıl yürütme olduğunu söylemekte ve bunu çıkarım olmayanlar ve çıkarımlar şeklinde ayırt etmektedir. Çıkarım olmayanları düz bildirimler, tekil şartlı bildirimler, komutlar, sorular, sade gösterimler, tasvirler, anlatılar, tanımlamalar ve açıklamalar olarak sıralamaktadır. Çıkarımları ise tümevarım ve tümdengelim olarak ayırmakta ve tümevarımı olasılık, sıralama, nedensellik şeklinde, tümdengelimi şartlı, önermelere dayalı ve kategorik/yüklem şeklinde sınıflamaktadır. Bu tümevarım ve tümdengelim süreçlerinin sonuna karar ve eylemi koymaktadır.

Russell ve Ferge gibi matematikçiler mantığın matematiğin onunla ilgilenmesinin ardından büyük bir disiplin haline geldiğini, geliştiğini söylemektedirler (Akt. Yıldırım, 1999). Bu nedenledir ki mantığa ve akıl yürütmeye ilişkin kavramlar daha çok matematiğin işin içine dâhil olduğu mühendislik ve yapay zekâ gibi alanlarda görülmektedir. Nitekim yukarıda listelenmiş olan akıl yürütmelerin büyük çoğunluğu da matematik, mühendislik ve yapay zekâ gibi alanlarda ortaya konulmuş ve tanımlanmıştır. Yukarıda görüldüğü üzere, akıl yürütme diye isimlendirilen pek çok kavramla karşılaşılmaktadır ve literatürde bu akıl yürütmelerin genelden özele doğru yapılandırılmış bir sınıflamasına da rastlanılmamıştır. Keza yukarıda yer alan akıl yürütmeler ve bu akıl yürütmelerin isimleri ve içeriğine bağlı olarak sınıflandırma yapmak oldukça güçtür. Örneğin; yukarıda ifade edilen akıl yürütmelerde kıyas (syllogistic), öncüllerden sonuç çıkarma şeklinde basitçe tanımlanmış olan bir akıl yürütmedir ve diğer akıl yürütmelerin içeriğinde de olmasına karşın ayrı bir akıl yürütme olarak vurgulandığı görülmektedir. Aynı şekilde geleneksel (traditional), kıyas (syllogistic) ve tümdengelim (deduction) gibi birinin diğerini zaten kapsadığı akıl yürütmeler ayrı akıl yürütmeler olarak literatürde yer almıştır.

Temel akıl yürütme olarak görülen tümevarım ve tümdengelim bazen genel bazen özel anlamları ile ele alınmıştır; akıl yürütmede yapılan işlemlerin bir yönüne dayalı olarak gözlemsel (introspective) veya kanıta dayalı (evidental) şeklinde yine diğer akıl yürütmelerde kullanılan akıl yürütmeler söz konusudur. Daha çok bilgisayar sistemlerine dayalı olarak ortaya konmuş olan mantıksal (logical), istatisksel (statistical), otomatikleştirilmiş (automated) gibi akıl yürütmelerin yanı sıra sosyal bilimlerde kullanılan ahlaki (moral), sosyal (social) gibi daha geniş kapsamlı akıl yürütmeler bulunmaktadır. Aynı zamanda akıl yürütmelerin bazıları –sosyal, tarihsel, sayısal, klinik, uygulamalı gibi- daha genel yapıda ve pek çok akıl yürütme şeklini içinde barındıracak nitelikte iken, bazıları –kanıta dayalı, gözlemsel, veri güdümlü gibi- akıl yürütmenin tek bir özelliğine odaklanan, bazıları ise –karşılaştırmalı, sebep sonuç ilişkisine dayalı gibi- akıl yürütürken işlemi neye göre ve nasıl yapıldığını ifade eden akıl yürütmelerdir. Bu açılardan çoğu akıl yürütme hem kendi içinde pek çok akıl yürütme işlemini barındırmakta hem de diğer bir akıl yürütmeyi içermekte ya da akıl yürütmenin alanına girmektedir.

Literatürde yer alan akıl yürütmelerin büyük çoğunluğu akıl yürütme esnasında yapılan işlemler bakımından çoklu ve karmaşık bir özellik göstermektedir. Dolayısıyla akıl yürütmeleri birbirinden kesin çizgilerle ayırmakta sorun yaşanmakta ve belirtildiği üzere bu durum, sınıflama yapmayı oldukça zorlaştırmaktadır. Yine de yukarıda bahsedilen akıl yürütmeleri Tablo 1‘de belirtildiği gibi adlandırmak ve sınıflandırmak mümkün görünmektedir:

Tablo 1

Akıl Yürütmelerin Sınıflandırılması AKIL YÜRÜTME TÜRLERİ

a) Dayanak Aldığı Mantık Türüne Göre Akıl Yürütme Türleri

b)Uygulama Alanına Göre Akıl Yürütme Türleri

c)Temele Aldıkları Unsura Göre Akıl Yürütme Türleri Bulanık Geleneksel Kıyas Koşullu Önermelere dayalı Sembolik Makul Yüklemsel Kuramsal Uygulamalı Klinik İstatistiksel Sayısal Sosyal Ahlaki Tarihsel Mantıksal Uzamsal Abdüksiyon Amaç güdümlü Amaçsal Artık Ayrıştırmacı Bilgi tabanlı Birleştirici Bütüncül Bütünsel Deneysel Dilbilgisel Dinamik Diyagramatik Diyalektik Doğruluk değerine dayalı Durağan Gerçekdışı Gözlemsel Kaldırılabilir Kanıta dayalı Kanıtlayıcı Matris Model-tabanlı Monolektik Nitel Olağan Otomatikleşmiş Örnekleyici Sınırlılık temelli Tekdüze olmayan Vaka-Temelli Varsayımsal Veri Güdümlü Zamansal

Akıl yürütme yolları

Tümevarımsal akıl yürütme Tümdengelimsel akıl yürütme Akıl Yürütme Biçimleri

Formal akıl yürütme İnformal akıl yürütme (Postformal akıl yürütme)

Akıl Yürütmenin İşlemleri

Nedenselliğe Dayalı akıl yürütme işlemleri Sebep-sonuç akıl yürütmesi

Kiplik akıl yürütmesi

Karşılaştırmaya dayalı akıl yürütme işlemleri Benzerliğe dayalı / Analojik akıl yürütme Farklılığa dayalı akıl yürütme

Artı-eksi akıl yürütmesi Orantısal akıl yürütme Ölçütlü akıl yürütme

İsimlerinden ve içeriklerinden hareketle akıl yürütmeler yukarıdaki gibi sınıflandırılabilse de akıl yürütmeler, akıl yürütme türleri içinde bir taksonomiden bahsetmek, taksonominin olduğunu söylemek doğru olmayacaktır; çünkü akıl yürütmenin bilişsel becerilerdeki gibi tam anlamıyla bir altlık üstlük durumu söz konusu değildir. Karşılaştırma, nedensel ilişki, benzetme gibi akıl yürütme işlemleri üst düzey düşünmelerde de alt düzey düşünmelerde de yapılabilmektedir. Unutulmamalıdır ki akıl yürütme düşünmenin bir unsuru durumundadır. Bu yüzden tüm düzeylerdeki düşünmelerde kullanılmaktadır. Akıl yürütmede taksonomiden ziyade akıl yürütmenin geçerlilik geçersizlik, tutarlılık tutarsızlık, doğruluk yanlışlık, basitlik ve karmaşıklık/bileşiklik durumu ve ne tür bir akıl yürütme yapıldığı akıl yürütmenin niteliğini belirlemektedir.

Yukarıda literatürde karşılaşılan akıl yürütmeler sınıflandırılmıştır. Bu akıl yürütmelerden Tarihsel Akıl Yürütme, Akıl Yürütme Yolları, Akıl Yürütme Biçimleri ve Akıl Yürütme İşlemleri’ne araştırma kapsamı dâhilinde yer verilmiştir. Akıl Yürütme Yolları, Akıl Yürütme Biçimleri ve Akıl Yürütme İşlemleri Tarihsel Akıl Yürütme’nin unsurlarından biri olan Muhakeme başlığı altında ele alınmış; bununla tarih alanında genel akıl yürütmelerin kullanımı üzerinde durulmuştur.

Aşağıda kısaca Akıl yürütme türleri, Akıl yürütme yolları, Akıl yürütme biçimleri ve Akıl yürütme işlemleri kategorilerinde kastedilenin ne olduğuna, bu kategoriler ve içeriğindeki akıl yürütmeleri ile genel bilgi verilmiştir.

2.2.4.1. Akıl Yürütme Türleri

Yukarıda verilmiş olan sınıflandırmada Akıl Yürütme Türleri kategorisi ile içinde birçok akıl yürütme yolunu barındıran, akıl yürütmeleri birbiriyle ilişkili olarak, grift bir şekilde sunan daha genel akıl yürütmeler kastedilmektedir. Bu kategori kendi içinde akıl yürütmelerin içeriklerinden yola çıkılarak üçe ayrılmıştır. Bunlar;

Dayanak aldığı mantık türüne göre akıl yürütme türleri; bulanık, geleneksel, kıyas, önermelere dayalı ve sembolik akıl yürütmelerdir. Söz konusu akıl yürütmeler aynı zamanda mantık olarak da adlandırılmakta ve bir mantık türünü ortaya koymaktadırlar.

Uygulama alanına göre akıl yürütme türleri; klinik, istatistiksel, sayısal, sosyal, ahlaki, tarihsel, mantıksal, kuramsal ve uygulamalı akıl yürütmelerdir. Bu akıl yürütmeler içinde kuramsal ve pratik akıl yürütmeler daha kapsayıcı bir özellik gösterseler de yine de uygulama şekline göre isimlendirildiklerinden bu kategori içine dâhil edilmişlerdir. Diğer akıl yürütmeler ise belli bir araştırma, inceleme alanında uygulanan ve pek çok akıl yürütme işlemi ve sürecini barındıran genel akıl yürütmelerdir.

Temele aldıkları unsura göre (amaçlar ve araçlar bakımından) akıl yürütme türleri; amaçları ve araçları bakımından akıl yürütme için temel alınan unsurlara göre

adlandırılan ve bu unsurlara dayanarak farklı akıl yürütme işlemlerinin kullanıldığı çoklu, içiçe geçmiş, karmaşık yapıdaki akıl yürütmelerdir. Bu akıl yürütmelerden amaç güdümlü, amaçsal, bütünsel, kanıta dayalı, model-temelli, nitel, olağan, otomatikleştirilmiş, örneklere dayalı, sınırlılık temelli, vaka-temelli, veri güdümlü ve zamansal akıl yürütmeler yapay zekâ alanında, bilgisayar sistemlerine ilişkin literatürde yer almakta ve bazen akıl yürütme bazen de akıl olarak isimlendirilmektedirler. Abdüksiyon, artık, ayrıştırmacı, bütüncül, bilgi tabanlı, doğruluk değerine dayanan, durağan, dinamik, monolektik, diyalektik, deneysel, diyagramatik, gözlemsel, gerçekdışı, kaldırılabilir, kanıtlayıcı, makul ve varsayımsal akıl yürütmeler ise gerek sayısal gerekse sözel olmak üzere tüm alanlarda kullanılabilen akıl yürütmelerdir.

2.2.4.2. Akıl Yürütme Yolları

Akıl yürütme yolları kategorisi ile kastedilen içinde akıl yürütmenin farklı işlemlerini barındıran ama genel olarak akıl yürütmenin temelde iki olan gidiş yönünü belirten akıl yürütmelerdir. Bunlar; tümevarım ve tümdengelimdir. İlhan (2010:1054) bir veya birkaç önermeden yeni önerme çıkarmak için zihin tümdengelim ve tümevarım teknikleri ile akıl yürütülmesi ile işlediğini belirtmektedir. Jenks (2008) her bir çıkarımın ya tümevarım ya da tümdengelim olduğunu söylemektedir. Karaçay (2003) da bilgi üretimine yarayan yöntemlerin başlangıçta ikiye ayrılabileceğini ve bunların tümevarım ve tümdengelim yöntemleri olduğunu belirtmektedir. Bochenski (1993) düşünme yöntemlerinin tümevarım ve tümdengelim olarak ayrılmasının farklı mantık yasalarının işe koşulmasından değil, aksine aynı yasaların farklı kullanımlarından kaynaklandığını ileri sürmektedir. Gerek tümevarım gerekse tümdengelimin Aristo tarafından geliştirilmiş olduğu belirtilmektedir. Buna göre doğanın araştırılması önce gözlemlerden genel prensiplerin çıkarılması (tümevarım) ve daha sonra, genel prensiplere dayanarak gözlemlerin açıklanması (tümdengelim) aşamalarını içermektedir (Şen, 2003:3).

Akıl yürütmenin temelinde yer alan ve akıl yürütmenin doğru ve geçerliliğiyle ilgilenen mantık alanındaki alan yazınına bakıldığında; özellikle klasik ve modern mantık alanında, temelde iki olmakla birlikte yer yer üç tür akıl yürütmeden de bahsedilmektedir (Öner, 1998; Özlem, 2004; Şen, 2003). Belirtildiği üzere temelde iki

olan akıl yürütme yolu tümevarım ve tümdengelim, bu ikisine eklenen, ikisinin özelliklerini de barındıran üçüncü akıl yürütme yolu ise analoji olarak değerlendirilmektedir. Analojinin yerini nadir olarak bazen abdüksiyonun aldığı da görülmektedir (Downard, 2000). Ancak analoji tümevarım ve tümdengelim gibi çıkarımın yönünü belirtmemektedir, bu nedenle araştırmada akıl yürütme yolları başlığı altında değil de akıl yürütme işlemleri başlığı altında ele alınmıştır. Abdüksiyon ise daha evvel dipnotta belirtildiği üzere bir hipotez ortaya koyma özelliği ve tümdengelimin başlangıç aşaması niteliği taşımaktadır. Bu nedenle tümdengelimden ayrı olarak düşünülmemiştir. Tümevarım ve tümdengelimin içeriğine ise Muhakeme başlığı altında yer verilmiştir.

2.2.4.3. Akıl Yürütme Biçimleri

Akıl Yürütme Biçimleri kategorisi ile kastedilen akıl yürütmenin biçimsel özelliklerini, akıl yürütmenin bağlı olduğu kuralları dikkate alan ve pek çok akıl yürütme işlemini barındıran akıl yürütmelerdir. Bunlar; formal ve informal (postformal) akıl yürütmelerdir. Bu akıl yürütmelerin içeriğine Muhakeme başlığı altında yer verilmektedir.

2.2.4.4. Akıl Yürütme İşlemleri

Akıl yürütme işlemleri sözü ile akıl yürütme işleminde kurulan ilişkinin türü ifade edilmektedir. Bu anlamda temelde iki, toplamda altı işlem/ilişki türü ortaya konulmuştur. Bunlardan temel olanlar nedenselliğe dayalı akıl yürütme işlemleri ve karşılaştırmaya dayalı akıl yürütme işlemleridir. Nedenselliğe dayalı akıl yürütme işlemleri kendi içinde sebep-sonuç akıl yürütmesi ve kiplik akıl yürütmesi olmak üzere ikiye; karşılaştırmaya dayalı akıl yürütme işlemleri ise benzerliğe dayalı, farklılığa dayalı, artı-eksi akıl yürütmesi, orantısal akıl yürütme ve ölçütlü akıl yürütme olmak üzere dörde ayrılmıştır. Bu akıl yürütme işlemlerinin içeriğine ve tarih alanıyla ilişkili olarak kullanımlarına Muhakeme başlığı altında yer verilmiştir.

Belgede Ortaöğretimde tarih derslerinin öğrencilerin akıl yürütmelerine etkisi: Aksaray ili örneği (sayfa 90-100)