Kissinger Tarzı Diplomasi: Mekik Diplomasisi

Savaşın bitimiyle birlikte Kissinger kendisi ile anılan mekik diplomasisini başlatmıştır.³⁴⁹ Kissinger’ın savaşın tarafları arasında arabulucu ve barış müzakerecisi rolüne uygun bir şekilde hareket ederek tarafları uzlaştırmayı amaçlamıştır. Bu çerçevede Kissinger diplomatik görüşmeleri başlatmak ve ateşkese sağlamak adına 20-23 Ekim 1973’te Moskova’da SSCB ile görüşmeler gerçekleştirmiştir. Görüşmelerin neticesinde on iki saat içerisinde ateşkesin ilan edilmesine ve BM Güvenlik Konseyine bir önerge sunulmasına karar verilmiştir.³⁵⁰ Ardından 22 Ekim 1973 BM Güvenlik Konseyi’ne ABD-SSCB ortaklığında 338 sayılı önerge sunulmuştur. Bu önerge Çin katılmadığı için BM Güvenlik Konseyi üyesi tüm ülkelerin evet oyu vermesiyle kabul edilmiştir.³⁵¹

Kissinger, Moskova’da misyonunu tamamladıktan sonra 22 Ekim 1973’te İsrail’e gitmiş ve burada Meir ile görüşmüş durumu kendisine ateşkesin neden gerekli olduğunu izah etmiştir. Ona İsrail’in geleceği ve güvenliği için söz konusu barış anlamasını kabul etmesini rica etmiştir. Ancak İsrail’in o an için hedefi Mısır’ın Üçüncü Ordusunu yok etmek ardından barış için adım atmaktı. Yine de Mısır ve İsrail BM Güvenlik Konseyi 339 Nolu ateşkes önergesini aynı gün kabul etmiştir ama bu İsrail’in ateşkes anlaşmasını uyacağını işaret etmemekteydi.³⁵² Ateşkes ihlalleri nedeniyle Mısır, ABD ve SSCB’den gözlemci askeri birlik talep etmiş ama Kissinger bu teklifi iki gücü karşı karşıya getirme ihtimali nedeniyle kabul etmemiştir.³⁵³ Diğer yanda İsrail’in devamlı olarak ateşkesi ihmal etmesi SSCB tarafından öfke ile karşılanmaktaydı. Bu sorunun çözülmesi için 23 Ekim 1973’te Brejnev doprudan Kissinger’a mesaj göndermiştir. Ardından üç gün art arda gönderdiği uyarı mesajlarından sonra Brejnev, Nixon’a

349

Kissinger’ın kısa uçuşlarla gerçekleştirdiği ziyaretlerde kendisiyle birlikte olan medya temsilcileri mekik diplomasisi terimini ilk kez kullanmıştır. Office of the Historian, “Shuttle Diplomacy and the Arab-Israeli Dispute, 1974–1975”, Office of the Historian, Milestones in the History of U.S. Foreign Relations, erişim: 22 Haziran 2019. https://history.state.gov/milestones

350

FRUS, Arab-Israeli Crisis, 1973, s. 1743-1747.

351

FRUS, Arab-Israeli Crisis, 1774; Kenneth W. Stein, Heroic Diplomacy, Sadat, Kissinger, Carter Begin and the Quest for Arab-İsraeli Peace, (New York: Routledge, 1999), s. 89-90.

352

Stein, Heroic Diplomacy, 92; FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 1829-1830.

353

ateşkes ihlallerini önlemek adına İsrail’e tek taraflı müdahale edeceğini dile getirmiştir.³⁵⁴ Bunun üzerine tarihe Yüz Birinci Kilometre görüşmeleri olarak geçen görüşmeler 27 Ekim 1973’te Süveyş Kanalının batı kıyısında 101. kilometrede bir çadırda iki ülkenin askeri yetkilileri tarafından başlatılmıştır.³⁵⁵

Kissinger, SSCB tehdidi karışışında hemen harekete geçerek Mısır Dışişleri Bakanı Fahmi ile bağlantı kurmuş ve Mısır’a Üçüncü Ordu konusunda güvence vermiştir. İsrail ile görüşerek ilk olarak Kızıl Haç tarafından gönderilmiş olan insani malzemelerin geçişini sağlamıştır.³⁵⁶ Kissinger’ın bu adımları Mısır tarafından olumlu karşılanmış ve 29 Ekim 1973’te Dışişleri Bakanı Fehmi bir heyet ile Washington’da Kissinger ile görüşme yapmıştır. Bu görüşmede iki mesele ele alınmıştır. Birincisi ateşkesin tam anlamıyla sağlanması ve ikincisi diplomatik görüşmelerin başlatılmasıydı.³⁵⁷ Kissinger, Mısır heyeti ile görüştükten sonra 1 Kasım 1973’te İsrail Başbakanı Meir ile görüşmüş ve İsrail’in neden barış için masaya oturması gerektiğini kendisine izah etmiştir.³⁵⁸

Bu görüşmelerden sonra Kissinger ilk mekik diplomasi turuna 6 Kasım 1973 itibariyle Kissinger Ortadoğu turuna ilk ziyaretini Fas’a yapmış ve bu ziyaretinde Kral Hasan ile görüşmüştür. Barış konusunda umutsuz olan Hasan’dan destek talep ettikten bir gün sonra Mısır’a geçmiştir.³⁵⁹ Burada Sedat ile ateşkesi, Mısır-ABD ilişkilerini ve düzenlenmesi planlanan Cenevre Barış Konferansını ele alan Kissinger, Sedat’ın itimadını kazanmaya özen göstermiştir.³⁶⁰ Mısır’dan Ürdün’e 8 Kasım 1973’te geçen Kissinger burada Kral Abdullah ile görüşmüştür. O, gelmeden önce Suudi Arabistan, Kuveyt ve Suriye’ye giderek bir takım görüşmeler gerçekleştirmiş olan Kral Abdullah kendi gündemini ortaya koymuş ve Filistin’in devlet olmasını karşı olduğunu ve Gazze ve Batı Şeria’nın Ürdün’e verilmesi yerine orada bir uluslararası bir gücün bir süreliğine görev yapması teklifini yapmıştır. Kissinger bu ilginç teklifi göz önüne alacağını dile getirmiştir.³⁶¹ Aynı gün Suudi Arabistan’a geçen Kissinger gece geç saatlere kadar yaklaşık üç saat Kral Faysal ile görüşmüş ve bu görüşmede ateşkes ihlalleri ve Üçüncü Ordu konusunda kendisine güvence vermiştir. Son olarak petrol krizi de gündeme

354

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2054-2057

355

Steven L. Spiegel, The Other Arab-Israel Conflict, Making America’s Foreign Policy from Truman to Reagan, (Chicago: The University of Chicago Press, 1985), s. 267.

356

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2077-2078.

357

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2094.

358

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2187-2209.

359

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2335-2338.

360

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2366-2378.

361

gelmiştir. Kissinger petrol krizinin ABD’ye zarar vermekle birlikte en büyük zararının Suudi Arabistan’a olacağının altını çizmiştir.³⁶²

Sonuç olarak Kissinger’ın Ortadoğu turu oldukça başarılı geçmiştir. 9 Kasım 1973’te Beyaz Saray tarafından BM Genel Sekreteri Kurt Waldheim’e hitaben yazılmış olan ve İsrail ile Mısır’ın üzerinde anlaştıkları hususları içermekte olan bu mektup kamuoyuna açıklanmıştır.³⁶³ Mektubun detayında Cenevre’de düzenlenecek barış konferansı için ön hazırlıklar ve tarafların pozisyonları yer almaktaydı. Onun hedefi Cenevre öncesi ikili görüşmeler ile İsrail ve Mısır’ın aralarındaki sorunları halletmesiydi. Ancak bu tarihten sonra Filistin sorunu gün geçtikçe öne çıkmıştır. SSCB’nin Filistin Kurtuluş Örgütünü (FKÖ) bağımsız bir devlet olarak tanımaya karar vermesi ve ardından 26-28 Kasım 1973’te gerçekleştirilen Cezayir’de gerçekleştirilmesi planlan Arap Birliği toplantısında FKÖ’nün resmen tanınacak olması işleri Kissinger adına daha karmaşık hale getirmiştir.³⁶⁴

Kissinger, taraflar arasında Cenevre Konferansı öncesi gizli görüşmeler ile ortak noktaya ulaşma çabalarını devam ettirmiştir. Bu bağlamda ikinci Ortadoğu seferine başlamıştır. 15 Aralık 1973’te ilk olarak Şam’da Hafız Esad ile bir gün sonra Amman’da Kral Hüseyin ile bir araya geldikten sonra, yine aynı gün Beyrut’ta Başbakan Süleyman Frangie ile bir araya gelmiştir.³⁶⁵ Tarafların isteklerini ve görüşlerini dinledikten sonra hiç vakit kaybetmeden Kudüs’e geçmiş burada Meir’e barış sürecinin oldukça zor geçeceğini dile getirerek görüşmelere başlayan Kissinger, İsrail’in mutlaka savaş hariç bir çözüme ulaşması gerektiğini dile getirmiştir.³⁶⁶ O, bu görüşmelerin ardından 17 Aralık 1973’te BM Genel Sekreterliğine gönderdiği mektupta Cenevre Barış Konferansının 21 Aralık 1973’te başlayabileceğini ve tarafların Mısır, İsrail, Suriye, Ürdün ve Lübnan’ın bu konuda hemfikir olduğunu ve görüşmelerin SSCB ile ABD tarafından koordine edilmesini kabul ettiklerini dile getirmiştir.³⁶⁷

362

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2403-2405.

363

FRUS, Arab-Israeli Crisis 1973, s. 2411-2413.

364

Bu zirvede Arap liderler Sedat ve Esad’ın talebiyle bir araya gelmiş ve Filistin adına Yaser Arafat zirveye katıldı. Zirvenin iki temel sonucu ortaya çıkmıştır. Birincisi İsrail’i işgal ettiği topraklardan çıkarılması ve ikincisi Filistin halkının tüm ulusal haklarının tesis edilmesi ve korunmasıydı. FRUS,

Arab-Israeli Crisis 1973, 2846; Jacob Abadi, “Algeria's Policy toward Israel: Pragmatism and

Rhetoric” Middle East Journal, 56/4 (Autumn, 2002), s. 616-641.

365

Görüşmelerin detayları için bakınız: Suriye: FRUS, Arab-Israeli Crisis, s. 2736-2779; Ürdün: FRUS,

Arab-Israeli Crisis, s. 2780-2788; Lübnan: FRUS, Arab-Israeli Crisis, s. 2797-2807. 366

FRUS, Arab-Israeli Crisis, s. 2808-2876.

367

Tüm bu çabaların karşılık bulacağı ve tarafların anlaşmak için adım atacağı Cenevre Konferansı 23-29 Aralık 1973’te gerçekleştirilmiştir. Bu konferansın en temel amacı iki ülke arasında barışı sağlamaktı lakin süreç en başta sıkıntılı başlamıştır. İsrail, FKÖ’nün katılımını kabul etmemiş ve bunun üzerine Suriye konferansa görüşmelerin barış değil ateşkes üzerine olduğu bahanesiyle konferansa katılmaktan vaz geçmiştir. ³⁶⁸ Konferansın sonunda bir anlaşma üzerinde ortak bir karara varılmaması can sıkıcı bir durum olmuştur. Lakin görüşmelerin Suriye’den gelen askeri tehdide rağmen başarı ile bitirilmesinde ve sonrasında iki ülke arasındaki savaşın resmi olarak sonlandırılmasında onun payı büyük olmuştur.

Konferans sonrası yeni yılın hemen başında Kissinger üçüncü mekik diplomasisi turunu başlatmıştır. İlk olarak 11 Ocak 1974’te Mısır’da Sedat ile görüşme gerçekleştirmiş ve bu görüşmede Sedat savaşın bitirilmesi ve yeni bir döneme girilmesi hususunda memnuniyetini dile getirmiştir. Ardından aynı gün İsrail’e giden Kissinger, Meir ile hasta olduğu için görüşememiş onun yerine Başbakan Yardımcısı Yigal Allon ile görüşmüş ve barış anlaşmasını üzerinde mütalaa gerçekleştirmiştir.³⁶⁹ Bir hafta boyunca İsrail ve Mısır arasında adeta mekik dokuyan Kissinger, 17 Ocak 1974’te iki ülke arasında ateşkes anlaşmasının tamamlanmasını sağlamıştır.³⁷⁰ Ardından İsrail ve Mısır arasında savaşın bitirilmesine yönelik anlaşma BM şahitliğinde 101. Kilometre de imzalanmıştır.³⁷¹ Söz konusu anlaşma Arap-İsrail krizini bitirmemiştir ama İsrail’i geleceğini kurtarması ve Arap petrol ambargosunun bitirilmesi açısından önemli yere sahip bir anlaşma olarak tarihe geçmiştir.

Öte yandan Kissinger bu anlaşmayla kariyerine bir başarı daha eklemiştir. Tabi ki bu başarısına rağmen Kissinger, Yom Kippur savaşında izlediği politikalar hem Araplar hem de Yahudiler tarafından eleştirilmiştir. İsrail tarafından gelen eleştiriler oldukça çarpıcıdır. Kimilerine göre ABD’nin ilk Yahudi Dışişleri Bakanı Kissinger, SSCB’nin Ortadoğu’ya askeri müdahalesini önlemek ve petrol zengini Arap ülkelerin dünya düzenini alt üst etmemek adına İsrail’e askeri yardımı geciktirmiş ve kesin bir askeri zafer kazanmasın önlemiştir.³⁷² Bu bağlamda gelen eleştirilerin önemli bir kısmı da

368

FRUS, Arab-Israeli Crisis, s. 2953-2954.

369

FRUS Arab-Israeli Dispute, 1974–1976, XXVI, Washington: USG Printing Office, 01 June 2016, s.70-76.

370

FRUS Arab-Israeli Dispute 1974, s. 259-261.

371

FRUS Arab-Israeli Dispute 1974, s. 277

372

William B. Quandt, Decade of Decisions: American Policy toward the Arab-Israeli Conflict, 1967–

Mısır’ın Üçüncü Ordusunu yok olmaktan kurtarması odaklı olmuştur.³⁷³ Hatta İsrail’in ABD tarafından durdurulduğuna dair iddia dönemin Savunma Bakanı Moshe Dayan tarafından bile dile getirilmiştir.³⁷⁴ Tabi ki bu tartışmaların artık bir anlamı kalmamıştı. SSCB ile başlattığı detant dönemini İsrail nedeniyle gözden çıkarması Ortadoğu’nun tamamen kaybedilmesi anlamına gelebilirdi. Kissinger, İsrail konusunda geçmişinin etkisinde kalmasına rağmen son ana kadar rasyonel davranmayı başarmıştır.

373

Alroy, Gil Carl, The Kissinger Experience: American Policy in the Middle East, (New York: Horizon, 1975), 74-77; Edward R. Sheehan, The Arabs, Israelis, and Kissinger: A Secret History of American Diplomacy in the Middle East, (New York: Reader’s Digest, 1976), s. 30-39

374

Gil Ribak, “A Jew for All Season: Henry Kissinger, Jewish Expectations and the Yom Kippur” Israel Studies Forum, 25/2, (Fall 2010), s. 3.

BÖLÜM 2: KİSSİNGER DÖNEMİNDE ABD’NİN KIBRIS