Acheson Diplomasisi

Türkiye ve Yunanistan, ABD’nin yönlendirmesiyle 8 Temmuz 1964’te Camp David’e Kıbrıs meselesini çözmek adına birer heyet göndermiştir.⁴⁸⁵ Acheson ilk olarak Türk

480

Jacob M Landou, “Johnson’s Letter to Inonu and the Greek Lobbying at the White House,” The

Turkish Yearbook of International Relations, 14 (1976), s. 45-58. 481 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 392-400. 482 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 407-408. 483 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 440-444. 484 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 445-450. 485

Acheson Planı için bakınız: Ergün M. Olgun, “Cyprus A New and Realistic Approach” Perceptions

heyeti başkanı Erim ile görüşmüş ve Türkiye’nin çözüm önerilerini not etmiştir. Bu öneriler aşağıdaki gibidir:

• Kıbrıs’ın taksim edilmesi;

• Taksim mümkün değilse Kıbrıs’ta eşitliğe dayanan federatif yapının kurulması; • Türkiye’ye asker üs için yer verilmesi;

• Kıbrıs’tan vazgeçme karşılığı Midilli, Samos veya Kos adalarından birinin Türkiye’ye verilmesi.⁴⁸⁶

Erim ile görüşme gerçekleştirdikten sonra Acheson Yunan heyetin başkanı Demitiros Nikolareisis ile görüşme gerçekleştirmiştir ve bu görüşme de Yunanistan masaya çözüm olarak sadece enosisi getirmiştir.⁴⁸⁷ İki tarafla görüşmeleri gerçekleştirdikten birkaç gün sonra Acheson kendi planının taslağını ortaya koymuştur. Bu taslakta Yunanistan’ın enosis talep ettiği gibi Kıbrıs Yunanistan’a bağlanması ve bunun karşılığında Türkiye’ye Karpaz yarımadasının verilmesi gibi iki basit çözüm ortaya konmuştur. Bu çözüm Erim tarafından kabul edilirken Nikolareisis tarafından reddetmiştir.⁴⁸⁸

Yunanistan, Karpaz Yarımadası yerine büyüklüğü ve yeri sonradan belirlenecek bir yerde Türkiye’ye bir askeri üssün yirmi beş yıllığına kiralanmasını önermiştir.⁴⁸⁹ Bu teklifi Türkiye kabul etse bile son sözü Makarios’un söyleyeceği aşikardı. Bu nedenle Türkiye’ye 25 yıllığını askeri üs kiralanmasına karşılık enosis teklifi Makarios’a sunulmuştur. Kendisinden habersiz müzakere masasına oturulduğunu gören Makarios oldukça öfkelenmiş ve teklifi kabul etmemiştir.⁴⁹⁰ Bir gün sonra da Cenevre görüşmesi basına Makarios tarafından ifşa edilmiştir. Türkiye görüşmelerin basına ifşa edilmesine büyük tepki gösterirken Yunanistan kamuoyuna Acheson Planı diye bir şey olmadığını deklere etmek zorunda kalmıştır. Böylece taraflar sonuç elde edemeden Cenevre’den ayrılmıştır.⁴⁹¹

İlk çözüm önerisinin kabul edilmemesinden sonra ABD’nin talebiyle iki taraf yeniden çözüm masasına 3 Ağustos 1964 tarihi itibariyle geri dönmüştür.⁴⁹² Taraflar arasında görüşme başlamadan Makarios’un talimatıyla Rum güvenlik güçleri Erenköy’de

486 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 546-548. 487 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 556-557. 488 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 556-557. 489 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 590-591 490

CIA, The President Intelligence Checklist, 31 July 1964, The President Daily Brief 1961-1969, (0005959330), July 31, 1964.

491

Uslu, Turkey’s Relationship s. 212.

492

konuşlu Türk milisleri abluka altına alınmıştır. Makarios’un hedefi Türkiye’yi masadan kaldırmaktı. Türkiye’nin bu adıma tepkisi hava harekâtı düzenlemek ve Rum milislerini bombalamak olmuştur. 7 Ağustos 1964’te ABD Dışişleri Bakanı Rusk tarafları ihtiyatlı davranmaları konusunda uyarmış ve Sonra da Makarios’u milislerini geri çekmesi hususunda ikna etmek için Yunanistan üzerinde baskı kurmuştur.⁴⁹³ Johnson aynı zamanda Türkiye’nin askeri müdahalenin daha kapsamlı bir şekilde olabileceğini ön görerek Altıncı Filo’ya Kıbrıs ile Türkiye arasına girmesi talimatı vermiştir. Baskı neticesinde Yunanistan Makarios’u milisleri geri çekmeye ikna etmiş ve General Grivas’ı Yunanistan’a geri çağırmıştır.⁴⁹⁴

Öte yandan ABD, Türkiye’yi hava harekâtından vaz geçirmek için uğraşmak zorunda kalmış ve oldukça zorlanmıştır. İnönü, Ankara Büyükelçisi Hare ile görüşmesinde askeri operasyonun durması için üç şart öne sürmüştür. Bu şartlar aşağıdaki gibidir:

• Erenköy’e yönelik ablukanın kaldırılması; • Rumların işgal ettikleri bölgelerden çekilmesi;

• Makarios’un Kıbrıs’ta barışı ve güveni tesis edeceğine dair açıklama yapmasıydı.⁴⁹⁵

10 Ağustos 1964’te ABD bir kez daha bava saldırılarını durdurması hususunda Türkiye’yi tekrar uyarmış ve karşılık alamayınca da BM Güvenlik Konseyine Türkiye’nin askeri müdahalesini durdurması için çağrı yapmıştır.⁴⁹⁶ Tüm bu gelişmeler olurken Johnson aynı gün ilgili kabine üyeleri ve danışmanlarından oluşan bir heyet ile toplantı yapmaktaydı. Bu toplantı da ateşkes ve çözüm için çalışmaların hızlandırılması talimatını vermiştir.⁴⁹⁷ Yine aynı gün Acheson üzerinde çalıştığı ilk plan önerisini yapmıştır. Planın maddeleri aşağıdaki gibidir:

• Kıbrıs’ın Yunanistan’a verilmesi;

• Yirmi kilometre kareden büyüklüğündeki bir askeri üssün Türkiye’ye kiralanması;

• Karpaz Yarımadası ile ilgili talebin, orada yerleşik Rum nüfusunun durumunun belirlenmesi ile gündeme alınması;

493 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 642-643 494 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 665-669 495 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 683-685 496 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 692. 497 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 696-698.

• Azınlık haklarının BM gözetiminde olması.⁴⁹⁸

Türk heyeti 15 Ağustos 1964’te tarafında sunulan bu teklifi ret etmiştir.⁴⁹⁹ Bu durumdan haberdar olan Yunan tarafı yolun sonuna gelindiğini artık enosis için Makarios’u destekleyeceklerini dile getirmiştir. Ancak bu çıkışı ABD kabul etmemiştir. ⁵⁰⁰ Yunanistan üzerine baskı kurmak için Acheson yardımcısı John Sossides’i Atina’ya göndermiş burada Ssossides oldukça sert bir tavır takınarak Yunanistan üzerine baskı kurmuştur. Yunanistan’a ya Karpaz Yarımadası için Türkiye ile anlaşma yapma yoluna gitmesini ya da Camp David görüşmelerinde çekilerek Makarios’u kontrol altına almasın öneren ABD’nin teklifine Papandreou üs kiralama fikrine açık olduğunu ancak bu tür bir teklifi Makarios’un kabul etmeyeceğini dile getirerek cevap vermiştir. Cenevre sürecinin bitmesi ikili arasında gündeme gelmiş ama Rusk böyle bir adım atılması durumunda Türkiye’nin askeri müdahale gerçekleştireceğini dile getirerek Yunanistan’ı korkutmuştur. Böylece Yunanistan Cenevre’ye geri dönmeyi kabul etmiştir.⁵⁰¹

Cenevre’ye geri dönen Erim ,Karpaz adasının tamamının ve bir kısmının kiralanmasını ve diğer konuları görüşmeye razı olduğunu Acheson’a iletmiş ancak bu olumlu gelişmeye rağmen Nikolareisis Türkiye’nin askeri operasyonunu operasyonunun devam etmesini bahane göstererek teklif üzerinde görüşmeyi ret etmiştir. Esas neden ise 15 Eylül 1964 tarihi itibariyle Türkiye’nin İstanbul’da yerleşik tüm Rumları zorunlu göçe tabi tutacağı hususunda gazetelere haber çıkması ve bunun Yunanistan’da endişe yaratmış olmasıydı. Bu arada Cenevre’de görüşmeler yeniden başlamışken Makarios elini güçlendirmek için 17 Ağustos 1964’te Dışişleri Bakanı Sypros Kyprianou’yu Moskova’ya göndermiştir.⁵⁰² Makarios’un kritik Moskova adımı ABD’yi endişeye sevk etmiş ve bu nedenle yeni plan için çalışmalar hemen başlatılmıştır. İlk olarak, 20 Ağustos 1964’te Papandreou’yla iletişime geçilmiş ve Karpaz yarımadasının Türkiye’ye elli yıllığına kiralanması karşılığı enosis teklif edilmiştir.⁵⁰³ Bu teklifi değerlendirmek için Papandreou zaman talep etmişken aynı gün Acheson yeni planı Erim’e de sunmuştur. Erim sürpriz bir şekilde bu planı kabul etmemiş ama kesin cevabı

498

FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 698-700.

499

James Ker-Lindsay, Crisis and Conflict: A Year of Rapprochement Between Greece and Turkey, (London: I.B. Tauris. 2007), s. 17.

500 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 714. 501 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 719-721. 502 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 742-744. 503 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 753-756.

verebilmek için ilk olarak Yunanistan’ın cevabını beklemeyi tercih etmiştir.⁵⁰⁴ Kısa bir süre sonra Yunanistan bu planı kabul etmediğini Acheson’a bildirmiştir. Böylece Cenevre’deki ikinci görüşme süreci başarısız olarak sona ermiştir.⁵⁰⁵

Acheson tarafından yürütülen çalışmalardan sonuç alınamaması üzerine devreye Dışişleri Bakanı Rusk devreye girmiştir. Kıbrıs meselesini çözmek için hırsına yenik düşen Rusk Kıbrıs’ı altın tepside Yunanistan’a sunmak için bir plan ortaya koymuştur. Tamamıyla Türkiye’yi göz ardı eden planın içeriği aşağıdaki gibidir:

• Yunanistan iyi niyetli bir şekilde Türkiye ile masaya oturmasını ve Garantörlük ve Müttefiklik Anlaşmalarını ele alması;

• Bu iki anlaşmanın yürürlükten kalkması için Türkiye’ye mümkün olduğu kadar az taviz vermesi;

• Türkiye’nin tepkisini azaltmak için ilk olarak Acheson planı çerçevesinde azınlıklar için güvence sağlaması;

• Askeri üs alanı yerinin belirlenmesini ve büyüklüğü birlikte karar verilmek şartıyla elli yıllığına Türkiye’ye kiralaması;

• Garantörlük ve Müttefiklik Anlaşmasını iptal etmek için BM’ye başvuru yapması.⁵⁰⁶

Tüm bu adımlardan sonra ABD devreye girmesi ve Türkiye’ye sunulan planı kabul etmesi için baskı uygulama sürecinin başlatılmasına karar verilmiştir. ABD baskısını Doğu Akdeniz’de yeni bir Küba istemediği tezini dayandırması hedeflenmişti. İkna olmaması durumunda Türkiye’nin askeri bir adım atmaması adına gerekenin yapılacağı da taahhüt edilmişti. Ancak ABD’nin söz konusu teklifini II. Konstantin Makarios’u bahane ederek kabul etmemiştir.⁵⁰⁷

Yunanistan’ın ABD tarafından adeta altın tepsi içinde sunulan çözümü ret emesine Johnson büyük tepki göstermiştir. Yeni çözüm için adım atılmasını talep etmiştir. Türkiye’ye karşı pozitif yaklaşıma sahip Ball, 8 Eylül 1964’te Yunanistan’a yapılan önerinin tam tersini Türkiye’ye önermeyi gündeme getirmiştir. Bu çözüm Türkiye’nin Karpaz yarımadasını oldu bitti bir askeri operasyon ile ele geçirmesini içermekteydi.

504

CIA, The President Intelligence Checklist 22 August 1964, The President Daily Brief 1961-1969, (Document No.: 0005959376), August 22, 1964.

505 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 770-774. 506 FRUS, Cyprus 1964-1968, s.792- 793. 507 FRUS, Cyprus 1964-1968, s. 794-798;

Türkiye askeri operasyon için harekata geçtiğinde Yunanistan’da ister istemez harekete geçmesi ön görülmekteydi. Böylece Kıbrıs ikiye bölünmesi ve sorunun çifte enosis ile çözülmesi hedeflenmişti. Bu çözümün Türkiye tarafından kabul edilmesi durumunda hemen Makarios’un zayıflatılması için bir sürecin başlatılması için adım atılmasına yönelik bir strateji devreye girecekti. Ball ve Acheson planın başarıya ulaşacağını düşünmekteydi.⁵⁰⁸ Buna rağmen seçime iki ay kalmışken gündeme gelen bu çözüm önerisine Johnson, Yunan lobisi nedeniyle soğuk bakmıştır Bu planın üzerinde daha detaylı çalışılmasını ve seçimden sonra ele alınmasını talep etmiştir. Böylece Kıbrıs meselesi ABD tarafından rafa kaldırılmıştır.⁵⁰⁹

Sonuç olarak, 1964 yılı boyunca kendi seçim kampanyası uğruna Kıbrıs meselesine çözüm bulamayan Johnson, Türk-Amerikan ilişkilerinin dönüm noktası olarak kabul edilen politikalar uygulamıştır. Türkiye’ye gönderdiği mektup kamuoyu tarafından saklansa da İnönü ABD ile ilişkileri gözden geçirmeye karar vermiş üstüne kendinden beklenmeyeni yaparak SSCB ile yakınlaşmaya başlaması olmasıydı. Bu durum ABD tarafından ciddi bir şekilde izlenmekteydi ve ABD’nin tavrında önemli değişime neden olmuştur.⁵¹⁰ Bu değişimi 18 Eylül 1964’te ABD Dışişleri Bakanı Rusk ve Kıbrıs Dışişleri Başkanı Kyprianou arasında Washington’da gerçekleştirilen görüşmede görmek mümkündür. Rusk, Makarios’u ateş ile oynamak ile suçlamış. Türkiye ve SSCB arasında yakınlaşmanın Kıbrıs için felaket sonuçlar doğurabileceğini dile getirmiştir.⁵¹¹ Bu görüşmede Rusk’ın tavrı ABD’nin yeni dönemde izleyeceği politikalara da işaret etmekteydi.