K›rsal toplumda aile, kad›n ve do¤a iliflkisini çözümleyebilmek.
Ailede toplumsal cinsiyete dayal› iflbölümü, k›rda kad›n›n do¤ayla do¤rudan iliflki içine girmesine neden olur. Kad›n›n ve do¤an›n ikili sömürü de dolays›z biçimde gerçekleflir. Kad›n eme¤i, hem ailenin geçimli¤i için, hem de pazar için yap›lan üretimde yo¤un olarak kullan›l›r. Buna karfl›l›k kad›n›n, yetifltirilen ürünler üzerin-deki kontrolü, aile geçimli¤i için yetifltirdi¤i ürünler üzerindedir. Pazar için yetiflti-rilen ürünlerde meydana gelen de¤iflimler, bu ürünlerin yetifltirilmesi için yap›lan yard›mlar ve destek, do¤rudan erkekleri hedef ald›¤›ndan, kad›nlar›n eme¤i, eko-lojik bilgisi de¤ersizleflmekte, ailelerinin geçimli¤i için ekim yap›lacak alanlar da-ralmakta, ya kente, ya da nadir ormanlar›n bulundu¤u bölgelere yeni tar›m alanla-r› oluflturmak için göçe zorlanmaktad›r.
3
A M A Ç
Kad›n›n biyolojik üreme ve besleme gücünden kaynaklanan, kad›n bedenini do¤ayla iliflkilendiren ataerkil ideolojinin ötesinde, k›rda kad›n›n do¤ayla olan ilifl-kisi maddi temellere dayanmaktad›r. Aileyi beslemek için bitki ve hayvani g›dala-r› toplamak, pazar için tag›dala-r›m ürünleri üretmek, yemek piflirebilmek için yakacak toplamak, kuyudan ya da kaynaktan su tafl›mak k›rsal kesimde kad›n›n günlük ifl-leri aras›nda yer almaktad›r. Günlük yaflamda bitki, hayvan, su ve toprakla sa¤la-nan bu yak›n iliflki, kad›nlar› çevrede yaflayan bitki örtüsü ve hayvanlar konusun-da bilgi sahibi olmas›n› sa¤lar. Ancak, kapitalist geliflme ve Bat› bilimi k›rsal kad›-n›n do¤a bilgisini de¤ersizlefltirir ve bilginin kullan›m›n› elinden al›r.
III. Dünya ülkelerinde Bat› tarz› kalk›nma modeli ve milli ekonomilerin gerek-sinimleri k›rsal kad›n›n do¤ayla olan maddi iliflkisini önemli ölçüde de¤ifltirmekte-dir. Dünyan›n bir çok yerinde k›rsal kad›n›n topra¤a girifli engellenmekte, kad›n, yerel ekolojik bilgisini kullanamamaktad›r. Sözü edilen giriflin engellenme derece-si ve kad›n›n yerel ekolojik bilgiderece-sinin de¤erderece-sizlefltirilmederece-si, ülkeden ülkeye farkl›l›k gösterse de genel e¤ilim, tar›m›n artan biçimde endüstriyel ürünlerin yetifltirilmesi, aileleri beslemek için yap›lan küçük ölçekli tar›mda düflüfl ve ormanlar›n yok ol-mas›d›r. Bu e¤ilimler karfl›s›nda toprakla ba¤lant›s› kopan kad›nlar ya kentlere, ya da aileleriyle birlikte ormanl›k alanlar› tar›m arazisine çevirmek için, ormanl›k alanlar›n bulundu¤u yerlere göç etmektedir. Bir yandan aç kalmamak için orman-lar›n ve yöredeki nadir bitki örtüsünün tahribat›, di¤er yandan ticari amaçla yap›-lan a¤aç kesimleri yaln›zca bölgesel de¤il, dünya çap›nda h›zl› bir orman tahriba-t›na yol açmaktad›r. Oysa kad›n›n günlük yaflam›nda do¤ayla olan iliflkisinin mad-di temelleri, kad›n›n aile gereksinimlerini karfl›lamas›n› sürekli k›labilmek için ye-rel ekolojik bilginin do¤adaki çeflitlili¤i ve yeniden üremeyi destekleyecek biçim-de kullan›lmas›n› da içermektedir.
Toplay›c›l›k ve bahçe yetifltiricili¤i, geleneksel olarak kad›n iflidir. Bahçe yetifl-tiricili¤inden tar›ma geçiflte, kad›nlar›n yetifltirilen ürün üzerindeki kontrolü za-manla yok olmufltur. Tar›m genifl alanlarda, saban kullan›m›, sulama ve gübreleme gibi uygulamalar› da içermektedir. Bahçe yetifltiricili¤inden tar›ma geçiflte kad›nla-r›n neden tar›m ürünleri üzerindeki kontrollerinin kayboldu¤u konusunda fiziksel güç gerektiren saban kullan›m›ndan, kad›nlar›n çocuk do¤urma nedeniyle tar›m teknolojilerinin kullan›mlar›nda geri kalmalar›na kadar bir dizi farkl› görüfl ileri sü-rülmüfltür. Bununla birlikte tar›msal ürünlerde erkek kontrolünü aç›klamak için tek faktör kullan›lmas› yetersiz kalabilir. Dünyan›n pek çok yerinde tar›msal üretim er-kek kontrolünde olmas›na ra¤men, kad›n eme¤i yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Tar›m ürünlerinin yetifltirilmesinde toplumsal cinsiyete dayal› iflbölümü bölge, s›-n›f ve ›rk aç›s›ndan farkl›l›k gösterse bile, ortak noktalar› toplumsal cinsiyete göre belirli ürünlerin yetifltirilmesi ve belirli ifllerin yap›lmas›nda gözlenen yayg›n e¤i-limdir. (Sachs, 1996: 67-71, 103)
Toplumsal cinsiyete dayal› iflbölümüne göre yetifltirilen ürünler, Erkek ürünleri ve Kad›n ürünleri olarak ikiye ayr›l›r. Erkekler yiyecek olarak kullan›lmayan endüstriyel ürünleri, tah›l›, a¤açlar› ya da kahve, çay, fleker, tütün gibi ürünleri pazar için yetiflti-rirken kad›nlar daha çok sebze ve kökleri ailenin yiyece¤i için, fazlas›n› bölge paza-r›nda satmak için yetifltirirler. Bu ayr›m yayg›n olarak gözlenmekle birlikte bir kural oluflturmaz. Örne¤in; kad›n ürünleri olarak adland›r›lan m›s›r ve pirinç pazar için üre-tilebilece¤i gibi, hiçbir cinse ba¤l› olmayan ürünler de yetifltirilebilir.
Ürünlerin yetifltirilmesinde harcanan eme¤in büyük ço¤unlu¤unu kad›n eme¤i oluflturur. Erkekler de tarlada çal›flmakla birlikte ço¤unlukla nereye, ne kadar bit-ki ebit-kilece¤ine, kad›n eme¤inin nas›l kullan›laca¤›na, ürünün pazarlama ve
da¤›t›-m›na erkekler karar verir. Kad›nlar erkeklerin kontrolündeki ürünlerin yetifltirilme-sinde yo¤un olarak emek harcamakla birlikte, erkekler yiyecek olarak kad›nlar›n yetifltirdi¤i ürünler için nadiren emek harcarlar.
Erkeklerin kontrolündeki ihracata yönelik ürünlerin yetifltirilmesi kad›nlar, yok-sullar ve çevre üzerinde y›k›c› etkiler yaratmaktad›r. ‹hracata yönelik ürünlerin ye-tifltirilebilmesi için toprak kalitesinin yüksek olmas›, yeterli su, gübreleme, ilaçla-ma, tar›m makinalar›, k›sacas› para gereklidir. Kad›nlar nadiren yüksek kaliteli top-ra¤a ve ihracata yönelik ürün yetifltirebilmek için gerekli araçlar› sa¤layacak para-ya sahiptir. Hükümet politikalar› ihracata yönelik ürünlerin yetifltirilmesi konusun-da bilgilendirme, e¤itim ve gerekli krediyi sa¤lamakonusun-da erkeklere yöneliktir. Böyle-ce kad›nlar hem para getiren ihracata yönelik ürünlerin yetifltirilmesinden d›fllan›r-lar, hem de aileleri ve kendilerini beslemekte kullanacaklar› ürünlerin yetifltirilebil-mesi için yeterli alan bulmakta zorlan›rlar.
Hayvanc›l›kta hem kad›n hem erkek eme¤i kullan›lmakla birlikte, kad›nlar dü-zenli olarak ev tüketimi ve yerel pazarlarda satmak üzere tavuk, ördek, domuz, koyun, keçi, inek yetifltirirler. Hayvanc›l›kta kad›n iflleri ve erkek ifllerinin ayr›lma-s› devam eder. Kad›nlar süt sa¤ma, sürü gütme, yumurta toplama ve besleme gibi iflleri üstlenirken erkekler, hayvanlar›n kesimi, al›m ve sat›m ifllerini üstlenirler. Kü-çük çapl› hayvanc›l›ktan büyük çapl› hayvanc›l›¤a geçildi¤indeyse eme¤in örgüt-lenmesi de de¤iflir. Baz› durumlarda kad›n eme¤i hiç kullan›lmaz. Genel olarak, hayvanc›l›kta kad›n eme¤i esast›r ancak, ifl süreci ve emek ürünleri üzerindeki kontrol erke¤in elindedir.
Geliflmekte olan ülkelerde kalk›nma planlamac›lar› tar›mda, hayvanc›l›kta kad›n eme¤inin, kad›n›n yerel ekolojik bilgisinin öneminin göz ard› edilmesinin kad›n ve çevre aç›s›ndan olumsuz sonuçlar›n› araflt›rmalarla ortaya koymufllard›r. Örne¤in; ge-liflmekte olan ülkelerde ve Kanada’da yaflayan yerliler aras›nda kad›n›n konumu ile ilgili projelerde dan›flmanl›k yapan Davidson (1993: 6-9), ekonomik kalk›nma proje-lerinin kad›n›n konumunu üzerindeki olumsuz etkilerini incelemifltir. Tüm kalk›nma projelerinin geliflmekte olan ülke insanlar›na dayat›ld›¤›n›, projelerin ço¤unda yerli halk›n ve çevrenin ihtiyaçlar›n›n dikkate al›nmad›¤›n›, ve bu durumun kötü sonuç-lar do¤urdu¤una de¤inmifltir. Barajsonuç-lar gibi baz› projelerin uygulanmas› yaya olan ka-d›nlar›n pazar hareketlerini k›s›tlarken, erkek egemenli¤indeki tafl›mac›l›¤›n hareket-lili¤ini artt›r›r. Üstelik hayli makineleflmifl endüstriyel ürün yetifltirilmesi kad›n› tar›m uygulamalar›n›n d›fl›nda b›rak›r. Tar›m aktivitelerinin ço¤unu kad›nlar›n gerçeklefltir-di¤i III. Dünya ülkelerinde, tar›mda yap›lan resmi düzenlemeler, uluslararas› kredi-ler ve e¤itim programlar› erkekkredi-lere yönekredi-lerek kad›n› tar›m›n› d›fl›nda b›rakm›flt›r.
Di¤er taraftan k›rsal kesimde kad›n eme¤i ve ekolojik bilgisini dikkate almayan kalk›nma projeleri baflar›s›zl›¤a u¤ramaktad›r. Örne¤in; Malawi’de soya fasulyesi-nin ekimi için erkeklere e¤itim verilirken kad›nlara yaln›zca, soya fasulyesifasulyesi-nin pi-flirilmesiyle ilgili yemek tarifleri verilmifltir. Sonuçta, kad›nlar bu yemek tarifelerini kullanmam›fllard›r. Çünkü; ev tüketimi için yiyece¤i kad›nlar yetifltirir ve kad›nlara da soya fasulyesinin nas›l yetifltirilece¤i ö¤retilmemifltir. Erkeklerse soya fasulyesi-nin nas›l yetifltirilece¤ini ö¤renmifllerdir ancak, sadece iflçi olarak, çiftliklerde soya fasulyesinin yetifltirilmesinde çal›flmaktad›rlar (bkz. Birkeland, 1993: 33).
Kalk›nma projeleri gelifltirilirken uygulanacak olan bölgede yer alan toprak sa-hipli¤indeki ataerkil yap› da göz ard› edilir. Sonuçta bu bölgelerde geleneksel ka-d›n rolleri baz› alanlarda pekifltirilirken baz› alanlarda da dönüflüme u¤rar. Örne¤in; Okoko’nun (1999: 373-379) Nijer Deltas›’nda petrol üretimi ve erkek göçüne ba¤l› olarak günlük yaflam kal›plar›, kad›nlar›n geleneksel rolleri ve çevre üzerindeki
de-¤iflimini inceleyen çal›flmas›nda, erkek eme¤i k›tl›¤›n›n bölgede kad›nlar›n topra¤a girmesinde oldu¤u kadar, toplumsal cinsiyete dayal› iflbölümünü de etkiledi¤ini söyler. Nijer Deltas›nda toprak sahipli¤i geleneksel olarak erkek soyuna dayan›r. Erkekler el de¤memifl ormanlar› tar›m için temizleyerek toprak sahibi olurlar. Ka-d›nlar kocalar›n›n ailelerine gelin giderler. Evlilik yoluyla oluflturduklar› ailelerinde kad›nlar toprak konusunda do¤rudan hak iddia edemezler. Toprak, toplulu¤un ilk kurucular›n›n erkek soyuna geçer. Toprak kirac›l›¤› sistemi ve yerel adetler, kad›n-lar›n do¤rudan toprak sahibi olmas›na izin vermese de erkeklerin yoklu¤u bir ölçü-de bu uygulamay› kesintiye u¤ratm›flt›r. Erkek eme¤inin yoklu¤u kad›nlara kendi adlar›na, ya da orada olmayan kocalar›, yetiflkin erkek çocuklar› ad›na toprak sat›n alabilmelerine izin vermifltir. Di¤er yandan erkek göçü çocuk eme¤inin önemini ar-t›rm›flt›r. Erkek eme¤inin yoklu¤u tar›mda yard›mc› olmak üzere daha çok çocuk do¤urmak için bahane haline gelirken k›z çocuklar›n kardefllerine bakabilmek için okulu terk etmelerine ve geleneksel kad›n rollerinin pekiflmesine neden olmufltur.
Do¤al kaynaklar üzerinde erkek göçünün olumlu ve olumsuz sonuçlar› topra-¤›n verimlili¤inin kaybolmas›, kad›n›n do¤al çevre kaynaklar›n›n idarecili¤i konu-munu güçlendirmesi ve ekolojik bilgisinin artmas›d›r. Kad›nlar, çal›lar› ve a¤açlar› temizleyemedikleri, kök dikmek için topra¤› kazamad›klar›ndan mevcut topraklar döngüsel olarak ve dinlendirilerek ekilebilmektedir. Buysa topra¤›n verimlili¤inde ve elde edilen ürün miktar›nda düflüfle neden olmufltur. Kad›nlar geçimlik için or-mana daha fazla ba¤›ml› hale gelmifl ve bundan dolay› do¤al kaynaklar›n idareci-li¤ini yapmaya bafllam›fllard›r..
Nijer Deltas›’nda erkek göçünün kad›n aç›s›ndan olumlu ve olumsuz yönleri neler olmufltur?
Tar›mdan kopar›larak do¤ayla olan dolays›z iliflkisinin maddi temelleri ortadan kalkan ve kente göç etmek zorunda kalan kad›n, kentte do¤ayla olan iliflkisini kentin arac›l›¤›yla sürdürür.