Gecekondu Ailesi

Türkiye’nin gündemine 1950 sonras›nda giren ve 80’li y›llardan itibaren kendini iyice hissettiren, 90’lara var›ld›¤›nda ise art›k ülkenin sosyal, siyasal ve ekonomik yap›s›n› do¤rudan etkileyebilecek ölçülere varan gecekondulaflma, günümüzde hem nicel hem de nitel büyüklü¤ü ile bafll› bafl›na bir sorun alan› olmufltur. Bugün art›k her y›l ‹stanbul’a yaklafl›k bir Anadolu kentinin (500 bin kifli civar›nda) eklen-mesi boyutuna ulaflan gecekondulaflma, kendine özgü kültürü, yap›laflmas›, sos-yal, siyasal ve ekonomik iliflkileri ile öncelikli olarak gündemde yer almaktad›r.

Kent, gecekondu ve aile ile ilgili çeflitli araflt›rmalarda gecekondu mahalleleri-nin baflka bir ifadeyle ‘k›r-kent’lerin kent kültürüne ters düflen yaflam biçimlerine ra¤men daha önce de de¤inildi¤i gibi kentle bütünleflmede bir tampon mekaniz-ma görevi üstlendi¤i de gözlenmektedir.

Endüstriyel ifl yaratma kapasite ve örgütlenmesini tam anlam›yla gerçeklefltire-memifl geliflmekte olan ülke kentleri, göç yoluyla kabul etti¤i k›rsal nüfusu

özüm-Gecekondu ortam›nda ve kasabalarda görülen geçifl ailesinde; büyük ve küçük ailenin çeflitli tiplerine de rastlanmaktad›r. Çünkü geçifl ailesi büyük aile ile küçük ailenin k›r›lma noktas›n› oluflturmaktad›r. Gerek gecekondu gerekse kasabadaki aileler aras›nda da çekirdek, parçalanm›fl ve tamamlanmam›fl aile gibi alt gruplar›n özelliklerini yans›tan aileler de bulunmaktad›r.

Türkiye’de k›rdan kente göçün do¤urdu¤u ‘y›¤›nlaflma’ sürecini yaflayan göçenler; kent çevresini h›zla saran gecekondu kufla¤›nda oturmakta, bir taraftan k›r özelliklerini kente tafl›maya çal›flan öte taraftan kent özelliklerine uyum sa¤lamak zorunda kalan k›rla kent aras›na s›k›flm›fl, yaflamlar›nda zaman zaman kente ‘tepki’yi, zaman zaman da k›r ‘özlem’i sergileyen yeni bir alt kültür oluflturmufllard›r.

semekte güçlük çekmektedir. K›sa dönemde yo¤un göçmen ak›n›na u¤rayan be-lirli kent merkezleri k›rsal kesimin bir uzant›s› görünümünde olan gecekondularla bir kuflak gibi sar›lmaktad›r. Göçmenlerin yaflad›¤› gecekondu alanlar›, köy kültü-rünün ve k›rsal yaflama modelinin göçmenlerce yeniden üretilmesine ya da korun-mas›na imkan vermektedir.

Ancak bütün bunlara karfl›n, k›rsal yaflam biçimi belirli bir süre sonra direncini kaybetmektedir. Bu durum özellikle gecekondu ailelerinde daha da çarp›c› olarak kendini göstermektedir.

K›rsal bir toplumdan kentsel bir topluma geçifl toplumsal yaflam›n her cephe-sinde büyük ölçüde de¤ifliklikler meydana getirmektedir. Fiziki çevrenin de¤iflme-si, ekonomik organizasyonun yeni flekiller almas› yan›nda kentleflmenin kültüre, sosyal düzene, insan›n düflünsel ve duygusal yap›s›n›n de¤iflmesine dolay›s›yla da davran›fl flekillerine kaç›n›lmaz etkileri olmaktad›r (Kasapo¤lu v.d., 1995). (Ailenin

Çevre E¤itimindeki Rolü konusunda yap›lm›fl bu çal›flma, davran›fllar›n e¤itim

ve özellikle aile e¤itiminden etkilendi¤ini göstermektedir). Bu durumda gecekondu ailesinin yap›sal iliflkileri üzerinde önemle durmak gerekir. Üyelerinin sadece ye-tersiz koflullarda yaflaman›n ötesinde birey olarak ekonomik, sosyal ve psikolojik birtak›m sorunlarla karfl› karfl›ya oldu¤u gözlenmektedir. Yap›lan çeflitli gecekon-du araflt›rmalar›yla da bu gözlemler do¤rulanmaktad›r. ‘Apartman-gecekongecekon-dularda’ da aile içi iliflkiler yap›sal mekanizman›n bu yönde iflledi¤ini göstermektedir.

Gecekondu ailesi demografik yap›s› ile de k›rsal ve kentsel aile aras›nda bir ko-num sergilemektedir. Gerek ailedeki kifli say›s› yani hanehalk› büyüklü¤ü gerekse evlilik yafl› ortalamalar› bu konuda verilebilecek önemli verilerdir. Öte yandan bu veriler de¤iflim sürecinde olan gecekondu ailesinin demokratikleflmesinde, özellik-le toplumsal kat›l›m ve demokratik de¤erözellik-lerin benimsenmesinde önemli bir sosyal gösterge say›labilir.

Türkiye’de alan araflt›rmas› 1988’de yap›lm›fl bir gecekondu çal›flmas› (DPT, 1991: 26) sonuçlar›na göre ortalama hanehalk› büyüklü¤ü k›rsal bölgelerde 5.57, kentlerde 4.61’dir. Böylece ülke ortalamas› 5.21 olmaktad›r. 1992 itibariy-le gecekondularda bu oran 5.40 olarak saptanm›flt›r. Bat› Anadolu’da düflük olan hanehalk› ortalamas› Do¤u’ya ve Güneydo¤u’ya gidildikçe art›fl göstermek-tedir. Öte yandan kentte kal›fl ya da kentte yaflam süresi uzad›kça bu oranda azalma görülmektedir.

• Ailelerin yaklafl›k %85’i sosyolojik anlamda ana, baba ve çocuklardan olu-flan çekirdek ailedir.

• Gecekondu ailesinde yafl ortalamas› 27.4’tür. Bu oran gecekondu ailesinin çok genç bir nüfus yap›s›na sahip oldu¤unu göstermektedir. Kentte yaflam süresi uzad›kça yafl ortalamas›nda da yükselifl gözlenmektedir.

• Gecekondu ailesinin e¤itim düzeyi düflüktür. Birinci s›ray› % 46 ile ilkokul mezunlar› almaktad›r. Gecekondu ailelerinde yüksekokul mezunu sadece % 1.8’dir. Diplomas›z ortalamas› % 32 iken, kad›n nüfusta bu oran % 40’lara yükselmektedir. ‹kinci kuflakta bir baflka anlat›mla çocuk ve gençlerde birin-ci kufla¤a k›yasla e¤itim düzeyinde yükselme görülmektedir (Kasapo¤lu, 1994: 295-302). Gecekondu ailesinde ortalama evlenme yafl› 20.6’d›r. Genel-likle kad›nlar 18, erkekler ise 22 yafl civar›nda ilk evliGenel-liklerini yapmaktad›r. ‹flgücünün de¤iflmesi ve çeflitlenmesi ile birlikte kentsel kurumlardan yararlan-ma artyararlan-maktad›r.

• Gecekondu ailesinde iflgücüne kat›l›m›n genellikle fabrika ve imalathane ifl-çili¤i, küçük giriflimcilik, hizmet sektörü ve marjinal kesimde yo¤unlaflt›¤› K›rsal-kentsel etkileflim

sonucu ortaya ç›kan büyük kentlerin fiziksel ve sosyal koflullar› yeterli olmayan yerleflim birimlerinde kendine özgü bir yaflam biçimi gelifltirmifl aileler ‘gecekondu ailesi’ olarak tan›mlanmaktad›r (Gökçe, 1976: 11).

görülmektedir. Kad›n›n d›fl piyasayla iliflkisi oldukça s›n›rl› kalmakla birlikte ‘parça bafl›’ ifl olarak evde çal›flma ve iflgücüne kat›lma giderek artmaktad›r. • Evde pazar için üretim olay› hemen hemen yok denecek kadar azd›r. Tak-sitle al›fl-verifl tüketim sürecinde baflvurulan yayg›n bir al›flkanl›k haline gelmifltir.

• Gecekondu ailesin % 70’nin hanehalk› kolayl›klar›na (araç ve gereç) sahip oldu¤u görülmektedir (Özer,1994: 303-312). Konut türü olarak bahçeli ev is-te¤i a¤›r basan gecekondu ailelerinde sorun alt yap› eksikliklerinde toplan-makta olup, özellikle sa¤l›k oca¤› hizmetlerinden yararlanamama da yayg›n olarak görülen bir husustur.

• Çal›flan kesimin üçte ikisinin sosyal güvenceye sahip olmas› kentlileflme sü-recinin önemli ad›mlar›ndan bir tanesidir.

• Gecekondu ailelerinin sosyal bak›mdan da kentlileflme sürecinin içine gir-dikleri özellikle aile içi iliflkilerde e¤itim düzeyi yükseldikçe kad›n›n statüsü ve karar verme süreçlerine kat›l›m›nda art›fl gözlenmektedir (Acar, 1994: 313-324).

• Akrabal›k, hemflerilik ve komfluluk iliflkileri yo¤un ve güçlüdür. Akraba ev-lili¤i azalmakta, ifl kümeleflmesi ile komfluluk iliflkileri artmaktad›r (Günefl-Ayata, 1994: 325-340).

• Bafll›k paras›na ‘karfl› bir tutum’ gelifltirildi¤i ve aile planlamas›na olumlu ba-k›ld›¤› gözlenmektedir.

• Gecekondu ailesinde dayan›flma sürmekte ve çözülme görülmemektedir. Ekonomik s›k›nt›lar vard›r. Ancak aile üyeleri aras›nda çal›flan, gelir getiren oran›n giderek artmas› bu s›k›nt›lar› belirli ölçütlerde dengelemektedir. ‹leri-ye yönelik gelir ve güvence istekleri yayg›nd›r. Beklenti düzeyindeki de¤er-lerde de¤iflme olmay›fl› e¤itim düzeyinin düflüklü¤ü ile s›n›rl› kalmaktad›r. • Akrabal›k dayan›flmas› gecekondu ailesinin en güçlü yan›d›r. Komfluluk

çevresi ile çak›flmas› da geleneksel yaflam tarz›n›n sürdürülmesinde etkili ol-maktad›r. Öte yandan ça¤dafl örgütlere kat›l›m çok s›n›rl›, hemen hemen yok denecek kadar azd›r. Akraba ve komfluluk iliflkileri içinde bir çeflit ka-pal› bir birim (cemaat-topluluk) oluflturarak kendi içinde tutarl›, ancak kent ailesinin aç›l›m alanlar›yla çak›flmayan bir görüntü sergilemektedir.

Bu ba¤lamda gecekondularda aile yap›s› incelenirken ortaya ç›kan veriler ge-cekondu ailesinin kent ailesinin bir alt grubu oldu¤unu düflündürmektedir. Bu yönde kentli toplum kategorisinin yeniden sorgulanmas› gerekir.

Mekansal bir s›n›flamadan hareketle kentte ortaya ç›kan farkl› aile yap›lar›ndan örnekler veriniz.

Bu tür bir s›n›flama kentli aile yap›s›na küresel bir görüfl aç›s› getirecek ve ge-cekondulardaki yap›sal özelliklere göre götürülmesi gereken hizmetlerin önemini daha aç›k ve kesin hatlarla ortaya koyacakt›r.

Birleflmifl Milletler’in 1994 Aile Y›l› slogan› ‘Aile toplumun yüre¤indeki en

kü-çük demokrasi birimidir’ cümlesinde ifadesini bulmufltur. O halde toplumun en küçük birimindeki aileden bafllayarak okulda, ifl ve çal›flma yaflam›nda ve yönetim-de insan haklar›na dayal› yönetim-demokratik düflünce ve uygulama yayg›nlaflt›r›lmal›d›r.

E¤itim düzeyinin yükselmesi bir baflka deyiflle okur-yazar oran›n›n artmas› ve ifl yaflam›na kat›l›m demokratikleflme sürecinin vazgeçilmez koflullar›ndand›r. Türk toplum yap›s› gerek aile gerekse yönetimde otoriteyle bütünleflmifl kültürel

örün-S O R U D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S O R U DÜfiÜNEL‹M D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

3

Aile bir toplumsallaflma arac› olarak demokratikleflmeye katk› yapar. Ailenin demokratikleflmesi toplumun demokratikleflmesi demektir. Öte yandan e¤itim sistemine demokratikleflme yans›t›ld›¤› ölçüde ailenin demokratikleflmesi de kendili¤inden gerçekleflecek ve ‘demokratikleflme bilincinin’ yerleflmesine katk› verecektir.

Demokratik davran›fl›n aile içinde yaflama geçirilmesi gerekir. Adalet, eflitlik, insan haklar›, dayan›flma, sevgi, özveri gibi kavramlar aile içinde ö¤retilir ve benimsetilirse sa¤l›kl› bir topluma do¤ru yol al›fl kendili¤inden gerçekleflir. Bu noktada gecekondu ailesine çeflitli örgütler ve programlar arac›l›¤›yla ulafl›larak geçifl döneminin sorunlar›n›n afl›lmas›nda yard›mc› olmak gerekir.

tüleri bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Özellikle geleneksel aile modeli ve uzant›s› olarak hiyerarflik yönetim modeli demokratikleflme ilkeleriyle ba¤daflmamaktad›r. • Çocuk ve gençlerin aile içi kararlara kat›lmalar› konusunda ana-babalar›n

bilinçlendirilmesi

• Ailenin yetiflkin üyelerinin aile d›fl›ndaki örgütlere kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas›, • Kad›nlar›n çal›flma hayat›na kat›lma fikrinin topluma benimsetilmesi ve ben-zeri konularda e¤itim programlar›yla aile içi demokratik ilkeleri yaflama ge-çirmek için gecekondu ailelerine destek sa¤lanmal›d›r.

Geçifl ailelerinden birisi olan Taygeldi Ailesini tan›mlayarak özelliklerini yaz›n›z.