S›ra Sizde 5
Birincisi genel sa¤l›k sigortas› ve emeklilik sigortas› gibi uygulamalarla kamu sektöründeki sosyal güvenlik siste-minin tek bir çat› alt›nda toplanmas›d›r. ‹kincisi gelir da-¤›l›m› dengesizli¤inin ve yoksullu¤un derinleflmesi duru-munda devletin sosyal yard›m ve sosyal hizmet uygula-malar›na a¤›rl›k vermesidir. Üçüncüsü ise sosyal yard›m ve sosyal hizmet alan›nda gönüllü kurulufllar›n faaliyetle-rinin önemli ölçüde artmas›na yönelik çal›flmalard›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bengtson, Vern L. & Merril Silverstein (1993). “Families, Aging, and Social Change: Seven Agendas for 21st-century Researchers”, (Der.). G. Maddox and M.P. Lawton, Focus on Kinship Aging and Social
Change.New York: Springer Publishing Company Inc. s.15-38.
Caron, C. (2005). “Conceptual framework for commu-nity interventions in successful aging”,
Ottowa: Published Heritage Branc.Pdf: http://Proqu-est.uni.com
Coser, L. (2010). Sosyolojik Düflüncenin Ustalar›. Çev. H. Hülür-S. Toker- ‹.Mazman, Ankara: De Ki Bas›m Yay›m Ltd
Dan›fl, Zafer (2009). Kurumlarda Kalan
Yafll›lar›n-Yaflam Kalitesi ve Bunu Etkileyen Faktörler: An-kara Örne¤inde Bir Alan Araflt›rmas›.Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dal›, Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. DPT (2007). Türkiye’de Yafll›lar›n Durumu,
Yafllan-ma Ulusal Eylem Plan›. Ankara.
Garner, D. J. (1999). “Feminism and Feminist Geronto-loji”, Journal of Women&Aging, Vol.11, No. 2/3, The Haworth Pres.
Giddens, A. (2008). Sosyoloji. ‹stanbul: K›rm›z› Yay›nlar›. Giddens, A. (2000). Üçüncü Yol: Sosyal
Demokrasi-nin Yeniden Dönüflü.Çev: M. Özal. ‹stanbul: Bi-rey Yay›nc›l›k
Görgün-Baran, A. (1995) “De¤iflen Toplumda Yafll›n›n Yeri ve Aileiçi ‹liflkileri,” Sosyal Devlet
Yaklafl›-m›nda 2000’li Y›llara Do¤ru Olgun Gençlik Sem-pozyumu içinde.Ankara. A.Ü. Ziraat Fak. Ev Eko-nomisi Yüksekokulu ve Yafll›lar› Koruma Derne¤i Ortak Yay›n›: Ankara, s. 39-54.
Görgün-Baran (2001). “Türkiye’de Yafll›l›k Politikalar›-n›n Sosyolojik Analizi”, (Der: V. Kal›nkara). 1.
Ulu-sal Yafll›l›k Kongresi Kitab›.Ankara: Yafll› Sorun-lar›n› Araflt›rma Derne¤i Yay›nlar›. s.256-276. Görgün-Baran, A. (2004). “Yafll›l›k Sosyolojisi,” YAfiLILIK.
(ed. V. Kal›nkara). Ankara: Odak Yay›nevi, s. 35-57.
Görgün-Baran, A. Ve Di¤erleri (2005). Yafll› ve Aile ‹lifl-kileri: Ankara Örne¤i. Ankara: T.C.Baflbakanl›k Aile ve Sosyal Araflt›rmalar Genel Müdürlü¤ü.
Görgün-Baran (2007). “Baflar›l› Yafllanma Modellerinin
Sosyolojik Analizi” (Der: V. Kal›nkara). 1. Ulusal
Yafll›l›k Kongresi Kitab›.Ankara: Yafll› Sorunlar›-n› Araflt›rma Derne¤i Yay›nlar›. ss. 236-245, Görgün-Baran, Aylin (2007a). “Sosyolojik Aç›dan
Yafl-lanma. GEBAM ve Türk Eczac›lar Birli¤i
Semine-ri, Geriatri ve Gerontoloji, Ankara: TEB Eczac›l›k Akademisi Yay›n›, s.147-153.
Görgün-Baran, A. (2010). “Yafllanman›n Sosyolojik Bo-yutu”, Sosyal Devlete Ne Oldu? Sosyal Güvenlik
ve Yafll›l›k Politikalar›, Geriatri ve Gerontoloji.
Ankara: GEBAM Yay›nlar›, s. 13-19.
Gümüfl, E. (2010) Türkiye’de Sosyal Güvenlik Sistemle-ri: Mevcut Durum Sorunlar ve Öneriler SETA Analiz: Ankara
Hablemito¤lu, fi. ve E. Özmete (2010). Yafll› Refah›. Ankara: Kilit Yay›nlar›.
Hansson, R. O.&B.N. Carpenter (1994). Relationships
in Old Age. New York: The Guilford Press. Harris, B. (2000). “Old Age from Antiquity to
Post-mo-dernity” isimli kitab›n de¤erlendirmesi, Social
His-tory of Medicine, Vol.13(3): 555-582.
Kalayc›o¤lu, S. Ve Di¤erlerinin (2003). “Yafll›lar ve Yafl-l› Yak›nlar› Aç›s›ndan Yaflam Biçimi Tercihleri”.
Tür-kiye Bilimler Akademisi Raporu, Ankara. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Matcha, D.A. (1997). The Sociology of Aging: A Social
Problems Perspective. Boston: Allyn and Bacon. McHugh, K.E. (2000). “The “ageless self”? Emplacement
of Identities in Sun Belt Retirement Communities”.
Journal of Aging Studies,14(1): 103-115. Meltzer, Bernard M. (2003). Mead’s Social Psycology,
Symbolic Interaction.First Alta Mira Press. O’Rand, M.A ve J.C. Henretta (1999). Age and
Inequa-lity: Diverse Pathways Through Later Life. Ox-ford, England: Westview Press.
Reinharz, S. (1986). “Friends or Foes: Gerontological
and Feminist Theory”, Women Studies, Vol. 9, No.
5, pp.503-514, Printed in Great Britain.
Rowe J. W., Kahn R.L. (1997). “Successful Aging”,
Ge-rontologist, 37 (4) :433-440.
Steinberg-Nichols, L., Junk, V.W. (1997). “The
Sand-wich Generation: Dependency, Proximity, and Task Assistance Needs of Parents”. Journal of Family
and Economic Issues,18(3): 299-326.
Victor, R. C. (2005). TheSocial Context of Ageing. London: Routledge.
(www.shcek.gov.tr/yasli.bakim.hizmetleri.aspx (09.05 2011)
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sa¤l›k ve Hastal›k Sosyolojisi içinde yer alan kuramlar› kullanarak aile ile il-gili tart›flmalar› yapabilecek,
Sembolik Etkileflimcilik ve onun aile ve sa¤l›k konusundaki görüfllerini özet-leyebilecek,
‹fllevselci Yaklafl›m ve onun aile ve sa¤l›k konusundaki görüfllerini özetleye-bilecek,
Çat›flmac› Yaklafl›m ve onun aile ve sa¤l›k konusundaki görüfllerini özetleye-bilecek,
Beden Sosyolojisi ve onun sa¤l›k konusundaki görüfllerini özetleyebilecek, Feminist Yaklafl›m ve onun sa¤l›k konusundaki görüfllerini ay›rt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
‹çindekiler
• Kurum
• Sa¤l›k ve Hastal›k sosyolojisi • Sembolik Etkileflimcilik • ‹fllevselcilik • Çat›flmac›l›k • Beden Sosyolojisi • Feminizm
Anahtar Kavramlar
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Aile Sosyolojisi Aile ve Sa¤l›k • SA⁄LIK VE HASTALIK SOSYOLOJ‹S‹ • FARKLI KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
7
A‹LE VE SA⁄LIK (SA⁄LIK, C‹NSELL‹K VE ÜREME)
Sa¤l›k ve Hastal›k Sosyolojisi içinde yer alan kurumlar› kullana-rak aile ile ilgili tart›flmalar› yapabilmek.Girifl
Sosyolojinin temel inceleme alanlar›ndan birisi olan kurumlar, genel olarak “kal›p-laflm›fl davran›fl örüntüleri” fleklinde tan›mlanmaktad›r. Aile, e¤itim, ekonomi, din, siyaset ve bofl zamanlar› temel kurumlar olarak kabul eden bu bilim dal›, son dö-nemlerde bu listeyi daha da geniflleterek sa¤l›k (Henslin, 2008) ve orduyu (Kasa-po¤lu, 2010) da bu s›n›flamaya dahil etmifltir.
Sa¤l›k olgusu ile ilgili en kapsaml› tan›m Dünya Sa¤l›k Örgütü (1946) taraf›n-dan yap›lmaktad›r. Bedenen, ruhen ve sosyal olarak iyi olma hali fleklinde ifade edilebilen bu kavram, sosyolojinin önemli çal›flma alanlar› aras›nda yer almaktad›r. Buna ek olarak insan yaflam›n›n temel unsurlar›ndan biri olmas› nedeni ile sa¤l›k, farkl› disiplinlerin ilgi alanlar›nda da yer almaktad›r. Di¤er bir deyiflle, disiplinler aras› bir nitelik göstermektedir. Ayr›ca, di¤er temel kurumlar gibi sa¤l›k kurumu da, sosyoloji disiplini içinde farkl› uzmanl›k alanlar›n›n ortak buluflma noktalar›n-dan bir tanesidir. Bu nedenle “aile ve sa¤l›k” bafll›kl› bu bölümde öncelikle, sa¤l›k sosyolojisi ve ona temel oluflturan sosyolojik yaklafl›mlar hakk›nda k›saca bilgi ver-mek oldukça anlaml› olmaktad›r.
Sa¤l›k ve Hastal›k Sosyolojisi’nin ilk örne¤i olarak kabul edilen “Medikal Sos-yoloji”nin 1940’l› y›llarda ortaya ç›kt›¤›n› söylemek mümkündür. Bugün özellikle ‹ngiltere ve Kuzey Amerika, bu alanda önemli çal›flmalar yapmaktad›rlar. Kasapo¤-lu (1999)’na göre, sa¤l›k sosyolojisinde s›kl›kla kullan›lan kavramlar›n “T›pta Sos-yoloji” (sociology in medicine) ve “T›bbi SosSos-yoloji” (sociology of medicine) oldu-¤unu söylemek mümkündür. Sosyologlar taraf›ndan sosyoloji bölümlerinde yap›-lan çal›flmalar t›bbi sosyolojisi olarak kabul edilir; t›p fakülteleri ya da sa¤l›k kuru-lufllar›nda çal›flan sa¤l›k personelleri/uzmanlar› ya da sosyologlar taraf›ndan yap›-lan çal›flmalar ise t›pta sosyoloji olarak nitelendirilmektedir. T›pta sosyoloji kav-ramsallaflt›rmas› içinde, sosyologlar›n sa¤l›k personeline göre ikincil ve ba¤›ml› ko-numlar›n› göz önünde bulundurmak gerekmektedir.
Sa¤l›k ve hastal›k olgular› sosyoloji için neden önemlidir? ‹nsana içinde yaflad›-¤› toplumsal gerçekli¤e dair her fley, sosyolojinin konusunu oluflturmaktad›r. Mills
Aile ve Sa¤l›k
1
A M A Ç
(1959), kamu sorunlar› ve bireysel s›k›nt›lar fleklinde yapt›¤› ay›r›mda, birkaç kifli-yi ilgilendiren bir durumun bireysel sorunlar düzekifli-yinde ele al›nabilece¤ini ifade ederken, genifl nüfus kesimlerini etkileyen bir durumun da kamu sorunlar› olarak kabul edildi¤ini ve sosyolojinin ilgi alan›na girdi¤ini belirtmektedir (akt. Wallace ve Wolf, 2004). Sa¤l›k ve hastal›k olgular› da bu duruma örnek olarak kabul edile-bilir. Sa¤l›k hizmetlerinden genifl nüfus kitlelerinin yararlanmamas›, sa¤l›k skandal-lar›, politikalar›n›n yetersizli¤i, beden üzerine kontroller, etiketleme (AIDS, engel-liler, ruh sa¤l›¤› vb.), d›fllama, ayr›mc›l›k, yaflam kalitesi, medikalizasyon/t›bbilefl-tirme (normal kabul edilebilecek çeflitli durumlar›n-hamilelik, menopoz, yafllanma gibi- bütünü ile t›p alan› içine dahil edilmesi), sa¤l›k hizmetlerinin teknolojileflme-si, sa¤l›k profesyonelleri aras›nda ayr›mc›l›k, yafllanma, hasta-sa¤l›k personeli ilifl-kisi, hastal›k yönetimi, sa¤l›k ve hastal›k olgular›n›n ticarileflmesi, alternatif t›p gi-bi bafll›klar› da bu listeye eklemek mümkündür. Bu konular Sa¤l›k ve Hastal›k Sos-yolojisinin ilgi alan›na girmektedir.
T›p disiplini alan›nda kabul gören ilk yaklafl›m “Biyomedikal Model”dir. Mo-dern toplumun ak›l ve bilime verdi¤i de¤erin bir yans›mas› olan bu model (Gid-dens, 2008:32), sa¤l›k ve hastal›k olgular›n› biyolojik unsurlara indirgemektedir. Farkl› bir deyiflle, hormonlar, kan de¤erleri gibi biyolojik bileflenler ile kiflilerin sa¤l›k ve hastal›k durumlar› ortaya konulabilmektedir. Bu yaklafl›mda hasta, kifli de¤il bir nesne olarak kabul edilmekte ve sa¤l›k profesyonellerine ba¤›ml› olarak de¤erlendirilmektedir. T›bbi tedavi süreci sonunda hasta kifli eski sa¤l›¤›na kavu-flacakt›r. S›kl›kla elefltirilen bu yaklafl›m günümüzde de bu elefltirilere ra¤men yine de yayg›n bir flekilde kabul görmektedir. 1970’li y›llarda ortaya ç›kan bir di¤er yak-lafl›m ise, “Biyopsikososyal Model”dir (Engel, 1977) Bu model, sa¤l›k ve hastal›k süreçlerinin, biyolojik unsurlara ek olarak, psikolojik ve sosyal ö¤eler taraf›ndan da belirlendi¤ini ifade etmektedir. K›rk y›l› aflk›n bir süredir var olmas›na ra¤men, daha yeni yeni bu yaklafl›m de¤er kazanmaya bafllamaktad›r ve bu durum biyome-dikal modelin ne derece güçlü oldu¤u hakk›nda bize ipucu vermektedir.
20. yy.’dan itibaren hastal›k olgusunda niteliksel de¤iflimler gözlemlenmekte-dir. Akut hastal›klar olarak kabul edilen ve hayati tehlikesi bulunan salg›n, verem gibi hastal›klar, günümüzde yerini a¤›rl›kl› olarak yaflam kalitesini tehdit eden, ya-flam boyu süren kronik hastal›klara b›rakm›flt›r. Kronik hastal›k olgusu ise berabe-rinde hasta kiflinin niteli¤inde de¤iflimleri getirmifltir. Biyomedikal modelin yeter-sizli¤i bu durumda daha netleflmifl, hasta yak›nlar› da hastal›k ve sa¤l›k olgular› içinde yer almaya bafllam›flt›r.
Sa¤l›k ve hastal›k olgular› özelinde yaflanan kavramsal de¤iflimleri Nettleton (1995) flu flekilde ifade etmek mümkündür:
Hastal›k (disease) Sa¤l›k (health)
Hastane (hospital) Topluluk (community)
Akut (acute) Kronik (chronic)
Bak›m/iyilefltirme (cure) Koruma (prevention) Müdahale (intervention) Gözetim (monitoring)
Tedavi (treatment) Bak›m (care)
Hasta (patient) Kifli (person)
Hamile kalmak gibi aile içi mahrem ya da özel konular olarak kabul edilen durumlar bile günümüzde giderek t›bbi alan içinde ele al›nmaya bafllan›lmaktad›r. Tüp bebek uygulamalar›, sperm bankalar›, tafl›y›c› annelik konular›ndaki tart›flma ve uygulamalar bu durumun canl› örnekleri olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak, hormonlar›n durumuna yönelik yap›lan testler ile kad›n›n hamile kalaca¤› en uygun dönemin belirlenmesi; hamile kal›nd›ktan sonra sürecin ve do¤umun doktor kontrolünde olmas› da bu e¤ilimin di¤er örnekleri aras›nda say›labilir. Tüm bu uygulamalar›n kad›nlar üzerinden olmas›, kad›n›n toplumsal cinsiyet rollerinin t›bbi alanda da kabul edildi¤inin bir iflareti olarak kabul edilebilir.
Buna ek olarak, sa¤l›k kavram› üzerinde yeni bir paradigmadan da bahsetmek mümkündür(Castels, 1991’den akt. Nettleton, 1995):
Tehlikelilik (dangerousness) Riske geçifl Belirtiler (t›bbi bak›m›n hedefi) Kiflinin özelli¤i Konu/özne klini¤i Epidemiyolojik klinik
Doktor hasta iliflkisi Uzmanlar/ekip iliflkisi (teknoloji, uzmanlaflma) Teflhis ve tedavi birlikte Teflhis ve tedavi ayr›
Bak›m ifllevi bilirkifli/expertise Müflteri de¤erlendirme (assess their clients) Hekimler özerk Hekimler idarecilerin ast›
Sa¤l›k yöneticileri Stratejist halinde
Aile ve sa¤l›k kurumlar› daha önce de belirtildi¤i gibi birbirlerinden ayr› iki ku-rum de¤ildir. Geleneksel ö¤elerin a¤›r bast›¤› topluluk ya da toplumlarda, aile ve akrabalar›n do¤umdan ölüme kadar tüm yaflam süreçlerinde gerekli olan bilgileri ve uygulamalar› belirlediklerini ileri sürmek yanl›fl bir de¤erlendirme olmayacak-t›r. Modern t›p bilimi ve teknolojinin geliflmesi ile birlikte aile ve akrabalar›n bu ba-flat rolü, t›p biliminin sorumlulu¤una girmifltir. T›bbilefltirme (medicalisation) ola-rak kavramsallaflt›r›lan bu süreç, günlük yaflam›n hemen hemen her boyutunda deneyimlenmeye bafllanm›flt›r.
Sa¤l›k olgusundaki kavramsal de¤iflimlerin neler oldu¤unu tart›fl›n›z