Akdeniz ve Kıbrıs, dünya tarihinde bu bölgede egemen güç olma amacı taşıyan devletler adına politik, askeri ve ticari mücadelelere göğüs germiştir. Doğu Akdeniz’e kıyısı olan ülkeler arasında en uzun kıyıya sahip olan Türkiye’yi, bu bölgede gerçekleşen tüm gelişmeler ilgilendirmektedir. Özellikle İskenderun Körfezi’nin ithalat ve ihracat güvenliğinin sağlanması, denetiminin yapılması açısından da bölge gelişmeleri yakından takip edilmektedir. Soğuk Savaş sonrası süreçte değişiklik gösteren Orta Doğu siyaseti, bölgedeki enerji kaynakları ve bu enerjinin taşınma rotaları Doğu Akdeniz’in ve Kıbrıs Adası’nın artan stratejik önemini göstermiştir. Kıbrıs’ın hakimiyeti konusunda hassas olan Mustafa Kemal Atatürk “Kıbrıs düşmanın elinde bulunduğu sürece, bu bölgenin ikmalinin
250 Mehmet Sadık Acar, “Dünya Ticaretinde Globalleşmenin Siyasal Sonuçları: Kıbrıs ve Irak”, Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF Dergisi, 2003, s.3.
251 Şahin, agm, s.170. 252 Yıldız, 2008, s.146.
94
söz konusu olmadığını” dile getirerek Kıbrıs’ın önemine dikkat çekmiştir.253
Yine dönemin Dış İşleri Bakanı Fatih Rüştü Zorlu, Kıbrıs Adası’nın coğrafi anlamda Anadolu yarımadasının bir uzantısı olduğunu belirterek, savaş durumunda Türkiye’nin ikmal sorunu ancak batı ve güney limanlarından sağlanabileceğini ifade etmiştir.254
Türkiye için Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Doğu petrollerinin çıkış yolu olarak kabul edilen İskenderun Körfezinin güvenliği Kıbrıs olmadan imkansız hale gelmektedir. Bu durum neticesinde de Türkiye, stratejik konumunu kaybetme tehlikesiyle karşılaşmaktadır.
Kıbrıs, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Birinci Dünya Savaşı yıllarında elden çıkmıştır. Geçici olarak İngiltere’ye devredilen Kıbrıs, daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu anlaşması olan Lozan Anlaşması ile İngiltere’nin egemenliğine bırakılmış ve Türkiye tarafından da bırakıldığı resmi olarak kabul edilmiştir. 1914 yılından itibaren İngiltere hâkimiyetinde kalan ada 1960 yılında iki ayrı halktan oluşan Kıbrıs Cumhuriyetine devredilmiştir. Kıbrıs Adası Türkiye’ye yaklaşık 70 km mesafede yer almaktadır. Kıbrıs Adası Orta Doğu’ya hakim durumu, Süveyş’in kontrolü, savaş zamanlarında üs halinde getirilebilmesi, Çanakkale Boğazı ve Ege’nin kontrolünün kolaylığı açısından her devlet için önem teşkil etmektedir. Kıbrıs Adası başka bir ülkenin egemenliğine geçerse hem kültürel bağlar anlamda hem de Akdeniz’deki limanlarından dünya pazarlarına açılma fırsatını kaçırmış olmaktadır. Dolayısıyla Türkiye, Akdeniz’in önü kapandığı vakit tabiri caizse boğulmuş olur.
Kıbrıslı Rumların yani GKRY’nin, AB’ye alınmak istenmesinin ardında Türkiye’nin Orta Doğu zenginliklerinin kontrolü amaçlanmıştır. Kerkük-Yumurtalık boru hattının ve Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının İskenderun Körfezi’ne kadar uzanması Kıbrıs’ın önemini daha da arttırmaktadır. Çünkü enerji kaynaklarının ve sanayi ürünlerinin açık pazarlara erişimi İskenderun ve Mersin Limanları sayesinde gerçekleşmektedir.
Stratejik konum, bir kara parçasının değerinin, kaybedilmesi halinde düşmanın kapasitesini ve kabiliyetini ne kadar arttıracağının ölçüldüğünü ifade eden kavramdır. Yani ele geçirilen yerde düşmanın yapacağı hamle karşısında dost kuvvetlerin yapacağı hareket
253 Budak, age, s.111.
254
Gökhan Ak; Pınar Akarçay, “Ulusal Güvenlik Bağlamında Kıbrıs: Jeostratejik/ Jeoekonomik Önem Ve Gelişmeler”, Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi, 2018, s.145.
95
kabiliyetinin azalması anlamına gelmektedir. Kıbrıs’ın, Türkiye’ye olan konumunun yanında ayrıca önemi sıralanırsa:
1. Kıbrıs Adası, Türkiye’nin dünya pazarlarına açılan en önemli limanları olan ve NATO’nun Orta Doğu’da yapacağı bir harekâtında silah, malzeme geçişi sağlamak amacıyla toplanma limanı olarak kabul ettiği Mersin ve İskenderun’a ulaşımı denetim altında tutmaktadır.
2. Türkiye için Kıbrıs, Türk boğazlarının ve Süveyş Kanalı’nın açıldığı Akdeniz’de deniz ticaretini ve ulaşımı denetleyecek kapasitededir.
3. Kıbrıs’a yerleştirilecek deniz ve hava kuvvetlerinin menzilli füzeler, adanın merkez konumu sebebiyle bölge ülkeleri dahil pek çok ülkeyi etkileri altına alabilmektedir.
4. Ön Asya’ya açılan ve gelişmekte olan ekonomik pazarın geçiş güzergâhıdır. Asya Batıda Türkiye’nin Akdeniz kapısı ile yani Kıbrıs Adası’nın kullanılması ile sağlamaktadır.
5. Kıbrıs’ın tehdidi veya elden çıkması halinde Türkiye güneyden gelen tehditlere açık olma ihtimali bulunmakta ve bu durumda askeri kuvvet bulundurulması gerekmektedir.
6. Ege’de Yunanistan’ın adalar aracığıyla bir Yunan gölü haline gelmesi ve Türkiye’yi kuşatması durumu, Kıbrıs’ın Türkiye’ye Akdeniz’de güvenli bir çıkış yolu göstermekte ve Türkiye’nin stratejik savunma derinliği açısında çok önem arz etmektedir.
7. Türkiye’nin aktif olmadığı bir birliğin içinde Kıbrıs’ın bulunması halinde, Türkiye’nin Ege’de Yunanistan ile yaşadığı sorunlara benzer problemlerle Kıbrıs ve etrafında da karşılaşabileceği göz ardı edilmemektedir.
8. Ayrıca GKRY’in AB üyeliği ve Ocak-Temmuz 2012 döneminde AB Dönem Başkanlığı ifa etmesi Kıbrıs’ın Türkiye açısından öneminin daha da arttığını göstermiştir.
9. Kıbrıs’ın Türkiye açısından en önemli yanı adada yaşayan Türk nüfusudur. Burada yaşayan Türk nüfusun korunması, Türkiye’nin ve Türk halkının milli ve tarihi bir görevi olmaktadır.255
255 Ak; Akarçay, agm, s.146.
96
Dolayısıyla sıralanan maddeler göz önüne alındığında Kıbrıs, Türkiye için jeostratejik, jeopolitik ve jeoekonomik bir öneme haiz bulunmaktadır. Bu bağlamda Doğu Akdeniz ve Kıbrıs, Türkiye’nin Akdeniz’e, Batı’ya, Güney’e açılan hayat sahası veya bir alt-havzası konumundadır. Bu bağlamda Türkiye için ulusal ve uluslararası güvenlik açısından hayati bir öneme sahiptir.
Türkiye’nin, Akdeniz ve Orta Doğu’daki büyük ülkelerden biri olmasından mütevellit bu bölgede beka sorunu yaşamaması için Kıbrıs’ta varlığının korunması gerekmektedir. Kıbrıs sorununun Türkiye’nin menfaatleri çerçevesinde çözülmesi gerekmektedir. Çünkü AB 1999 Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’yi aday ülke olarak kabul ettiği vakit belirtilen şartlar arasında Kıbrıs sorununun çözülmesi şartı konulmuştur. Yunanistan zaten AB üyesi olduğu için Orta Doğu’ya ulaşmada Kıbrıs kolaylıkla kullanılabilir durumda bulunmaktadır. AB Kıbrıs’ta yaşanan hiçbir sorunun üzerine eğilmeyerek sorun yokmuş gibi davranmıştır. Bu bağlamda soruna yönelik herhangi bir çözüm getirmeden Kıbrıs’ı AB üyeliğine alması, Türkiye’yi yok saydığını göstermiştir.256 Kıbrıs’ın tam olarak AB üyeliği gerçekleşirse, Türkiye için Doğu Akdeniz’de güvenlik sorununda dar bir alanda kalması gibi bir durum ortaya çıkmaktadır. Doğu Akdeniz ve özelinde Kıbrıs, Türkiye’nin jeostratejik ve jeoekonomik menfaatlerinin muhafazası için vazgeçilmez bir yapıtaşı niteliğindedir. Bu hususla ilgili Dr. Gökhan Ak ve Pınar Akarçay’ın makalesinde yer verdiği Fatih Armaoğlu’nun konuya yönelik yaptığı “Kıbrıs, Yunanistan için yayılma alanının hedefi iken, Türkiye için her zaman ulusal güvenlik ve savunma meselesi olmuştur” ifadesi konunun özünü anlatmaya yetmektedir.257
Sonuç olarak Türkiye jeopolitik konumunun getirdiği durum nedeniyle pek çok sorun yaşamaktadır. Kıbrıs sorunu da, Türkiye’nin Batı ülkeleri ve AB ile olan ilişkilerini belirleyen bir düğüm halini almıştır. Kıbrıs, enerji jeopolitiğinde Türkiye için kilit bir noktadır. Bu bağlamda Kıbrıs Adası üzerinde yaşayan bir insan bile olmadığı varsayılsa dahi, Türkiye adına son derece elzem olan güvenlik strateji kabiliyeti etkileyebilmesi bakımından önem arz etmektedir. Kıbrıs’ın Rum tarafının tüm adanın temsilcisi olarak AB üyeliğine girmesi, Türkiye’nin gelecekte alabileceği politikaları da etkilemiştir. Doğu Akdeniz özelinde Kıbrıs’ın güney ve güneydoğusunda keşfedilen enerji kaynakları, Türkiye’nin Kıbrıs’ta ve Doğu Akdeniz’de enerji satrancında yer alabilmesi adına önemlidir. Enerji keşifleri sonrasında, siyasi bir sorun niteliği taşıyan Kıbrıs sorununa,
256
Budak, age, s.116. 257 Ak; Akarçay, agm, s. 154.
97
denizlerdeki anlaşmazlık da eklenerek daha karmaşık bir hale gelmiştir. Dolayısıyla Ada çevresindeki zengin deniz dibi kaynakları ile ortaya çıkan yeni menfaat ilişkilerinin, Kıbrıs uyuşmazlığının denize de yayılmasına sebebiyet verdiği söylenebilir. Türkiye, enerji piyasalarındaki önceliği, sahip olduğu jeostratejik konumunu fırsata çevirmek ve enerji arz ve talep güvenliğinde ticaret merkezi olma hedefidir. Bununla birlikte yerli ve yenilenebilir kaynak kullanımını da artırarak enerji ihtiyacında dışa bağımlılığını azaltmak isteyen Doğu Akdeniz’deki doğal gaz yataklarının bütün tarafların katılımıyla kullanılması Türkiye’nin enerji güzergâhlarının merkezi olma hedefiyle de uyumludur. Türkiye, Doğu Akdeniz enerji rezervlerinin Avrupa enerji piyasasına ulaştırılmasında en ucuz, en güvenli ve en istikrarlı güzergâhtır. Bunun yanında Türkiye artan enerji ihtiyacından dolayı Doğu Akdeniz gazı için de en uygun pazardır. Bu bağlamda Türkiye ekonomisi için enerji üreticisi bir ülke konumuna gelmek son derece önemlidir. Türkiye ileride de anlatılacağı üzere gerek kendi MEB’in de gerek KKTC’nin TPOA’ya258
arama ruhsatı verdiği parsellerde ve gerekse de sahip olduğu stratejik konumu ile bölgenin en kritik aktörlerinden biri olduğunu her dönemde göstermeye devam etmektedir. Bu bağlamda enerji arz güvenliği bakımından geliştirdiği stratejiler, Türkiye’nin ileride elini güçlendiren önemli araçlardan biri olacaktır. Bunun yanında enerji kaynaklarının keşifleri, GKRY tarafından iyi niyet ilkesine aykırı şekilde gerçekleştirilmektedir. Bu durum milli bir davaya dönüşmüştür. Türkiye orada yaşayan Türklerin haklarını savunacağını her fırsatta dile getirmektedir. Türkiye açısından Doğu Akdeniz'de bir de ulusal güvenlik boyutu vardır. Türkiye’nin bölgede ekonomik ve askeri anlamda ağırlığı olmazsa, KKTC’nin stratejik konumunun tehlikeye girebilme riski bulunmaktadır. Ayrıca Batı dünyasının Suriye'nin kuzeyinden terör örgütleri aracılığıyla Akdeniz’e ulaştırmayı planladığı koridoru da Doğu Akdeniz’deki bu gelişmelerden bağımsız düşünmemek gerekmektedir.
258 Bknz: Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de hidrokarbon arama çalışmaları yapmaya başlaması ve KKTC’nin Türkiye’ye ruhsat vermesine yönelik detaylar 2.7.1.1.Türkiye’nin Uygulamaları ve Faaliyetleri başlığı altında ele alınmaktadır.
98