Keşif

Keşif, mahkemenin başvurduğu önemli bir delillendirme aracı olarak dikkati çeker. Mahkemeler birçok konuda bu yola başvurabilir. Bunlar arasında katil ve yaralama vakaları gibi suçlar yer aldığı kadar, yapılan şikâyetler üzerine konuyu inceleme ihtiyacı, miras kalan yerlerin bölüşümü/taksimi ve inşaat kapsamına giren her türlü konu bulunmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde özellikle vakıf bütçelerinin kontrolü, bilindiği gibi önemli bir meseledir. Nitekim, vakıfların bütçe ve muhasebeleri için özel defterlerin tutulmuş olduğu bilinmektedir.³⁹⁴ Bu bağlamda, vakıfların yaptıkları her harcamanın şeffaf ve meşru bir çerçevede olması, esası teşkil etmekteydi. Bu şeffaflığın sağlanması vakıf için ve dolayısıyla vakfın mütevellisi için gerekliydi. Zira ileride doğabilecek herhangi bir usulsüzlükten mütevelli sorumlu olacak ve daha önce yapılmış olan bir yanlışlık dolayısıyla vakıf zarara uğrayacaktı. Bu yüzden, şeffaflığın bir gereği olarak keşif süreci ciddi ve doğru bir şekilde yapılmalıydı.

Vakıflarda bilindiği üzere mali harcamalara titizlik gösterilir, herhangi bir israfın yapılmamasına birinci derecede önemli madde olarak bakılırdı. Bu bakımdan, bir binanın keşfinin yapılması demek, keşif sonucunda ortaya çıkacak maliyetin tahmin edilmesi ve ancak gerekli olan yerlerin tamir edilmesinin temini anlamını taşırdı. Bu yüzden vakıf yerlerin keşifleri tahmin ve

tespit olmak üzere iki aşamalı olarak yapılırdı. Yani birincisinde yapılacak

muhtemel harcamalar asgari ve azami olarak hesaplanır, ikincisinde ise yapılmış olan masrafın tam olarak tespiti yapılırdı.³⁹⁵

393 “Ayasofya-i Kebîr vakfı mahallâtından olan ...? içinde mescid-i Mide demekle ma‘rûf olan mescid ihrâk olup eser-i binâsı kalmayıp vakfın dahi binâya müsâ‘adesi olmamağla müceddeden gene ve malıyla hasbeten lillâhi te‘âlâ binâ ve câmi‘ eylemek murâd etmekle ... ol bâbda izn-i hümâyûnum irzânî kılınmıştır.”İŞS, 20, 85a/2 (Z 1099/Ekim 1688).

394 Şer‘iyye Sicilleri Arşivi’nde bulunan “Evkâf-ı Hümayun Muhasipliği/Muhasebeciliği Defterleri” bu türe örnek olarak verilebilir.

395 Buna örnek olması bakımından 1069/1659 depreminde hasar görmüş olan Gazi Süleyman Paşa Vakfı’na ait Bolayır, Lapseki, Malkara, Kavak ve Gelibolu’da bulunan binalarının tamiri için yapılmış keşif hüccetleri EHM ŞS, 51, 165/1 (83b) (16 Ş 1069/9 Mayıs 1659) ve EHM ŞS, 51, 183/2 (92a) (27 S 1070/13 Kasım 1659) ile Sarıcapaşa Vakfı’na ait Gelibolu’da bulunan cami, medrese, türbe, imaret,

Bununla birlikte vakfın öncelikli hedefi yanmış, hasar görmüş binasını kendi imkânları ile yeniden yaptırmak yönünde olurdu. Bunun için, eğer vakfın bütçesi elveriyorsa, talep etmesi halinde vakıf mütevellisine kadı tarafından bina yaptırma izni verilir ve mütevelli de bu doğrultuda yeniden inşa çalışmasını başlatırdı.³⁹⁶ Şahısların keşif için talepte bulunurken kimi zaman mahkemeye bir “buyruldu” ibraz ettikleri de gözlenmektedir.³⁹⁷ Keşif talebinin mahkemeye ulaşmasından sonra hakimin tayin edeceği bir keşif naibi başkanlığındaki bir heyet bu iş için görevlendirilir, binalara yapılacak ve yapılmış masraflar ayrı ayrı kayda geçirilirdi. Heyette keşif naibinin yanında mutlaka birkaç hâssa mimar yer alır ve heyetin diğer üyeleri ise, vakfın mütevellisi ve ehl-i vukûf tabir olunan “ebniye ve sukûf ahvâline ıttılâ‘-ı tâmmı olan bî-garaz müslimîn” yani güvenilir ve işinde ehil olan kişilerden oluşurdu. Nadiren de olsa, keşif naibinin yerine bu görevliler arasına muhâsebe kâtibinin kadıldığı görülmektedir.³⁹⁸ Heyetteki mimarlar tarafından yanmış yapının bulunduğu alanın mesaha/yüzölçümünün yapılması ile birlikte her bölümün hesabı özel olarak çıkarılır, bütün kalemler ayrı ayrı fiyatlandırılır³⁹⁹ ve inşa sonunda yapılmış olan masraf böylelikle tespit olunurdu.⁴⁰⁰ Bu tespite heyetteki diğer kişilerin de onay vermesi ile kesinleşmiş olan masraf, vakfın gider hanesine eklenirdi.⁴⁰¹ Ayrıca, yangınlar sonrasında birbirinden ayrılamayacak ölçüde

bezzazistan ve hamam için yapılmış keşif hüccetleri olan EHM ŞS, 51, 169/4 (85b) (16 N 1069) ve EHM ŞS, 51, 182/3 (91b) (S 1070/Ekim 1659)’ye bakılabilir.

396 Atik Ali Paşa Vakfı’na ait hanın yanmış ve erimiş çeşitli yerlerinin mütevellinin hakimden aldığı izne istinaden yeniden vakıf bütçesi ile yaptırıldığı belirtilerek keşif yapılmıştır. EHM ŞS, 51, 206/3 (104b) (14 R 1071/17 Aralık 1660); Şeyh Ebülvefa Vakfı’na ait imaretin mütevelli tarafından yeniden inşa edilmesi ve masraf keşfi için bk. İŞS, 22, 140b/2 (6 M 1108/5 Ağustos 1696).

397 “... husûs-ı harîk için buyruldu-i şerîf dahi ibrâz etmeğin ...”. İŞS, 19, 198a/1 (14 Za 1093/14 Kasım 1682).

398 İŞS, 22, 75a/1 (20 Ş 1107/25 Mart 1696).

399 Örneğin Ayasofya Camii Vakfı’na ait Balkapanı hanının yanmış mevzileri tespit edilerek, yapılacak harcama ayrı ayrı kayda geçirilmiştir. EHM ŞS, 51, 204/3 (103b) (17 S 1071/22 Ekim 1660).

400 Gedik Ahmed Paşa Vakfı’na ait olup vakfın kendi Çarşısı’nda bulunan ve inşa masrafı vakıf bütçesinden karşılanan çifte hamamın yapımı için tespit edilen masraf toplam 204.090 akçedir. Bk. EHM ŞS, 51, 207/1 (105a) (1 R 1071/4 Aralık 1660); Diğer bir örnekte de 1660 yangını sonrasında vakıf tarafından yeniden yaptırılan Kaptan Piyale Paşa hanı için tutulmuş bir keşif kaydı dikkati çekmektedir. Bk. İŞS, 8, 13/1 (28 S 1071/2 Kasım 1660); Benzer örnekler için bk. İŞS, 16, 107b/1 (6 Ra 1076/16 Ekim 1665); İŞS, 22, 75a/1 (20 Ş 1107/25 Mart 1696), 101a/2 (9 N 1107/12 Nisan 1696), 140b/2 (6 M 1108/5 Ağustos 1696); İŞS, 23, 46a/2 (18 C 1108/12 Ocak 1697), 63a/1 (10 Ş 1108/4 Mart 1697).

401 İŞS, 23, 4a/1 (5 Ca 1108/30 Kasım 1696). Vakıf tarafından yangın sonrası yaptırılan Kazgancılar yakınında bulunan Hoca Hayreddin mahallesindeki menzil ve sebil için mütevelli isteği ile yapılan keşif sonucu her harcama tek tek kaydedilmiş ve toplam 25.500 akçe masraf tespiti yapılmıştır; Benzer örnekler için bk. İŞS, 9, 81a/1 (1 Z 1071/28 Temmuz 1661); İŞS, 22, 4b/1 (18 C 1107/24 Ocak 1696), 104a/1 (11 Za 1107/12 Haziran 1696), 120b/2 (20 B 1107/24 Şubat 1696), 146a/1 (22 Z 1108/12 Temmuz 1697).

yekpareleşen arsaların sınır tespiti (mesaha)⁴⁰² ve mevcut enkaz fiyatının çıkarılması,⁴⁰³ miras kalmış yerlerin gerekli durumlarda taksiminin yapılarak hisselere düşen payların tespiti⁴⁰⁴ gibi meseleler de keşif yolu ile çözümlenirdi.

Keşifler, yangınlar sonrasında yapılacak inşaat için izin verilmesi, inşaat masrafının tespiti, arsa ve bina ölçümü gibi çeşitli sebeplerle yapılmakta ve çoğunlukla inşaatı yapanların,⁴⁰⁵ yani mütevellinin⁴⁰⁶ ve arsa sahiplerinin istekleri doğrultusunda gerçekleştirilmekteydi. Zira beledi/şehircilik görevleri de bulunan kadı’dan izin ve bu izni belgeleyen bir hüccet alınmadan inşaat yapmak mümkün değildi.407 Yanmış, hasar görmüş olmaktan dolayı tamire muhtaç olan binanın tamiri ya da yeniden inşası için gerekli izin kadıdan istendiğinde, bina için izin verilebilmesi ve hangi şartlarla bina yapımına izin verileceği yapılan ilk keşif neticesinde belirlenmektedir. Ve bina bitiminde yapılan ikinci keşif ile, ilk keşifte belirlenmiş olan kurallara uyulup uyulmadığı ve masrafın tespiti gibi önemli konuların kayıt altına alınması sağlanmaktaydı. Ayrıca binanın kira ücretinin tespiti yine bu ikinci keşif yolu ile yapılmaktadır. Yani ilk olarak yapılan keşif durum tespiti ve yeniden inşa için izin anlamını taşırken⁴⁰⁸ ikincisi, inşa için yapılan masrafın ve herhangi bir sınır ya da genel kural ihlâli olup olmadığının tespiti için gerekli aşamalardır. ⁴⁰⁹

402 İki ayrı vakfa ait iki arsanın mesaha ölçümü için bk. İŞS, 16, 57a/2 (16 M 1076/29 Temmuz 1665); Binası yanmış icareteynli arsanın mesaha ölçümü için bk. İŞS, 8, 14/2 (5 Ra 1071/8 Kasım 1660).

403 İŞS, 8, 41a/3 (14 R 1071/17 Aralık 1660); İŞS, 9, 63b/1 (20 Za 1071/17 Temmuz 1661), 215b/2 (12 R 1072/5 Aralık 1661).

404 İŞS, 22, 123b/1 (10 Za 1107/11 Haziran 1696).

405 İŞS, 9, 81a/1 (1 Z 1071/28 Temmuz 1661); İŞS, 22, 4b/1 (18 C 1107/24 Ocak 1696), 104a/1 (11 Za 1107/12 Haziran 1696), 120b/2 (20 B 1107/24 Şubat 1696), 146a/1 (22 Z 1108/12 Temmuz 1697).

406 1660 yangını sonrasında tekrar yapılan Hoca Hayreddin Camiinin masraf keşfi için bk. İŞS, 9, 4b/1 (15 L 1071/13 Haziran 1661).

407 Örneğin, Hoca Hamza Vakfı’na ait Galata’da bulunan mahkeme binasının kiralanması sayesinde elde edilecek gelir ile Tahtakale’de yanmış olan mescit ve meşrutalarının yapılabilmesi için mütevelli vekiline verilen izin ile ilgili hüccet için bk. İŞS, 9, 117a/4 (5 M 1072/31 Ağustos 1661).

408 Medine Vakfı’na ait menzili yanmış bir arsanın keşfinin yapıldığı ve kira ücreti belirlendikten sonra kiralama izninin mahkeme tarafından mütevelliye verildiği görülmektedir. Bk. EHM ŞS, 52, 65/3 (30 B 1072/21 Mart 1662); Bir başka kayıtta da menzil enkazının keşfi yapılmış ve mütevelliye mahkeme tarafından bina yaptırma izni verilmiştir. Bk İŞS, 9, 215b/2 (12 R 1072/5 Aralık 1661).

409 Enkazının keşfi yapılmış, bina yaptırma izni verilmiş ve en nihayetinde yapılan binanın masrafının keşfini içeren belge için bk. İŞS, 9, 63b/1 (20 Za 1071/17 Temmuz 1661); Yeniden yapılan muallimhaneye mütevelli kaymakamı tarafından harcanan meblağın tespiti için keşif yapılması konusunda bk. İŞS, 22, 39a/2 (11 B 1107/15 Şubat 1696); Mütevellisi tarafından vakıf parası ile yaptırılan Dikilitaş’taki Valide Hamamı’nın masraf keşfi için bk. EHM ŞS, 51, 106b/3 (2 Ra 1071/5 Kasım 1660); Ayrıca her yapılan binanın ister icareteynli, ister mukataalı olsun kiralanmış binaların da değerlerinin tespiti ancak mahkeme tarafından belirlenen kişiler tarafından yapılmaktadır bk. İŞS, 19, 45b/2 (M 1092/Şubat 1681), 91a/4 (21 L 1092/3 Kasım 1681), 159b/3 (10 Ra 1093/19 Mart 1682), 196b/3 (26 S 1093/6 Mart 1682), 198a/1 (14 Za 1093/14 Kasım 1682); Diğer yandan 1105 yılı yangınından sonra yeniden yapılmış olan bir menzilin on penceresinin muhdes olması ve komşu eve havalesi olduğundan bahisle şikâyet sonrasında yapılan keşifte durum yerinde incelenerek havalenin giderilmesi kararı verilmiştir. Bk. İŞS, 22, 85b/1 (13 Ş 1107/18 Mart 1696).