Kavramsal Çerçevenin Metodolojisi

Araştırmanın metodolojisinin temelinde, kentsel alanda çeşitli nedenlerle ortaya çıkan kapılı yerleşmelerin, bir yapılı çevre ürünü olarak yakın çevresinde yaşayanları nasıl etkilediği ve bu etkinin nasıl ölçüleceği ve etkiye karşı geliştirilen davranış ve yetkinliklerin neler olduğunun tespiti yer almaktadır. Araştırmada, kapılı yerleşmenin etkileri çevresel stres parametreleri bağlamında ortaya konulmaktadır. Bu parametreler, kavramsal çerçevenin temelindeki kentsel konum ve sınıf farklılıklarına dayalı kurgu içinde tartışılacaktır.

Kavramsal çerçeveyi oluşturmada kullanılan metodolojinin seçim nedenleri şu şekilde özetlenebilir: ilk olarak kapılı yerleşmeler yapılı bir çevre olarak araştırmada ele alınmıştır. Bir yapılı çevrenin oluşum dinamikleri sorgulandıktan sonra, çevresine olan etkileri mimari tasarım sorunsalı olarak incelenmiştir. Araştırma, küreselleşen kentleşme süreci içinde oluşan kendi içine dönük, çeşitli aktörlerin ve tüketiciye arz edilen yaşama şekillerinin yönlendirdiği bir yapay çevrenin, kent içindeki konumu, bulunduğu dokunun sosyal dinamikleri ile ne derece örtüştüğü veya varsa çatışma durumu, çevredekiler tarafından nasıl algılandığı endişeleri ile ortaya çıkmıştır. Kapılı, korumalı yerleşme kullanıcısı olmayan, izin almadan bu alanlara giremeyen, buradaki sosyal altyapı ve hizmetlerini alamayan, zorunlu bir şekilde dışarıda tuttulan bireyin kapılı yerleşmedeki yaşam ile ilgisi algısının içeride yaşayanlardan farklı olacağı düşünülmektedir. Bununla ilgili olarak, algısal farklılıkları incelemek için etki-tepki çevresel davranış kalıbı içerisinde kavramsal çerçeve ele alınmıştır. Kapılı yerleşmelere ait özellikler çevresel stres parametreleri bağlamında ortaya konularak çevrenin bu özellikleri nasıl algılandığı sorgulanmıştır.

Araştırmanın yönteminin belirlenmesinde ilk olarak, kapılı yerleşmelerin çevresel stres bağlamında etkilerinin ölçülmesine yönelik kapılı yerleşimin içinde ve dışında yaşayanlarda çevre etkilerine bakıp karşılaştırmalı bir değerlendirme yapılması fikri varken alan çalışması sırasında karşılaşılan zorluklar ve fiziksel olarak kendi içine kapanmış yerleşmelerin aslında sosyal anlamda da ne kadar kapalı oldukları

anlaşılmıştır. Kapılı yerleşmelerin yöneticileri ile yapılan görüşmelerde, alan çalışmasının yerleşme sakinleri ile yapılmasına yönelik izin alınamamıştır. Bu nedenle araştırmanın yönteminde değişiklik yapılmış ve alan çalışması, İstanbul kenti içinde farklı sosyo-ekonomik yapıdaki seçilen farklı üç alandaki kapılı yerleşmenin yakın çevresindekilerin, içeriyi algısına yönelik bir araştırmaya ve bunları karşılaştırmaya yönelmiştir. İrdelenen konu, basit etki-tepki çevresel davranış prensibi içinde, farklı kentsel bütünleşmeye sahip kapılı yerleşmelerin, çevresindeki farklı sosyo-ekonomik gruplar tarafından çevresel etkisinin algısı ve buna karşı oluşan tepkilerin farklılıklarıdır.

Mimarlık, kentsel tasarım ve sosyal alanda kapılı yerleşmeler ile ilgili yapılan çalışmalara önceki bölümlerde değinilmiştir. Mimarlık alanında yapılan araştırmalarda konu ile ilgili daha çok tipololojik analizlere yer verilirken, kentsel tasarımda yeni bir kentsel form olarak ele alındığı ve tiplerinin ortaya çıkarıldığı görülmekte, sosyal alanlarda yapılan çalışmalarda, kapılı yerleşmelerin neden seçim kriteri olduğu yönünde araştırmalar dikkat çekmektedir. Genel olarak kapılı yerleşmenin içinden bakış yapılarak araştırmalar yürütülmüştür. Bu araştırmayı diğerlerinden farklı kılan nokta; kapılı yerleşmelerin kent içinde konumlanan bir yapılı çevre olarak ele alınması ve bu yerleşmelerin dışarıdakiler tarafından nasıl algılandığının incelenmesidir.

Araştırma çerçevesinde oluşturulan çalışma düzlemi, çevresel stres düzeyi ve farklı kentsel bütünleşme değerlerini içerecek şekilde tasarlanmıştır (Şekil 4.3.). Buna göre araştırmanın sınanacak hipotezi şu şekilde belirlenmiştir; kapılı toplulukların kentsel alanla sentaktik olarak ilişkisine göre, kapılı topluluk çevresinde yaşayanlar için stres algısında farklılıklar görülebilmektedir. Bu çalışmada, kentsel konum ve bununla bağlantılı olarak kentsel bütünleşmenin ve çevrenin sosyal yapısının stres ile ilişkisinin olup olmadığının araştırılması esastır.

Şekil 4.3: Araştırmanın İki Boyutlu Düzlemi

Araştırmanın kavramsal çerçevesini destekleyecek alan çalışmasının yöntemi şu şekilde belirlenmiştir;

 Kapılı yerleşme mantığının sınıfsal farklılık kavramına dayanması nedeni ile sosyo-ekonomik durumu alt, orta, üst olarak farklılık gösteren üç alanın seçilmesi,

 Seçilen alanlarda kentsel konumunun stres algısı ile ilişkisini ortaya koyabilmek için mekan dizim yöntemi ile bütünleşme değerleri hesaplanan kapılı yerleşmelerin seçilmesi,

 Kapılı yerleşmelerin stres parametrelerinin belirlenmesi- görüşme formunun hazırlanması ve yukarıda belirlenen özelliklerine göre farklılık gösteren kapılı yerleşme çevrelerinde uygulanması.

Araştırmanın teorik okumalarında, kapılı yerleşmelerin bir çeşit sembolik sermaye olarak ‘sınıf farkı’ kavramını ortaya çıkardığı görülmektedir. Sınıfsal farklılık, topluluğun ötekileştirilmesi ve sosyal-sınıfsal dışlamaya götüren önemli bir olgu olduğundan, bu araştırmada çevresel stres ile birlikte ele alınmaktadır. Sınıf farklılığı olgusu, kapılı yerleşmenin içinde varolduğu tüketim kültürü çevresinde ekonomik verilerle ilişkili görülmektedir. Birey-grup-topluluk sosyo-ekonomik yapısı, sınıfsal farklılıkları beslemektedir. Bu doğrultuda kapılı yerleşmelerin çevresel stres bağlamında değerlendirilmesi başlığında alan çalışmasının ilk ayağını farklı sosyo- ekonomik alanların belirlenmesi alır.

Kapılı yerleşmelerin kentsel alandaki lokasyonları; çevresi ile olan sosyal ve fiziksel bütünleşme oranları ile ilişkilidir. Çevresinden tamamen ayrık konumlanan bir yerleşme yerinin çevresi ile olan etkileşimi ile çevresi ile daha bütünleşmiş bir yerleşmenin etkileşim süreci arasında farklılıklar olması beklenmektedir. Bu bağlamda, çevre sakinlerinin stres algısında kapılı yerleşimle kurduğu sosyal-fiziksel ilişki önem kazanmaktadır. Bu nedenle, kentle ilişkisi çeşitlilik arzeden kapılı yerleşme yerlerinin stres algıları karşılaştırılmıştır. Şekil 4.4.’te kapılı yerleşme ve çevresinin fiziksel ilişkisi grafiksel olarak ifade edilmektedir. Taralı yuvarlak alan herhangi bir kentsel örüntüyü ifade ederken, içi boş yuvarlar kapılı yerleşmeyi temsil etmektedir. Buradan da anlaşıladığı üzere üç tip kapılı yerleşme konumu belirlenmiştir; kentsel örüntünün içinde yer alan, çeperinde ve dışında yer alan kapılı yerleşmeler. Bu tip kapılı yerleşmelerin çevresindeki stres algısının farklı olacağı düşünülmektedir.

Şekil 4.4: Kapılı yerleşim-yakın çevre yerleşimi fiziksel ilişkileri grafik ifadesi. Belirlenen ilçelerdeki çok sayıdaki kapılı yerleşmelerin seçiminde kentsel konum ilişkisi etkili olmuştur. Bu ilişki mekan dizim yöntemi ile belirlenmiştir. Mekansal dizim; mekanı, sosyal organizasyonun bir yansıması olarak kabul etmektedir (Hillier ve Hanson,1984). Mekansal dizim analizinin en önemli faydası; araştırılan düğümün (aksiyal çizgi veya konveks mekan) derinliğinin (veya bütünleşme derecesinin), sayısal olarak elde edilmesidir. Bütünleşme derecesi, morfolojik sistemdeki her yöndeki parçaların diğer parçalarla ilişkisinde erişebilirlik derecesini ifade etmektedir (Hillier ve Hanson, 1984). Mekan dizim yöntemi, şehrin bütüncül yapısını hacimlere göre değil, bu hacimler arasındaki şehirsel hayatın geçtiği açık mekanları inceleyerek ortaya çıkartmaktadır. Şehir bütünde en az sayıda ve en uzun eksenlerden oluşan bir ‘aks haritası’ oluşturup akslar arasındaki istatistiksel ilişkileri ve şehirsel mekanların arasındaki ilişkileri ortak paydada yorumlayabilen bir yöntemdir. Mekan sentaks yöntemi kullanılarak elde edilen veriler ise mekansal bütünleşme değerleridir. Bütünleşme, önce aks haritasından bir doğru seçilip, sonra aks haritasındaki tüm diğer doğrulara ulşmak için tamamen vea kısmen kaç doğrunun daha kullanılması gerektiği bulunarak hesaplanır. İşlenmiş tüm aks haritalarında her doğrunun kendine ait bir ‘bütünleşme değeri’ vardır. Bir mekanın bütünleşme değeri, o mekanın incelenen alan içerisindeki diğer tüm mekanlara olan rölatif derinliklerinin hesaplanmasıyla bulunur (o mekandan, diğer mekanlara ulaşmak için gereken yön değişimleri ortalaması). Metrik olarak değil, topolojik olarak uzaklığı ifade eder. Bu nedenle ‘mesafe’ değil ‘derinlik’ kavramı entegrasyon değerinin belirlenmesinde önem kazanır(Peponis ve diğerleri, 1989). Bununla ilgili olarak mekan sentaks yöntemi kentsel plancılar ve mimarlar tarafından kullanılmakta olup, Spatialist yazılımı alanların sayısal bütünleşme değerlerini vermektedir.

Mekansal dizim (space syntax) analizi, mekan ve sosyo-kültürel yapı arasındaki ilişkiyi gösteren matematiksel bir yer okumasıdır. Bir mimari ürün olan kapılı yerleşimin çevresi üzerindeki olumsuz etkilerinin algısı üzerine yapılacak olan çalışmada, mekan ve algısı ilişkisi incelenecektir. Belirlenen üç farklı yerleşim

örüntüsü içinde mekansal bütünleşme değerleri, merkezinde kapılı yerleşim olan 500 metre yarıçaplı bir çember içinde kalan alanda çizgi analizi yapılarak ölçülmüştür. Çizgi analizi ve sonuçları Beşinci Bölümde sentaktik analiz bulguları başlığı altında ele alınmıştır. Farklı bütünleşme değerlerine sahip alanlardaki, gerilim algısındaki farklılıkların nasıl olduğu, bulgular kısmında ele alınmıştır.

Son olarak, kavramsal çerçevenin üzerine kurgulandığı stres parametreleri belirlenmiştir. Bölüm 4.3.’te çevresel stres parametreleri ile ilgili ayrıntılı bilgi veilrmektedir. Çevresel stres parametrelerinin, kapılı yerleşme dışında yaşayanlar tarafından algısını ölçmeye yarayan ‘semantik-anlamsal’ analiz yapılmıştır. Son olarak, belirlenen kapılı yerleşmelerin yer ve çevrenin sosyo-ekonomik özelliklerine göre birbirleriyle ve ortaya çıkan çevresel stres değerlendirmelerine göre karşılaştırılması yapılmıştır. Araştırmada, niceliksel ve niteliksel verilerin istatistik değerlendirmesi yapılmaktadır. Niceliksel ve niteliksel verileri oluşturan araştırmanın içeriği, sentaktik ve semantik aşamaları içermektedir. Fizik mekan ve sosyal ilişkilerin beraber değerlendirildiği araştırmanın ayrıntıları alan çalışması ve sonuçlarına ilişkin bölümde verilmiştir.