Kapılı topluluk yerleşim tipolojileri

İlk olarak Amerika’da ortaya çıkan ve gelişen kapılı konut yerleşmeleri, günümüzde gelişen ve gelişmekte olan ülkelerde görülen evrensel bir olgu olmuştur. Ülkeden ülkeye farklılık gösteren nedenler ile ortaya çıkmaktadır. Kapılı topluluk yerleşmelerinin ortaya çıkışında farklı coğrafyalarda ve kültürlerde farklılık göstermesi neticesinde araştırmacılar farklı tipolojiler belirlemiştir. Bu tipolojilerin oluşmasında etken olan olgular, güvenlik, prestij, gelir durumu, sosyal statü, etnisite gibi farklılıklardır. Çalışmanın bu bölümünde, dünyadaki tipolojik farklılıklar Blakely ve Snyder (1997), Luymes (1997), Landman (2000), Burke (2001), Grant ve Mittelsteadt (2004); Türkiye’den ise Gülümser ve Levent (2007)’in öne sürdüğü tipolojileri üzerinden ele alınacaktır.

Özellikle Blakely ve Snyder’ın (1997), K.Amerika’da yaptığı çalışmaların sonuçlarına göre, kapılı topluluk yerleşmeleri ile ilgili olarak, kamusal alanın özelleşmesi ve güvenlik konularının ağırlık kazandığı görülür. Landman’ın (2000) G.Amerika’da yaptığı araştırmalarda kapılı topluluk yerleşmeleri, etrafından duvar veya çitle

ayrılmış herhangi bir fiziksel alan olarak ifade edilmektedir. Blandy’nin(2006) İngiltere üzerinden yaptığı çalışmalarda, duvarlı, kamusal girişi kontrollü, güvenlikli, kameralı alanlar olarak tanımlanmaktadır.

Literatürde, kapılı topluluk yerleşmelerini sınıflandırmada dünyada dört, Türkiye’de bir adet temel metot olduğu görülmektedir. Bunlar aşağıda kısaca özetlenmeye çalışılmıştır.

 Blakeley ve Snyder Tipolojisi

Blakely ve Snyder (1997) tarafından, Kuzey Amerika’daki kapılı topluluk yerleşmeleri üzerinde yapılan araştırmalara göre ortaya konan temel tipoloji olarak tanımlanmıştır. Buna göre kapılı topluluk yerleşmelerinin tipolojisinde üç temel sınıflandırma yapılmaktadır; yaşam tarzı toplulukları, prestij toplulukları, güvenlik bölgesi toplulukları.

 Yaşam tarzı toplulukları; boş zaman aktiviteleri için güvenlik ve ayrışma sağlayan yerleşmeler olarak tarif edilmektedir. En önemli özellikleri ise sosyal donatı alanlarının zenginliğidir. Kendi içinde farklı tipleri bulunmaktadır; emeklilere konforlu bir yaşam sunmayı hedefleyen, sosyal aktiviteleri bolca olan yerleşimler, ikincisi; farklı yaş gruplarındakilere hitap eden golf kursu ve çevresinde konumlanan yerleşimler, üçüncüsü; içinde okul, alışveriş merkezi, rekreasyon alanı, spor merkezi bulunan yeni banliyö kenti yerleşimleridir.

 Prestij toplulukları; sosyal kademenin ön plana çıkarıldığı bir güvenlikli alanı korumak, yaratmak ve farklılaştırma amacı ile saygınlığı sembolize eden kapılara sahip bir yerleşme olarak tanımlanır. Yaşam tarzı topluluklarındaki sosyal donatılara sahip olmayan, imajın ön planda olduğu yüksek korumalı yerleşimleridir. Zengin ve ünlü topluluklar ile çok zengin topluluklar ve yönetici toplulukları için oluşturulan gösterişli yerleşimlerdir.

 Güvenlik bölgesi toplulukları (korku bölgeleri kuşatılmış alanları); dışarıdakinin ve suç korkusunun oluşturduğu bir savunmacı bölgeyi işaret eden yerleşme tipolojisi olarak tanımlanmaktadır. Kapılar içeride yaşayanlar tarafından inşa edildiği için, literatürde tünek (kent içi, banliyö, barikatlı cadde tünekleri) olarak tanımlanmaktadır.

Burada belirtilen tipolojilerin, her biri kendi arasında kapatılma nedenlerine, güvenlik araçlarına, sunulan olanaklara ve yaşayanların sosyal yapısına göre farklılık göstermektedir. Biri yaşam tarzını sembolize ederken, diğeri prestiji, ötekisi ise güvenlik ve mahremiyeti sembolize etmektedir.

 Luymes Tipolojisi

Luymes (1997), korunaklı komşuluklarının tipolojisini, ulaşım kontrolünün seviyelerine ve duvarların çevre geçirmezlik derecelerinin değişkenleri çerçevesinde organize olan ve algılanan güvenlik ve statü ile tasarlanmış kontrol sistemleri arasındaki ilişkiyi kentsel bir matrikse oturtarak sınıflandırır. Kontrol tipolojisi Luymes’a göre, günümüz topluluklarında fiziksel kontrol tipolojisi, sosyo-ekonomik çizgi boyunca gelişmektedir. En zengin kapılı topluluk yerleşimi, en detaylı güvenlik sistemi ve 7/24 koruma veya ikincil bir korumalı alan ile çevrili durumdadır. Emekli ve yazlık topluluklarda duvarlar ve korumalı kapı geçitleri bulunmakla birlikte, üst- orta sınıf kapılı topluluk yerleşimlerinde güvenliksiz kapılı geçitler yer almaktadır.  Burke Tipolojisi

Burke (2001), Amerika, İngiltere ve Avustralya bağlamında beş tip kapılı topluluk yerleşmesi belirler. Bu sınıflandırma, coğrafi yerleşimleri ile sosyal ve fiziksel özelliklerine dayanmaktadır. Burke, bu yerleşimleri şu şekilde tarif etmektedir;

 Kentsel güvenlik bölgesi; kentsel alandaki küçük ölçekli komşuluk alanlarında, sosyal problemler, istenmeyen yaya ve araç trafiğini azaltmak için kapatılan yerleşimlerdir.

 Güvenlikli apartman kompleksleri; üç veya daha fazla katlı birim ya da apartmanlardan oluşan büyük konut alanlarından oluşan bu yerleşmelerde, özel açık alan, ortak dış mekanlar yoktur, yabancı yaya ve araç girişleri engellenmiştir.

 Güvenlikli banliyö mülkleri; büyük kentlerin orta veya dış banliyölerinde, yeşil alanlarda konumlanan, düşük katlı villalar veya kasaba evlerinden oluşan, ortasına havuz ve spor alanı bulunan ve yaygın olan kapılı topluluk tanımına en uygun yerleşimlerdir.

 Güvenlikli sayfiye topluluğu; bünyesinde göl, deniz kıyısı veya golf kursu gibi bir veya birkaç yaşam tarzı özelliği barındıran yerleşimlerdir. Bahçeler, patika yolları ve süslü ışıklandırmaları olan yazlık alanlardaki yaşam tarzı elamanlarına sahiptir.

 Güvenlikli kırsal konut mülkleri; bunlar kent dışı evleri olup, merkezin kırsalında veya sınırlarında konumlanan yerleşimlerdir (Burke,2001).

 Grant ve Mittelsteadt Tipolojisi

Grant ve Mittelsteadt (2004), Kanada’da yaptıkları araştırmalara göre, kapılı topluluk yerleşimlerini, kapalılık durumuna ve bunun fiziksel özelliklerine göre sekiz tipe ayırmaktadır; dekoratif girişler, duvarlı alt yerleşmeler, kapıyla kontrol edilen girişler, barikatlı yollar, kısmen kapatılmış yollar, tamamıyla kapatılmış yollar, sınırlı alanda sınırlı giriş alanları, bekçili alanda sınırlı giriş alanları.

Türkiye’de kapılı konut yerleşmeleri ile ilgili olarak tipoloji geliştiren çeşitli araştırmalar yer almaktadır. Bunlardan önemli bulunanları aşağıda verilmektedir.  Kurtuluş Tipolojisi

İstanbul’daki kapılı siteleri inceleyerek, kamuya kapalılığı, özelleştirilen kent toprağını ve değişen tüketim sembolleri bağlamında ele aldığı üç tip belirlemektedir. Bunların ilki, orta sınıfın modern alt kent çeperindeki alt kentleridir ve dışa kapalılık konusunda esnektir. Bahçeşehir yerleşimi, bu tip grupta ele alınan bir örnektir. İkinci grupta yer alan kapılı yerleşim topluluğu, yeni zenginlerin yatırım ihtiyacını ve tüketim taleplerini karşılamaya yönelik, kentin çeperlerinde ve prestij alanlarında ortaya çıkan lüks konut siteleridir. Bunlara örnek olarak Acarkent verilmiştir. Üçüncü tip olarak ise, dışarıya katı bir şekilde kapalı, mülk sahiplerine güçlü mekansal aidiyet kazandıran yerleşmelerdir. Bunlara örnek olarak ise Kemer Country ve Beykoz Konakları verilmektedir (Kurtuluş,2005).

 Perouse Tipolojisi

Perouse (2011), on yıldan fazladır İstanbul’daki kapılı yerleşmeler üzerinde araştırmalar yapmaktadır. Sitelerin varlık sebebini oluşturan temel eğilimin, fiziksel olarak bir alana kapanma isteği olduğunu belirten Perouse’un (2011), kapılı yerleşim türleri sınıflandırması Kurtuluş’un tipolojisine paraleldir. İlk sitelerin Boğaz üzerindeki küçük tepelerde kurulduğunu belirten Perouse (2011), belde belediyelerinde 1995- 1999 yıllarında koruma alanlarında kaçak sitelerin görülmeye başlandığını belirtir. Son olarak, belediye sınırları dışında Valilik ve Orman Bakanlığı’nın kontrolündeki alanlarda kapılı yerleşmelerin yaygınlaştığına dikkat çeker (Perouse, 2011). Kapılı yerleşimlerin lokasyonu kadar yatırımcının yapısı, reklamların teması gibi konularda da Perouse (2011) kapılı yerleşmeleri sınıflandırmaktadır.

 Levent ve Gülümser Tipolojisi

İstanbul’da dokuz fiziksel karakteristik (yerleşme, arazi büyüklüğü, yapı büyüklüğü, yaşayan nüfusu, bağımsız birim sayısı, birim büyüklüğü, birim tipi, hedef profili) üzerinden yaptıkları değerlendirme sonucunda, İstanbul’daki kapılı topluluk

yerleşmelerini dört tipe ayırmaktadırlar; dikey korumalı yerleşmeler-yüksek katlı rezidanslar, yatay korumalı yerleşmeler-müstakil tek aile konutları, yarı-yatay korumalı yerleşmeler-kapalı apartman blokları, karma tip korumalı yerleşmeler-uydu kentler (Baycan-Levent, Gülümser, 2007). Ayrıca ileri sürülen bu tipolojilerdeki kapılı topluluk yerleşmeleri ile yerleşim kriterlerinin arasında doğrudan ilişki olduğunu ifade edilmektedir.

Tüm bu tipolojik sınıflandırmalar, kapılı yerleşme kavramının temelinde varolan yaşam tarzı, homojenlik, güvenlik söylemleri çerçevesinde şekillenmektedir.

3.3 Türkiye’de Kentsel Alanda Mekansal Ayrışma Süreci Bağlamında Kapılı