Kümelerin düşüş aşamasını önleyebilmek için çeşitli tedbirler düşünülmüştür. Bunlar iki strateji ile isimlendirilmiştir. İlki “Küme Dinamiklerinin Geliştirilmesi” ve ikincisi de “Küme Ortamının İyileştirilmesi”dir (DTM, 2009:13).
1. Küme dinamiklerinin geliştirilmesi, Ar-Ge faaliyetlerinin, inovasyonun ve girişimciliğin teşvik edilmesini, aktörler arası iş ağlarının beslenmesini ve küme oluşturma faaliyetlerinin kolaylaştırılması gibi faaliyetleri kapsamaktadır. Dolayısıyla bu spesifik amaçlardan ortaya çıkan üç tema “İnovasyon ve Girişimcilik”, “Aktörler Arası İş Ağlarının Oluşturulması” ve “Küme Oluşumu”dur.
2. Küme ortamının iyileştirilmesi ise iş kümesinin rekabet gücü üzerinde büyük etkiye sahip olan “Faktör Şartlarının Güçlendirilmesi” ve “Küme Tabanının Geliştirilmesi”ni kapsar.
Burada aktarılan iki tedbirin birlikte değerlendirildiği durumu anlatan Şekil 2.2 aşağıda verilmiştir. Eğer küme girişimcilik kararı işletmelerin bireysel performansından ve organizasyonunun fonksiyonlarından daha baskın ise, hükümet politikalarından hem olumlu hem de olumsuz olarak etkilenecektir. Kaynakların kalitesi ve çeşitliliği aynı zamanda ağ yapıları ve kurumlar arasındaki dinamizm,
eninde sonunda kümelerin devamlılığını etkileyecektir. Yani, kümelenme güçlendirilmiş işletmelerin bir araya getirilmesi ve ilgilerinin organize edilmesidir (Feldman vd.,2005: 132).
Şekil 2.2: Bölgelerin Formasyonundaki Faktörler
Kaynak: (Feldman vd.,2005: 133)
Yukarıdaki Şekil 2.2 kümeleme açısından fikirlerin birleşimini göstermektedir. Girişimciler arasındaki ilişkileri, hükümetlerin politikalarını, yerel çevreyi ( sosyal ve ticari kurumları, fiziksel yapıyı ve insan kaynaklarını) anlatmaktadır. Bu şekil aynı zamanda şirketlerin çok yönlü olmaya başlama kararlarını açıklar. Bileşenlerin ortaya çıkmasından başlayarak olgunluğa ulaşıncaya kadar geçen süreçte gelişim göstermelerine rağmen, gerekli bağlantılar sabittir. Fonksiyonel girişimcilikte, her bir bileşen diğerlerini (firmaları, endüstriyi ve küme gelişimini) desteklemesi için teşvik etmektedir (Feldman vd.,2005: 132).
Yenilikçi endüstrilerde bilgi, yoğun olarak bulunmakta ve kullanılmaktadır. Bu bilgilerin kullanılması suretiyle kümeler güçlendirilebilir. Örneğin, bioteknoloji veya nanoteknoloji kullanılarak yapılan çalışmalar neticesinde ortaya çıkan yenilikler veya endüstriyel makine teçhizat üretimi esnasındaki pratik uygulamalarda ortaya çıkan teknik bilgi( know-how) nin birleştirilmesi suretiyle kümeler güçlendirilir (Feldman vd.,2005: 131). Bu durum yukarıda sıralanan tedbirler içinde geçen “Faktör
İşbirliği ve diyaloğun geliştirilmesi ve sürekliliğinin sağlanması kümelenme
çalışmalarının çimentosu niteliğindedir. Yani elimizde istediğimiz kadar değer zincirinin tüm unsurları olsun, işbirliği kültürü olmadan kümelenmeden beklenen faydaların sağlanabilmesi mümkün değildir. Bu çerçevede başlangıç noktası işbirliğinin gerekliliği ve önemi konusunda ortak vizyon yaratmak olmalıdır. Ortak vizyonun sağlanması günümüzde ekonomik kalkınmanın anahtarı olan tüm ekonomik aktörlerin işbirliği gerekliliği için bir zemin teşkil edecektir.
Kümelenme anlayışında vurgulanması gereken bir diğer husus da sorunlardan ziyade fırsatlara odaklanmanın ön planda olmasıdır. Böylece firmaların, teknoloji paylaşımı, ortak pazarlama stratejileri, ortak hammadde, ortak satın alma, ortak altyapı paylaşımı ile yüksek katma değerli ürünlere odaklanma gibi ortak girişimler ile ölçek ekonomilerine ulaşılması konusunda fırsatlar yakalamaları mümkündür. Küme kurulduğunda ortaya çıkan oluşumun bir fayda sağlamama ve piyasadan geçer not alamama riskine karşılık, özel sermayeli firmalar yenilikçi yönleriyle gelişen pazarlara daha çabuk uyum sağlayabilirler. Hükümetlerin desteklediği küme oluşumları muhtemel risklerin önüne geçmek için en iyi yol olarak görülmesine rağmen, hükümetler piyasada rekabet edecek büyük firmalara sahip olmaktan ve küme içindeki belirli firmaları yönlendirmekten kaçınmalıdır (Öz, 2003:89).
Araştırmada bazı kümelerin taklit yapmak suretiyle ürün geliştirdikleri görülmektedir. Kümelerin bu yönlerinin olumsuzlukları olmakla birlikte olumlu yönleri her zaman daha baskındır. Çünkü kopyalamak suretiyle yenilik yapmak en kolay ve hızlı yoldur, ancak zaman içinde küme içindeki sosyal ilişkiler, entelektüel sermayenin yığılması ile ilişkiler kopyalamanın ötesinde tam bir işbirliğine dönüştüğü gözlemlenmiştir (Öz, 2003:4).
Kümeler birçok farklı formda ortaya çıkabilirler. Her birinin kendine özgü kalkınma yörüngesi, organizasyon prensipleri ve kendine has problemleri olabilir. Kendiliğinden oluşan kümeler (spontaneous clusters), girişimcilerin ve ilgili diğer aktörlerin bir araya gelmesi ve kamu politikasının teşviki ile ortaya çıkarlar.
Özellikle bu tür kümelerde karşılaşılan erken “Düşüş Aşaması” aşağıda verilen Tablo 2.2 çerçevesinde değerlendirilirse, daha öncede belirtildiği gibi yenilikçi kümeler yapıları itibariyle oldukça güçlüdürler. İhracat kabiliyetleri, rekabet güçleri,
işbirliği yetenekleri, piyasa güvenilirlikleri diğer çeşitlere göre yüksek, kümeyi ayakta tutan kritik eleman sayısı oldukça fazla, yenilik yapma yeteneklerine bağlı olarak ürün değişiklik esneklikleri fazla, güçlü bağlantıları olan kümelenme şeklidir. Jutland ve Belluno kümelenmeleri yüzyılı aşkın süren hayat süreleri ile bunun ispatıdır (Mytelka and Farinelli, 2000: 11-13). İşletmelerin rekabet avantajının olduğu temel yetenekleri (core competencies) kullanarak nihai ürünlerde yenilik yapmaları; yeni bilgilerin kazanılarak, yeni yetenekler ve metotlar kullanılarak yenilik girişimlerinde bulunmalarından daha kolay ve risksizdir (Bekar and Lipsey, 2001: 7).
Kümeler, sosyal yapıştırıcı diye adlandırılan mekanizma sayesinde bir arada tutulur, kaynakların ve bilgilerin ortak kullanımına ve hatta ortak faydalanılmasına imkân tanırlar. Porter (1998), grupları birbirine bağlayan sosyal yapıştırıcının aynı zamanda önemli kaynaklara ve bilgilere ulaşılmasını da kolaylaştırdığını belirtmiştir. Burada ifade edilen sosyal yapıştırıcı, işletmeler içinde oluşan örgüt kültürünün bir anlamda küme aktörleri arasında oluşması anlamındadır. Nasıl işletmeleri bir arada tutan ortak değerler aynı zamanda işletmeyi bir kalkan gibi dış etkenlerden korumakta, gelişmesinde önemli bir faktör olarak yer almakta ise aynı şekilde kümeler içinde oluşturulacak ortak değerler de kümelerin hayatlarını sürdürebilmelerinde çok büyük önem taşırlar.
Şirketlerin, tedarikçilerin ve kurumların bir araya gelmesi ekonomik bir
potansiyel oluşturulması adına önemlidir ancak bu oluşumun ekonomik değer yaratacağı anlamına gelmez. Bunun için işletmelerin aktif olarak katılım göstermeleri ve kayda değer yerel mevcudiyetlerinin olması gerekir.
Aşağıdaki Tablo 2.2’de görüldüğü gibi, kendiliğinden oluşan kümelerin performans kriterlerini kritik aktörler, işletme büyüklüğü, yenilik, güven, yetenekler, teknoloji, bağlantılar, işbirliği, rekabet, ürün değişikliği ve ihracat yetenekleri olarak sınıflandırmak mümkündür. Bunlar içerisinde yenilikçi kümeler organize olmuş kümelerden ve gayri resmi kümelerden özellikle kritik aktörlerin varlığı, yenilik yapma yetenekleri, temel yetenekleri, bağlantılarının boyutu, işbirliklerinin gücü, ürün değişiklik kabiliyetleri ve ihracat yeteneklerinin yüksek oluşu sebeplerinden dolayı farklılık gösterirler.
Tablo 2.2: Kendiliğinden Oluşan Kümelerin Oluşum Şekillerinin Farklı Performans Ölçülerine Göre Değerlendirilmesi
Kaynak: (Mytelka and Farinelli, 2000: 12)
Sanayi kümesi için yeni iş çevresi belirlemek riskli ve maliyetli bir girişimdir. Bu seçimden dolayı, yapılan yatırımın üzerinden yıllar geçmesine rağmen önemli bir kazanç elde etmeden kümelenme çalışması başarısızlıkla sonuçlanmasına yol açabilir. Kümelenme vizyonuna sahip projelerin planlama ve koordinasyonu, kaynakların hareketlendirilmesi, etkin yönetim ve düzenleyici rejimler, büyük bir girişimcilik ve yerel veya bölgesel, kararlı ve üstün niteliklere sahip liderlik ile mümkündür. Kümeleri destekleyecek kaynakların organize edilmesi ile hükümetin ve yabancı yatırımcıların rolünü artırmıştır. Ancak yine de, akla yatkın kalkınma stratejilerinin diğerleri tarafından kabul edilebilmesi, işbirliği ve finans katkıları için vizyon sahibi ve güçlü taahhütleri olan liderlere ihtiyaç vardır. Girişimcilerin yer aldığı iş komitelerinin de dâhil olduğu bir çok paydaş arasında ittifakların kurulabilmesi ilk etapta liderlik gücüne ve ilgi uyandıran iş modeline bağlıdır (The Küme Çeşitleri
Kendiliğinden Oluşan Kümeler Gayri Resmi Kümeler
(Informal Clusters) Organize Olmuş Kümeler (Organised Clusters) Yenilikçi Kümeler (Innovative Clusters) Küme Örnekleri Suame Magazine (Kumasi, Gana) Nnewi(Nijerya) Sialkot (Pakistan) Jutland(Danimarka) Belluno (İtalya)
KritikAktörler Az Orta Çok
İşletme Büyüklüğü Mikro & Küçük KOBİ KOBİ & Büyük
Yenilik Küçük Biraz Sürekli
Güven Düşük Yüksek Yüksek
Yetenekler Düşük Orta Yüksek
Teknoloji Düşük Orta Orta
Bağlantılar Biraz Biraz Derin
İşbirliği Az Biraz,
Sürekli değil Yüksek
Rekabet Yüksek Yüksek Yüksek
Ürün Değişikliği Az veya Yok Biraz Sürekli
World Bank, 2003: 11).