Kümelenme faaliyetleri temel olarak rekabet üstünlüğü sağlama, bölgesel kalkınmadaki rolü ve farkındalık yaratma konularında önemli olduğunu söyleyebiliriz.
Kümelenmenin neden önemli olduğu konusunda Enright(2001) kısaca “
İşletmelerin var olması ve ekonominin ancak onlarla kalkınacak olması gerçeği,
politika karar alıcılarının bunun önemini kavraması ve KOBİ’lerin gelişiminde etkin ve başarılı bir süreç yaratmasından dolayı önemli olduğunu belirtmektedir. Bu
ifadeyle kümelenme kavramının daha uzunca bir süre litaratürde yer alacak bir kavram olduğunu söyleyebiliriz.
Endüstriyel kümelerin nedenselliği ve bölgesel kalkınma ve mekânın önemine yönelik literatürde son zamanlarda ciddi bir artış gözlemlenmektedir. Küreselleşme ile birlikte ulus-ötesi bir bakış açısının mevcudiyetinden söz edilse bile halen mekân seçimi oldukça önemli bir konudur. Başarılı şirket toplanmaları, beraberinde getirdiği avantajlar firmaların yer seçimine daha özen göstermeleri gereğini ortaya koymuştur. 1980 li yıllardaki “post-fordizm” tartışmaları ve 1990 ların başlarında Porter’ın kümelenme dinamiklerini ortaya koymasıyla yerseçimi konusu yeni bir mecraya girmiştir (Malmberg and Maskell, 2001).
Kümelenmelerin işletmeler tarafından farkındalıklarının sağlanma sürecine kısaca bakacak olursak:
İlkönce, ortak mekânda mevcut bulunan işletmeler, doğrudan ve dolaylı olarak
önemli işler üretirler. Mali bağlantılarında içinde olduğu birçok bağlantı ortaya koyarlar. Çok başarılı kümeler yüzlerce firmayı kuşatırlar ve önemli yerel ekonomik kaynaklara ulaşırlar. İkinci olarak, kümelenmiş işletmeler esas itibariyle rekabetçi çevre içinde yüksek derecede ağ oluştururlar. Bununla birlikte göreceli olarak kümeler verimliliği canlandırırlar, belirli ürün ve servislerde rekabet avantajına sahip olarak kendi başına sürdürülebilir sonuçta dinamizm kazandırırlar. Üçüncü olarak yenilikçi kümeler mevcut ürünlerine olan talebin yön değiştirmesi durumunda ürünlerini çeşitlendirmeyi veya kapasitelerini artırmayı başarabilirler. Bu kısaca üç maddeyle sınırlandırılan cezbedici unsurlar birçok işletme tarafından algılanması ve kümelenme populasyonunun hızlı bir şekilde artması beklenmektedir(The World Bank, 2003: 2).
Michael Porter(1990) bölgesel ekonomilerin göz ardı edilemiyeceğine vurgu yaparak “Hızlı ulaşım, çok daha hızlı iletişim ve ulaşılabilir pazarlarla övünen küresel ekonomide yer seçimin öneminin azaldığı düşünülmektedir. Hâlbuki bunun tam aksi doğrudur. Küresel ekonomi içinde sürekli rekabetçi avantajlar oldukça uzmanlaşmış becerilerin, bilginin, kurumların, rakipliğin, ilgili işlerin ve sofistike müşterilerin toplanmasıyla yer seçimi giderek önem kazanmıştır.” Şeklinde ifade etmiştir.
Endüstriyel kümelerin ciddi bir şekilde ele alınmasının iki nedenini Malmberg ve Maskel (2001) şu şekilde sıralanmaktadır: birincisi; kümelenme ekonomik coğrafyada2 araştırılan her seyin merkezindedir. Endüstriyel kümelenme analizi, yakınlık, mekân, çevre gibi temel kavramları ve ekonomik coğrafyadaki faaliyetler için tüm odaksal noktaları içermektedir. İkincisi, OECD ülkeleri içinde son yıllarda kümelenme temelli politikalar giderek endüstriler ve bölgesel politika alanında temel opsiyon olarak görülmektedir. Bunun sonucunda kaçınılmaz olarak kümelenmeye yönelim artmıştır.
Küresel ekonomik entegrasyon, bölgesel ve yerel uzmanlaşmanın geliştirilmesini teşvik eder. Düşük ulaşım masraflarında dâhil olduğu bir çok mekânsal avantajdan faydalanmak için benzer firmalar toplanmaktadır. ‘Bölgesel ekonomilerin yeniden ortaya çıkısı’, ‘dünya ekonomisinin lokalizasyonu’ ve ‘bölgesel ekonomilerde küresel mozağinin’ artması gibi kavramların belirli politik ve akademik çevrelerde moda olduğunu görmekteyiz (Karataş, 2006:56).
Birçok araştırmacının esnek uzmanlık (flexible specialization) üzerindeki çalışmalarından sonra politika önerilerinde ve çalışma yörüngelerinde değişiklikler gözlemlenmiştir. Şimdilerde özellikle vurgu yapılan alan KOBİ’lerce kurulan ağ yapıları ve kümelenme olarak tespit edilmiştir. UNIDO, ILO, UNCTAD gibi uluslararası organizasyonlar ağ (network) girişimlerini ve endüstriyel bölge çalışmalarını desteklemektedirler (Taymaz ve Kılıçaslan, 2002:6).
Kümeleme faaliyetlerinin diğer bir önemi de yığılma ekonomilerinde görülmektedir. Yığılma ekonomilerinin iki temel kategorisi kabul edilmektedir. Bunlardan birincisi, sanayilerin ve servislerin coğrafi yakınlığından toplananlardır, genelde ‘kentleşme ekonomileri’ olarak tanımlanır. İkinci kategori genellikle ‘yerleşme teorileri’ olarak bilinir ve ilişkili ekonomik aktivitelerin coğrafi yığılmalarından çıkan ekonomileri içerir (Karataş, 2006). Özellikle son yıllarda bu tür kümelenmeler öğrenme süreçlerini geliştirme, bölgesel gruplar oluşturma ve farklı disiplinlerdeki uzmanları bir araya getirme noktasındaki aracılıklarıyla önemleri gittikçe artmıştır.
2Ekonomik Coğrafya: İnsanların geçimini temin etmek için yaptıkları faaliyetleri (tarım, hayvancılık ve sanayi), ulaşım durumunu, madencilik faaliyetlerini incelemektedir.
İşletmelerin neden kümelenmeleri gerektiğine yönelik Bekar ve Lipsey(2001)’in yaptığı çalışmada aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:
1. Piyasası oluşmaksızın firmalar arasında alım satım faaliyetleri kümelenme neticesinde bir araya gelen işletmeler için olağandır. Bu tip bir ilişki için herhangi önceden yazılmış bir kurallar zincirine ihtiyaç yoktur.
2.Kümelerde benzer problemler karşısında çeşitli savunma sistemlerinin geliştirildiği görülür. Kümeler yeni teknolojik gelişmeleri en kısa zamanda bünyelerine katarlar. Kümelenme dışında kalan işletmeler için aynı bilgiye ulaşmak zordur. Kümeler içindeki işletmeler başarı ya da başarısızlıkları ortak birbirlerinden öğrenirler. Bu bilginin işletmeler arasında yatay yayılımı olarak da düşünülür ve değer zinciri içinde aynı safhada işletmeler arasında paylaşılır.
3. Dağılmayı (yayılmayı) kolaylaştırmak kümelenme ile ortaya çıkmış bir kavramdır. Örneğin; Amerikan otomobil endüstrisinin Detroit’te elde ettiği başarının başlangıçta yanlış bölge seçiminden dolayı sürpriz olarak değerlendirildiğini belirtilir. Bu başarının altında yatan gerçeğin ise otomobil sektörüne bağlı birçok yan sanayinin ve bu sanayilerde gelişmiş insan gücü ve bilgi birikiminin ortak kullanımın getirdiği güçtür.
4.Firmalar arasında değer zincirinin farklı aşamalarında bilgi yayılımının kolaylaşması kümelenmenin getirdiği önemli sonuçlardan biridir. İşletmelerin yenilik üretme sürecinde kümelenmenin meydana getirdiği yakındalık (çalışanlar arasında, kullanıcılar ile üreticiler arasında, işletmeler arasında) olumlu etkilenerek başarılı bir yenilik ortaya koyabilir.
Michael Porter ekonomik lokalizasyonun önemini vurgularken endüstriyel ve iş ‘kümeleri’ fikrini de alanında standart kavram haline getirmistir. Üstelik Porter, yalnızca ‘kümeler’ fikrini geliştirmekle kalmamış, aynı zamanda temel bir politika aracı olarak da kullanmıştır. OECD ve Dünya Bankasından ulusal hükümetlere, bölgesel kalkınma ajanslarına, yerel ve şehir yönetimlerine kadar politikacılar tüm seviyelerde yerel iş kümelerini geliştirmeye uğraşmışlardır. Endüstriyel kümeler, bir çeşit akademik ve politik bir öğe olarak dünya çapında görülmeye başlanmıştır.
oranda yaygın hale gelmiştir. Onun net bir şekilde ileri sürdüğü, bir ulusun küresel olarak çok daha rekabetçi sanayileri aynı zamanda o ulus içinde ‘coğrafi olarak kümelenmis’ olduğudur. Porter’a göre ‘Kümelenme süreci’ ve küme içindeki sanayiler arasında değis tokuş, coğrafi olarak yığılmıs sanayilerin olduğu yerde çok daha başarılı çalışır. Porter’ın şematik yerel iş kümelerinin oluşumunun ‘Rekabetçi Elmas’ı ve Marshall’ın endüstriyel lokalizasyonunun dışsal ekonomilerinin üçlüsü ile yakın bir bağ vardır (Belussi, 2006: 72).
Fakat Porter’ın kümelenme nosyonu Marshall’ınkinin yeniden keşfi ya da buluşu değildir. Son yıllarda, özellikle de yaklaşık 20 yıldır ya da daha fazla bir süredir onun yerini almıştır. Son yirmi yıldan fazladır ekonomik coğrafyacılar yerel endüstriyel uzmanlaşma, mekânsal ekonomik yığılma ve bölgesel kalkınma çalışmalarına ağırlık vermiş ve ekonomik, sosyal ve kurumsal süreçlerin içeriğinde tanımlamalar yapılmıştır. Bunlar ‘endüstriyel bölgeler’, ‘yeni endüstriyel mekânlar’, ‘bölgesel üretim kompleksleri’, ‘neo-Marshallian çekirdekler’, ‘bölgesel yenilik çevreleri’, ‘ağ bölgeleri’ ve ‘öğrenen bölgeleri’ olarak isimlendirilir. Buna rağmen Porter’ın çalışması popüler olmuş ve ekonomik coğrafyacılarda zamanla kümelenme terminolojisini kullanmaya başlamıştır (Martin and Sunley, 2003:25-26).
Porter (1998a) kendi kümelenme kavramını “rekabetçilik” belirteçleri üzerine bir kemer oluşturacak şekilde odaklayarak kökleştirmiş ve geliştirmiştir. Bunun nedeni, ilk olarak, Porter firmalara, şehirlere, bölgelere ve uluslara dünya üzerinde nasıl hareket edeceklerine yönelik bilgi vermeyi amaçlamıştır. Yeniliği, arttırıcı politik zorunluluklarla ve mikro ekonomik arz yanlı müdahalelerle beraber geçerli bir önkoşul olarak ortaya koymuştur.
İkinci bir neden ise Porter’ın kümelenme fikrini yaymış olmasıdır. Onun
tartışması doğrudan “İş stratejileri” ekonomileri açısındandır, - “post-fordizm”, “esnek uzmanlaşma”, “düzenleme modları” gibi ekonomik coğrafyada bulduğu daha genel teorik tartışma ve kavram türleri açısından değildir. Aksine Porter’ın amacı rekabeti anlamak için kesin ve gerekli ana yapıyı geliştirmektir, yani etkin bir şekilde teori ve pratik arasındaki boşluğa köprü kurmaktır. Kümelenme teorisi, onun tartıştığı üzere, “sadece yöneticiler için bir araç” değildir, aynı zamanda hükümetler için ekonomik kalkınmada mikro ekonomik temelli bir yaklaşımdır, yani “gerçek
rekabete” oldukça bağlıdır (Martin and Sunley, 2003:26).
Porter’ın kavramının kabulünün üçüncü bir nedeni de “Kümelenme kavramının” kendisinin çok doğal olmasıdır. Kümelenme teorisi bir model yada teori olmaktan ziyade ulusal ekonomi hakkında geçerli ve anlamlı “bir düşünme tarzı” olarak büyük oranda kabul görmüştür Ayrıca rekabetçiliği ve yeniliğin ilerlemesi anlayısındaki amaçlar için farklı endüstriyel coğrafi kurumlar içindeki ekonomiyi çürüterek bir sablon yada prosedür olarak kabul görmüştür. Kümelenme kavramının tanımsal eksikliğinin çok olması popüler olması için önemli bir nedendir. Bununla beraber, kümelenme kavramının tanımsal ve kavramsal elastikiyeti pozitif bir boyut olarak görülmesine rağmen, geniş çaplı örneklere ve yorumlara izin vermesinden ötürü bir problem olarak düşünülebilmektedir (Colgan, Baker, 2003).
Kümelenme aslında oldukça eski bir fenomendir. Eski çağlarda şehir insanları tek bir sanata yönelimle birlikte sonuçta belli bir bölgede kümelenmeyi meydana getirmişlerdir. Daha modern zamanlarda ise kümelenmeleri birçok geleneksel üretimlerde örneğin, İngiliz çömlekçiliği ve çatal bıçak üretimi, İtalyan ayakkabı ve moda ürünleri, Alman dayanıklı tüketim malları gibi görmekteyiz.
20. yüzyıl başlarında Alfred Marshall kümelenme için üç önemli sebep ileri sürmüştür (Bekar and Lipsey, 2001:2). Bunlar:
1. İşletmelerin yerel uzmanlaşmış işgücüne ulaşımı,
2. İşletmelerin paylaşılmış altyapı yatırımlarına yakın olmaları, 3. Yeni fikirlerin üretilmesi ve paylaşılması,
Günümüz araştırmacıları bu listeyi genişletmektedirler. Örneğin kümeye girmek için bazı teşvik unsurlarını ileri sürmüşlerdir. Bunlar: Tamamlayıcı teknolojiye ulaşım, sinerji, riskin paylaştırılması, stratejik işbirliklerinin tedrikçiler ve kullanıcılar tarafından desteklenmesi, düşük işlem maliyeti, ticari engellerin aşılması gibi unsurlarında kümelenme için önemli sebeple arasında gösterilmesi gerektiğini belirtmektedirler (Roelandt vd., 2000).
Kümelenmeye “açık sistem” (open system) adını veren Micheal Best ve Hao Xie (2006) işletmelerin ve kurumların gerek piyasa içinde gerekse piyasa dışında bir araya gelmesi ve bilgi paylaşımının kolaylaştırılması suretiyle teknolojik ve
organizasyonel seviyede, merkezi olmayan, yayılmış, geniş katılımlı tamamlayıcı yeteneklerin bulunduğu girişimlerin oluşturdukları bir organizasyon olarak tanımlamaktadır. Yeni ürünlerin hızla keşfedildiği bölgesel yetenekler, teknolojik farklılıkların ortaya çıkması, yeni niş pazarların3 yaratılması, yeni sanayi kollarının keşfi açık sistemlerin bir sonucudur(Best ve Xie, 2006). Dolayısıyla kümeler de açık sistem olmalarının sağladığı avantajla birlikte diğer işletmelere göre rekabet avantajı sağlayacaklardır.
Kümelenme geleneksel sanayilerin rekabet yeteneklerini koruyabilmelerinde kritik bir eleman olarak görülmektedir. Geleneksel sektörler gelişmekte olan ülkeler tarafından taşınan önemli potansiyele sahip alanlardır ve mutlaka korunmaları ve hatta desteklenmeleri gerekir. Ancak politika yapıcılar daha geniş bir perspektifte öğrenme ve yenilik fırsatlarını bu sektörlere adapte etmelidirler (Mytelka and Farinelli, 2000:27-28). Kümelenme faaliyetlerinin bu iki unsuru bir arada sağlamada önemli roller üstlendiği söylenebilir.
Küresel açık pazarların varlığı, hızlı ulaşım ve iletişim olanaklarının ortaya çıkması, firmaların istedikleri zaman gereksinim duydukları her türlü kaynağa kolayca erişim olanağı tanımaktadır. Buna rağmen, firmaların sınırlı bir coğrafik alanda faaliyette bulunuyor olmaları, pratikte kuruluş yerinin rekabet avantajı sağlamada önemili bir faktör olarak varlığını sürdürmesine neden olmaktadır (Eraslan vd., 2008:4).
Kümelenme anlayışı, endüstrilerin, diğer bölgelerin aksine belirli bölgelerde gelişmelerinin sebebinin yalnızca ekonomik faktörlerle açıklanamayacağına işaret etmektedir. Bu bağlamda, kümelenme yaklaşımı, bölgesel odaklanmaların nedenleri arasında araştırma ve inovasyonun yanı sıra nitelikli işgücü, kaliteli eğitim ve yatırım kapitalinden söz etmektedir. Benzer firmaların bulunduğu bir coğrafik alanda kurulan yeni firma, daha önce oluşturulmuş olan altyapı olanaklarından yararlanır, olaylara bakış açılarını olumlu yönde değiştirecek bir çevre içerinde yer almış olur, nitelikli personel istihdam etmesi kolaylaşır ve üniversite gibi bölgesel bilgi üreten
3
Niş Pazar(niche market): Gereksinimleri tam olarak karşılanamayan küçük bir müşteri grubunun
isteklerini daha iyi karşılayabilmek için belirlenen çok dar kapsamlı, fakat karlı pazar bölümleridir. .
kurumlarla yakın ilişkiler kurabilir. Kümelenmeler ayrıca alıcılar ile onların en yakın tedarikçileri ararında uzmanlaşmış ve oldukça yoğunlaşmış ilişkilerin gelişmesine de yol açar.
Kümelenmeler, ilgili endüstriler ile rekabet etmede önemli olan diğer unsurları çevreleyen bir sınır çizmektedir. Örneğin, parça, makine, hizmet gibi özelleşmiş girdi tedarikçileri, özelleşmiş altyapı sağlayıcıları kümelenmenin üyeleridir. Kümelenmeler, daha sonra dağıtım kanallarını ve müşterileri kapsayacak şekilde genişler ve daha sonra da tamamlayıcı ürün üreticileri ile beceri, teknoloji ya da genel girdileri sağlayan endüstrilerdeki şirketlere doğru genişler. Son olarak birçok kümelenme, kamu kuruluşları ile üniversiteler, standart belirleyici kurumlar, sivil toplum kuruluşları, mesleki eğitim kurumları ve özelleşmiş eğitim ve öğretim, bilgi, araştırma ve teknik destek sağlayan ticari birlikler gibi diğer kurumları kapsarlar (Eraslan, 2009: 24).
Sonuç, olarak kümelenme KOBİ türü işletmelerin varlıklarını sürüdürmelerini sağlamada, bölgesel ekonomilerini daha rekabetçi olmaları açısından; küresel, bölgesel ve yerel entegrasyonun sağlanmasında politika yapıcıların iş stratejileri açısından bir düşünce becerisi oluşturmasında giderek artan bir öneme sahip olduğunu makro bir bakışla söylenebilir. Ayrıca kümeleme içerisinde yer alan işletmeler için ise doğru yer seçimi, tecrübe ve bilgi paylaşımı yenilik yapabilme becerisi, sinerji yaratma, riskin paylaşılması, nitelikli işgücü, tedarikçiler ve tüketiciler için bir merkez olma açılarından önemli olduğu görülmektedir.