II Meşrutiyet’in İlanı Sonrası İstanbul’da Belediye Teşkilatı

Osmanlı-Rus savaşı sonrasında kapatılan ve yaklaşık 32 yıl toplanma imkânı bulamayan Meclis-i Mebusan’ın tekrar açılma girişimleri, İstanbul’daki belediyeler bakımından yeni bir dönemin kapılarını açan bir dizi gelişmeyi de beraberinde getirdi. İlk olarak Meclisi Vükela, mebus seçimlerinin yapılabilmesi için belediyelerin kurulması yönünde bir karar aldı. İntihab-ı Mebusan Kanunu’na göre, Dersaadet Belediye Kanunu’nda öngörülen Şehremaneti’nin sınırları içinde kalan bölge tek bir seçim dairesi, belediye daireleri ise, birer seçim şubesi olarak kabul edilmişti. Şubelerdeki seçim süreci de belediye daire meclisleri tarafından yönetilecekti. Bu çerçevede Dersaadet Belediye Kanunu ile öngörülen yirmi belediye dairesinin kurulması ve daha sonra mebus seçimlerinin gerçekleştirilmesi gerekiyordu. Söz konusu gelişmeler üzerine, Şehremaneti tarafından 10 belediye daire müdürlüğüne gönderilen 25 Ağustos 1908 tarihli yazıda, mevcut belediye organizasyonunun lağvedilerek İstanbul’da yirmi daire kurulacağı ve belediye reislerinin daha sonra seçimle belirleneceği ifade edildi (Oktay, 2011: 79-80).

Dersaadet Belediye Kanunu’nun yeniden uygulanmaya konulması çerçevesinde 2. maddede öngörülen yerlerde 20 belediye dairesi kurulmaya başlandı. Ancak, bu tarihlerde Adalar, Beykoz ve Makriköy’de kaza yönetimi bulunuyordu. Kaza yönetiminin yanında belediye teşkilatının nasıl kurulacağı konusunda bir açıklık bulunmaması üzerine konu Şura-yı Devlet gündemine taşındı. Şura-yı Devlet, Dâhiliye Nezareti ve Şehremaneti’nin de görüşlerini alarak Beykoz kaza yönetiminin Ömerli’ye, Makriköy kaza yönetiminin de Küçükçekmece’ye nakledilmesi, Adalar’da ise kaza yönetiminin kaldırılması ve bu üç kazada belediye yönetiminin kurulmasını kararlaştırarak konuya açıklık getirdi. Bunun yanında Ömerli, Gekbuze (Gebze), Şile, Kartal ve Küçükçekmece kazaları da eskiden olduğu gibi Şehremaneti’ne bağlı

statülerini devam ettirdi. Ancak, söz konusu kazaların sadece, Meclis-i Mebusan seçimiyle ilgili işlerde İzmit ve Çatalca Sancaklarına bağlı olmalarına karar verildi (Oktay, 2011: 80-81). Sonuçta, 1877’den itibaren yaklaşık 30 yıl boyunca kurulmayan 20 belediye dairesi, 1908’de yapılan seçimlerle hızlıca hayata geçirildi (Oktay, 2011: 82).

İstanbul’daki belediye yapısının yeniden düzenlenmesi konusunda Meclis-i Mebusan, merkezi hükümet ve Şehremaneti çeşitli çalışmalar içine girmişti. Bunlardan ilki Meclis-i Mebusan ve vilayet yönetiminin girişimleriyle başladı. Meclis-i Mebusan’ın taşradan gelen bazı üyeleri Kanun-i Esasi’nin İstanbul’un diğer şehirlere göre bir ayrıcalığı bulunmadığı yönündeki 2. maddesi hükmünü gerekçe göstererek, İstanbul’da vilayet yönetimi kurulması yönünde bir girişimde bulundu. Böylece 1909 tarihinde İstanbul’da 2. sınıf bir vilayet yönetimi kurularak bir vali atandı. Emin Bey’in valiliği sırasında İstanbul Vilayeti’nin 36 nahiyeye ayrılarak belediye dairelerinin kaldırıldığı bir yapıyı öngören Kanun Tasarısı hazırlandı. Bu Tasarı, Babıali tarafından da kabul olunarak Meclis-i Mebusan’a gönderildi. Ancak Şehremini Tevfik Bey’in girişimleriyle Tasarı’nın Meclis-i Mebusan’dan geri çekilmesi sağlandı (Oktay, 2011: 108).

Vilayetin, Tasarı girişimi sonrasında Şehremaneti, ilgili kurumlar nezdinde girişimde bulunarak, İstanbul’un belediye yapısını düzenlemek üzere bir komisyon kurulmasını sağladı. Fransa kanunlarından yararlanarak hazırlanan 89 maddelik kanun tasarısı, komisyon üyelerinin çoğunluğunun oyuyla kabul edilerek hükümete sunuldu. Tasarı’da öngörülen yapı, İstanbul’daki mülki idareler ile belediye dairelerini birleştirerek, özellikle bütçe dengesi açısından önemli zorluklar içindeki birimlerin harcamalarında indirime gitmeyi amaçlıyordu. İstanbul, yeni yapı sonucunda Beyazıt, Fatih, Cerrahpaşa, Beşiktaş, Yeniköy, Beyoğlu, Mahriköy, Beykoz, Üsküdar, Kadıköy ve Adalar olarak 11 belediye dairesine bölünecekti. Mülki ve beledi yönetimlerin birleştirilmesi çerçevesinde Beyoğlu, Üsküdar, Beykoz ve Mahriköy mutasarrıflıkları da kaldırılacaktı. Fakat bu tasarı, Meclis-i Mebusan’da görüşülme imkânı bulmayarak gündemden düştü (Oktay, 2011: 108-111).

Şehremini Tevfik Bey’in hazırladığı Kanun Tasarısı’na göre başkentin yeni bölümlenmesi İstanbul, Beyoğlu ve Üsküdar bölgelerinin her birinde 3 adet olmak üzere dokuz şube olarak düşünülmüştü. Tasarı, yürürlüğe girme imkânı bulamamasına rağmen, sonraki çalışmaları etkileyecek önemli bir belge niteliğine sahipti. Emanet ve

daire meclislerinin kaldırılarak merkezde bir encümen kurulması, daire sayısının azaltılması, daire müdürlerinin atanma yöntemi ve göreve gelmeleri ve CUB’un üye şartlarının değiştirilerek belediye daireleri ile olan organik bağının kaldırılması gibi öneriler, Dersaadet Belediye Kanunu ile öngörülen belediye yapısında önemli farklılaşmayı ifade ediyordu (Oktay, 2011: 112-113).

21 Ağustos 1912 tarihinde Şehremini olan Cemil Paşa’nın hazırladığı Kanun Tasarısı’na göre; belediye şubelerinin ikisi İstanbul, biri Beyoğlu ve Galata, ikisi Rumeli Kavağı ve Anadolu Kavağı, ikisi de Kadıköy ve Üsküdar bölgelerini kapsıyordu. Makriköy, Adalar, Rumeli Feneri ve Anadolu Feneri ise belediye sınırları dışında bırakılmıştı (Oktay, 2011: 115). Şehremini Cemil Paşa’nın Tasarısı’na göre İstanbul yedi belediye şubesine ayrılmıştır. Cemil Paşa’nın hazırladığı Tasarı, Dersaadet Teşkilat-ı Belediyesi Hakkında Kanun-u Muvakkat adıyla yayımlandı (Oktay, 2008: 142).

II. Meşrutiyet sonrası dönemde şehreminlerinin çoğunun beledi konulardaki tecrübesizliği yanında sık sık değişmeleri, kurum ve hizmetler üzerinde olumsuz etkiler oluşturdu. Bunun yanında düşük gelir düzeyinin faaliyetler üzerindeki olumsuz etkisi, personelin niteliğindeki yetersizlikler, zaten sınırlı sayıda olan uzman personelin I. Dünya Savaşı nedeniyle silah altına alınması, idari süreçler ve hizmetler konusunda getirilen standartların uygulamaya istenilen ölçüde yansımaması, bu dönemde belli başlı problemleri oluşturuyordu (Oktay, 2008: 143).