İşin Yeniden Örgütlenmesi: Esnek ya da Yalın Üretim : 70'lerin

sonlarından itibaren kitle üretiminin krize girmesi neticesinde işin örgütlenmesinde yeni arayışlar başlamıştır.150

Bugün yeni üretim düzenini tanımlamada en çok kullanılan esnek üretim kavramıdır. Giderek yaygınlık kazanan bu üretim biçiminde işin

örgütlenmesinin geçmişten farklı olarak çok köklü bir dönüşüme uğradığına tanık olmaktayız.

Enformasyon toplumu, Masuda'nın da vurguladığı şekilde çok büyük ölçüde globalleşmenin egemen olduğu toplum biçimidir.151 _{Dolayısıyla bu toplumda}

uluslararası rekabet son derece önemlidir ve firmalar bu süreçte en kaliteliyi

149 _{BOZKURT Veysel, Enformasyon Toplumu ve Türkiye, Sistem Yayıncılık, 3. Basım, İstanbul, Ekim}

2000, s.: 63,64.

150 _{BOZKURT a.g.e., s.: 65.}

151 _{YONEJİ Masuda, Managing in the Information Society: Releasing Synergy Japanese Style,}

en ucuza üretmek zorundadırlar. Bir malın üretimini ise doğal olarak en iyi onu üreten bilir. Dolayısıyla en kalitelinin üretilmesi isteniyorsa işin örgütlenmesi sürecince o malı üreten kişinin karar sürecine dahil edilmesi gerekmektedir.

Yeni üretim biçiminde geçmişin optimum stokla çalışma anlayışı yerine “just in time" denilen sıfır stokla ve sipariş usulü çalışma anlayışı yaygınlık

kazanmaktadır. Böylece üretim biçimi de doğal olarak çok farklılaşmakta ve bireylerin taleplerine daha kolay cevap verebilir hale gelmektedir. Ayrıca ihtiyaç duyulduğunda araştırma yapılma sına ilişkin anlayışın yerini, sürekli araştırma anlayışının almaya başladığı görülmektedir 152 Ancak esnekleşme kuralsızlaşma değildir. Esneklik çok sayıda kural ile sağlanabilir. Amaç rekabeti olumsuz etkileyen kuralların azaltılmasıdır.153

Ayrıca yeni toplumda örgütlerin en önemli ilkelerin den birisini "global düşün yerel hareket et" anlayışı oluşturmaktadır. Yani örgütler global

gelişmeleri dikkate alarak, üretimde bulunmaktadırlar. Ancak teknolojik geliş menin yardımıyla "elektronik bir köy"e dönüşmüş dünyamızda global ölçekte faaliyette bulunan firmalar, eğer başarılı olmak istiyorlarsa aynı zamanda yerel kültürlerin de özelliklerini dikkate alarak çalışmak zorundadırlar.

Japon Toyoto firması yerel pazarın darlığı, buna karşılık araç talebinin çeşitliliği gibi faktörlerin de baskısıyla İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Amerikalı ve Avrupalı firmalara göre daha esnek bir örgütlenmeyi tercih etmiştir. Sonuçta Japonlar bu uygulamadan oldukça başarılı sonuçlar elde etmişlerdir. 70'li yıllarda ise ortaya çıkan kriz bütün sanayileşmiş ülkelerde üretim biçimlerinin yeniden sorgulanmasına yol açmıştır. Dolayısıyla Japonya çıkışlı bu yeni esnek üretim biçimi diğer faktörlerin de etkisiyle, son 20 yılda tüm dünyada yaygın hale gelmiştir.

Yeni anlayışın önemli unsurlarından birisini Schumacer'ın ifadesiyle "küçük güzeldir" ilkesi oluşturmaktadır. Çünkü kitle üretimi yapan dev

firmaların istikrarsız piyasalara karşı küçük firmalar kadar uyum gösteremediği anlayışı oldukça yaygındır. Bu anlayışa göre sadece esnek uzmanlaşmış küçük firmalar kriz şartlarına daha kolay uyum sağlayabilirler. Ancak hem ölçek ekonomilerinden yararlanıp hem de mikro elektronik teknolojileri adapte

152 _{KAVRAKOĞLU İ., (1993) Globalleşme, Değişim ve Yönetim, İş Yönetiminde Devrim, İMV. Yay., İst.}

,s. :28’den BOZKURT, a.g.e., s. :66.

ederek istikrarsız küçük taleplerin ayrı ayrı dikkate alınabileceği üretim sistemleriyle de yeni çalışma düzeni ne adapte edilebileceği de iddia

edilmektedir. Birinci yaklaşım için İtalya örneği sıkça verilmekte, ikinci yaklaşım için ise Japon firmalarının başarıları örnek olarak gösterilmektedir. Ancak ölçek ekonomisiyle amaçlanan 70 öncesi farklı bir dönemin mantığı ile üretim kastedilmediği gibi sadece yeni ortamda küçük firmaların yaşayabileceği de kastedilmemektedir. 154Bir diğer ifadeyle bu gün genel eğilim küçülmekten yana olsa bile bazı sektörler (örneğin otomotiv) Drucker'ın da belirttiği gibi, hâlâ büyük olmayı gerektirmektedir.

Yeni esnek üretim sürecine adapte olamayanlar ise İngiltere'nin British Leyland firması örneğinde olduğu gibi kepenk kapatmak zorunda kalmıştır.155

Bunun yanı sıra özellikle bir Japon firması olan Toyoto'nun üretim

biçiminden esinlenerek geliştirilen ve Toyotoizm denilen anlayışın bir parçası olan örgütlenme biçimine göre (TABLO 1 - 21'de de görüldüğü gibi) kitle üre timinin standart üretim anlayışından farklı olarak ürün farklılaşmasının artırılması yoluna gidildiğini görüyoruz. Çünkü bireyselliğin güçlendiği ve aynı malı üreten firma sayısının artmış olduğu günümüzde, tüketicinin sürekli değişen taleplerine uygun malı en hızlı şekilde üretmek, firmaların

yaşayabilmesi için hayati önem taşımaktadır.156

154 _{YENTÜRK N., (1993) Post-Fordist Gelişmeler ve Dünya İktisadi İşbölümünün Geleceği,} Toplum ve Bilim 56-61, Bahar, 93, s.:49’dan BOZKURT, a.g.e., s.: 67.

155 _{BOZKURT, a.g.e., s. 67.} 156 _{BOZKURT, a.g.e., s. 68.}

TABLO 1 – 20 Taylorizm-Fordizm ve Alternatifi Taylorist-Fordist Modelin Unsurları Fonksiyonel Alternatif

(Toyotoizm )

Standart üretim Ürün farklılaşması

Bant üretimi Modül üretim

Tek amaçlı makineler Esnek makineler

Vasıfsız işçiler Vasıflı işçiler

Düşük iş motivasyonu (Umursamazlık)

Yüksek iş motivasyonu (Özdeşleşme) Çatışmacı iş ilişkileri İşbirliğine dayanan ilişkiler

Hiyerarşik yönetim Katılımcı yönetim

Dikey işbölümü (planlama ve uygulama arasında ayrım)

Dikey iş entegrasyonu (Zenginleştirme)

Dışarıdan kontrol İçeriden kendi kendini kontrol

Yatay işbölümü (Görevlerin aşırı sınırlandırılması)

Yatay iş entegrasyonu (genişletme)

İşçileri iş yerine bağlama Rotasyon

Makine temposuna uygunluk Montaj hattından bağımsızlık

Zaman standartları Zaman egemenliği

Bireysel çalışma Grup çalışması

Kaynak : Naschold F., (1993) Development in Work Design, On Business and Work, (Edit J. Thuran vd.) International Labour Office Pub., Geneva.

Kısaca belirtmek gerekirse, esnek ya da yalın üretimin özellikleri şu şekilde sıralanabilir 157 :

• Fazla işçilerde dahil, stok fazlalığı kaldırılır,

• Kalite ve etkinlik doğru orantılı kabul edilir ve kaliteden taviz verilemez,

• Bir üründen diğerine hızla değişebilme yeteneğine önem verilir,

• Üretim sürecini gerekli şekilde anlayan çok becerikli elemanlar vardır, • Eğitime gerekli şekilde önem verilir,

• İyi eğitimli işçileri elde tutmaya önem verilir,

• Ücret sistemi, şirketin, tesisin ve bireyin performansına kısmen bağlıdır,

• Statü engelleri azaltılır,

• Yüksek bağlılığa dayalı iş uygulamaları vardır.

157 _{Preffer, (1995) Rekabette Üstünlüğün Sırrı İnsan, Sabah yay., İst, s.: 61’den BOZKURT, a.g.e., s.:}