Daniel Bell : Günümüzde sanayi sonrası toplumu, ABD'yi örnek alarak

ilk inceleyen yazarlardan biri, bu toplumda bilimsel ve teknik bilginin sosyal tabakalaşmada en belirleyici bir faktör olacağını, yüksek öğrenimlilerden oluşan yeni bir sınıfın topluma egemen olacağını ilk savunan düşünürlerden biri Daniel Bell olmuştur.62 Temel düşüncesi şöyle özetlenebilir: Sanayi toplumunun temelinde, nasıl (fiziki) mal üretimi ve bu faaliyetin örgütlendirilmesi yatıyorsa, sanayi sonrası toplumun temelinde de bilgi üretimi ve bu faaliyetin

örgütlendirilmesi yatmaktadır. Yeni toplumda sınıf yapısı "teorik bilgi" sahipliğine, siyasal iktidar da bilginin denetimine bağlı hale gelecektir.63

D. Bell, sanayi sonrası toplumu ABD'yi ele alarak incelemiştir. Yazar ilk çalışmalarında yeni toplumu "sanayi sonrası toplum" diye adlandırmış, sonraki çalışmalarında "bilgi toplumu" kavramını tercih etmiştir.64

61 _{The Open University, Information Technology in Manufacturing: An Information Society, Birmingham,}

The Open University, 1989’dan DURA – ATİK, a.g.e., s.: 44

62 _{ALPAY, a.g.m., 1985’den DURA – ATİK, a.g.e., s.:44.} 63 _{ALPAY, a.g.m., 1985’den DURA – ATİK, a.g.e., s.:44, 45.}

64 _{BELLDaniell, “The Social Framework of the Information Society”, The Microelectornics Revolution:}

The Complete Guide to the New Tecnology and Its Impact of Society, Ed. Tom Forester, Oxford, Basic Blackwell, 1982, s.500-549’dan DURA – ATİK, a.g.e., s.:45.

Bell sanayi sonrası toplumla ilgili görüşlerini, eksen prensipler, sosyal

değişim şeması ile sanayi sonrası toplumun yapısı ve problemleri olmak

üzere65 üç başlık altında incelemektedir.

1.2.3.1.1. Eksen Prensipler : Bell'e göre, sanayi sonrası toplumun eksen

prensibi teorik bilgidir. Bell, teorik bilgiyi "mantıklı bir hükmü ya da bir deney sonucunu gösteren organize olmuş fikirler ya da gerçekler bütünü" şeklinde tanımlamıştır.66 Modern teknoloji, ekonomik gelişme ve toplumsal

tabakalaşma, teorik bilgi etrafında organize olmaktadır. Geçmişte önemli icat ve buluşlar, insanlar herhangi bir problemi deneme yanılma yoluyla çözmeye çalışırken yapılmıştır. Oysa, sanayi sonrası toplumda yenilik ve buluşlar teorik bilgiye dayalıdır. Bu nedenle, sanayi sonrası toplumun en önemli özelliklerinden biri, "teorinin deneyden üstün bir konuma yükselmesi ve bilginin soyut sistemlere ve sembollere kodlanmasıdır".67 _{Kodlanmış bilgi,}

başka insanlar tarafından yeni buluşlar yapmak için kullanılabilir. Teorik bilgi, yalnızca teknolojik gelişmeler için değil, aynı zamanda sosyal ve ekonomik ilişkiler için de gereklidir.68

Bell, toplum safhalarının "eksen kurumlar" veya "eksen prensipler" teşhis edilerek incelenebileceğini belirtmiştir. Kapitalist toplumda eksen kurum, özel mülkiyetti. Sanayi sonrası toplumda eksen kurum teorik bilgidir.69

1.2.3.1.2. Sosyal Değişim Şeması : D. Bell, toplumları "sanayi öncesi

toplum", "sanayi toplumu" ve "sanayi sonrası toplum" olmak üzere üçe ayırmış, bu toplumların özelliklerini, TABLO 1 - 1'deki şema yardımıyla açıklamaya çalışmıştır. Bu şemadan yararlanılarak, sanayi toplumundan sanayi sonrası topluma dönüşüm şöyle özetlenebilir :

• Ekonomik sektörler Sanayi sektörü, sanayi toplumunda üretim ve istihdam bakımından ekonomide önemli bir paya sahiptir. Sanayi sonrası toplumda sanayi sektörünün ekonomideki payı azalmakta, hizmet sektörünün payı artmaktadır. D. Bell, hizmet sektöründe yer alan faaliyetleri iki farklı şekilde gruplandırmıştır. İlk gruplamada

65 _{DURA, 1990, s.: 48 vd.’den DURA – ATİK, a.g.e., s.: 45.} 66 _{BELL, 1982, s.: 505’den DURA – ATİK, a.g.e., s.: 45.}

67 _{BELLDaniell, The Coming of the Post Industrila Society : A Venture in Social Forecasting, New York,}

Basic Boks, 1972, 1973, s.20’den DURA – ATİK, a.g.e., s.:45.

68 _{WEBSTER, 1995, s.: 47’den DURA – ATİK, a.g.e., s.:45.} 69 _{DURA, 1990, s. 49’dan DURA – ATİK, a.g.e., s.:46.}

hizmetler, üçüncü sektör, dördüncü sektör ve beşinci sektör olarak üç grupta toplanmıştır (bkz. TABLO 1 – 1). İkinci gruplamada,

beşeri hizmetler (human services) ve mesleki hizmetler (professional

services) ayrımı yapılmıştır. İlk grupta sağlık, eğitim hizmetleri ve sosyal hizmetler yer alırken, ikinci grupta analiz, dizayn, bilginin programlanması ve işlenmesiyle ilgili hizmetler yer almaktadır.70

TABLO 1 – 1 Genel Bir Sosyal Değişme Şeması

Sanayi Öncesi Sanayi Sanayi Sonrası

Bölgeler Asya, Afrika, Latin

Amerika Batı Avrupa, Sovyetler Birliği, Japonya ABD Ekonomik

Sektörler İlk sektör (istihraç) • Tarım • Madencilik • Balıkçılık • Ormancılık

Orta sektör (mal üretimi) • imalât Üçüncü sektör • Ulaştırma • Enerji Dördüncü sektör • Ticaret • Maliye • Sigorta • Gayrimenkul Beşinci sektör • Sağlık • Eğitim • Araştırma • Hükümet Meslek

Eğilimi Çiftçi, madenci, balıkçı, vasıfsız işçi Yarı vasıflı işçi, mühendis Mesleki ve teknik bilim adamları

Teknoloji Hammaddeler Enerji Bilgi

Hedef Doğaya karşı oyun "Mamul" doğaya karşı oyun

Kişilerarası oyun

Metodoloji • Sağduyu

• Tecrübeler • Ampirizm • Deneyleme Soyut teori: modeller, simülasyon, karar teorisi, sistem analizi Zaman

Perspektifi • Geçmişe yöneliş • "Adhoc" tepkiler • "Adhoc" intibak gücü • Projeksiyonlar • Geleceğe yöneliş • Geleceği tahmin Eksen

Prensip Geleneksellik: toprak/kaynak sınırlılığı Ekonomik gelişme: yatırım kararlan üzerinde devlet veya özel sektör kontrolü

Teorik bilginin merkeziliği ve kodlanması

KAYNAK: DURA Cihan, Bilgi Toplumu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını, 1990, s. 50.

• Meslek eğilimi Yarı vasıflı işgücü ve mühendisler, sanayi toplumunda önemli bir istihdam payına sahiptir. Sanayi sonrası toplumda, mesleki ve teknik personel ile bilim adamlarının istihdamdaki payı

artmaktadır.71

• Teknoloji, hedef ve metodoloji Sanayi toplumunda makine teknolojisi egemendi. D. Bell'e göre, sanayi sonrası toplumda, entelektüel teknoloji (intellectual technology) ön plana çıkacaktır. Bell, istatistik ve

matematiğe dayalı formülleri ve bunları kullanarak problem çözümünü kolaylaştıran bilgisayar programlarım entelektüel teknoloji diye

adlandırmıştır.72 _{Bilgi, sanayi sonrası toplumda entelektüel teknolojinin}

temel girdisi olmaktadır.

"Sanayi-öncesi toplumun gayesi (design), tabiata karşı bir 'oyun', tabiata karşı mücadeledir. Kaynaklarını toprağa dayalı sektörlerden sağlar, azalan verimler kanununa, düşük prodüktiviteye tabidir. Sanayi toplumunun mücadelesi (oyunu), tabiata karşı cereyan eder. Bu mücadele, insan makine ilişkileri

üzerinde yoğunlaşmıştır. Doğal çevreyi enerji sayesinde teknik çevreye dönüştürür. Sanayi sonrası toplumda ise, hedef, kişilerarası mücadeledir."73

1.2.3.1.3. Sanayi Sonrası Toplumun Yapısı ve Problemleri : Sanayi

sonrası toplumun dayandığı teorik bilgi, bu toplumun sanayi toplumuna göre farklı yapıya ve problemlere sahip olmasına yol açmıştır. D. Bell'in sanayi sonrası toplumun yapısını ve problemlerini özetlediği şema TABLO 1-2'de verilmiştir.

Sanayi toplumunun temel iktisadi problemi sermaye birikimidir. Sosyal ilişkilerin mekânı, işletme veya firmadır. İşveren ve işçi çatışması önemli bir sosyal problemdir.

Sanayi sonrası toplumun temel problemi, bilimin örgütlendirilmesidir. Bu nedenle, sanayi sonrası toplumun ana kurumu, bilimin örgütlen dirilmesini sağlayan üniversiteler ve diğer araştırma birimleridir. "XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başlarında, milletlerin gücü sınai kapasiteleri ile, çelik üretimiyle

ölçülüyordu. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra anlayış değişmiş, bir milletin kudret ve potansiyelinin göstergesi olarak, onun bilimsel kapasitesine bakılmaya

başlanmıştır. Başka bir deyişle, güç ve iktidarın göstergesi, artık çelik üretimi değil, araştırma ve geliştirme (A ve G) faaliyetidir. İşte bu nedenledir ki, bilimin politikleştirilmesi, bilim ekiplerinin doğurduğu organizasyon problemleri, bütün

71 _{DURA – ATİK, a.g.e., s.:47}

72 _{BELL, 1982, s.:503’den DURA – ATİK, a.g.e., s.:48.} 73 _{DURA, 1990, s.: 49’dan DURA – ATİK, a.g.e., s.:48.}

bunlar, sanayi sonrası toplumun ana politik konuları haline gelmiştir."74

TABLO 1 – 2 Sanayi Sonrası Toplumun Yapısı ve Problemleri

Eksen Prensip Teorik Bilginin Merkeziliği ve Kodlanması

Ana kurum • Üniversite

• Akademik enstitüler • Araştırma kuruluşları Ekonomik alan • Bilime dayalı sektörler

Ana kaynak • Beşeri sermaye

Siyasal problem • Bilim politikası • Eğitim politikası

Yapısal problem • Özel sektörle kamu sektörü arasında denge sağlanması Tabakalaşma: • Temel

• Giriş • Beceri • Eğitim ve öğretim

Teorik sorun • Yeni sınıfın dayanışması

Sosyal tepkiler • Bürokratikleşmeye direnme • Rakip kültür

KAYNAK: DURA Cihan, Bilgi Toplumu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını, 1990, s. 53.