Hz Zü’l-Karneyn

İslamiyet’in kutsal kitabına göre Allah tarafında iktidar ve yol verilmiş olan Zü’l- Karneyn, güneşin doğduğu yere doğru ilerler. Burada karşılaştığı halk, ondan kendilerine fesat çıkaran Yecüc ve Mecüc taifesine karşı bir set yapmalarını ister. Bunun için vergi de teklif ederler. Allah’ın verdiği servetin daha hayırlı olduğunu belirten Zü’l-Karneyn, demir kütlelerle birleştirdiği iki dağın ucunu ateşle körükler ve erimiş bakırı üzerine döker. Böylece Yecüc ve Mecüc taifesini hapseder. Fakat Rabbin, vaadesi geldiğinde bu seddi dümdüz edeceğini de bildirir. (Kehf: 83-98) Son ayet, kıyamet gününü işaret eder niteliktedir.

Âlimler ve araştırmacılar arasında bu dini karakterin bir peygamber olup olmadığı tartışma konusudur. Zü’l-Karneyniçin peygamberlik iddiası dışında, onun bir melek ya da sadece bir hükümdar olduğuna dair kimi düşünceler mevcuttur. Kur’ân’dan yola çıkarak onun peygamber özelliklerine yakın bir hükümdar olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim Kutsal Kitap, “Biz ona yeryüzünde sapasağlam bir iktidar verdik ve ona herşeyden bir yol verdik.”(Kehf: 84) ayeti ile Zü’l-Karneyn’in, tıpkı Hz. Süleyman gibi, ilahî güç tarafından desteklenen bir hükümdar olduğuna işaret eder. O, gücünü yeryüzünde yaratıcının rızasını kazanmak için kullanır. Kehf Sûresi 86. ayette, güneşin battığı yere gittiği söylenen hükümdar için: “Dedik ki: "Ey Zü'l-Karneyn, ya azaba uğratırsın veya içlerinde güzelliği edinirsin.” ifadesi bildirilir. Bu cümledeki “dedik ki” ibaresi, bize yaratıcının peygamberlerle vahiy yoluyla haberleşmesini hatırlatır. Çalıştığımız disiplin gereği, bu konuda kesin bir yargıda bulunmaktan kaçınıyoruz. Lâkin bahsi geçen ayet ve hükümdarın kıssada anlatılan özelliklerinden hareketle, onu bu başlık altında değerlendirdik.

Zü’l-Karneyn bazı anlatmalarda Büyük İskender olarakda geçer. Türk mitolojisi bunlardan biridir. “Ergenekon ve Ye’cuc Seddi” efsanesine göre, hapsedilen kavim Hunlardır. İskender, Kafkas Dağları’nın kuzeyinde oturan Hunların güneye inmemesi için bir sefer düzenler. Dicle ve Fırat’ı aşıp Muşaş Dağı’nı geçen hükümdar, burada çok yüksek dağlarla çevrili bir ova görür. Çevre halkı, hükümdara dağın ardında Nuh’un oğlu Yâfes’in soyunun yaşadığını söyler. İskender, dağların ötesindeki kavimlerin bu tarafa geçememesi için ustalarına demir ve bakırdan bir kapı yaptırır. Bu kapıyı da Daryal Geçidi’ne koyar. Böylece onları hapseden İskender, kapının Hunları çok tutmayacağını, onların yakında çıkıp İran ve Roma topraklarına hâkim olacaklarını, sonra kendi bölgelerine çekilip 927 yıl sonra bu kez dünyayı ele geçireceklerini söyler. (Ögel, 2010: 80)

Musevilerdeki Gog ve Magog anlatısı, Yecüc Mecüc’e benzer niteliktedir. Kitab-ı

Mukaddes’te Nuh’un torunları olarak geçen ikilinin babaları Türklerin atası sayılan Yâfes’tir.

(Yaratılış: 10) Bu bilgiden hareketle, efsanelerde de yer bulan kıssanın dayanağının kutsal kitaplar olduğunu görüyoruz.

Kitab-ül Hiyel’de, Çapraz Cafer Efendi tarafından Calût’un İskender Zülkarneyn

soyundan geldiği nakledilir. Adam, iddiasına inanmayanlara Calût’un kalın bilekleri ve sert pazusunu delil gösterir. Hala inanmayanlara karşı iseonun maslahatını ortaya koyar. “Bu gördüğünüz kule İskender zürriyetinin alâmet-i farikasıdır. İnanmayan beri gelsin!” (Anar, 2007b: 68)

Engereğin Gözü’nde, İskender-i Zü’l-Karneyn, İstanbul Boğaziçi’ni oluşturan kişi

olarak anılır. “Bir kısraktan doğan Yanko bin Madyan’ın kurduğu bu akıllara durgunluk verecek şehri ikiye bölen ve dünyada eşi menendi bulunmayan Boğaziçi, Karadeniz sularının Akdeniz’e akıtılmasıyla ortaya çıkmıştı ki, bunu yapan İskender-i Zülkarneyn’di.” (Livaneli, 2012: 24)

Boğazkesen anlatısında da İstanbul’un aynı kuruluş efsanesi anlatılır. Buna göre birçok

kez yıkılıp yeniden kurulan şehrin kurucularından biri de İskender-i Zülkarneyn’dir.

Makdon adındaki şehri kraliçe Kaydafa’nın elinden almak isteyen İskender, bir deniz ejderhası yüzünden buraya saldıramaz. Kraliçe, kendisine âşık olan canavar için her gün bir bakire kurban etmektedir. İskender şehirdeki bakireleri kaçırmadan bu canavarı alt edemeyeceğini anladığından onları kaçırmak ister, fakat bu esnada yakalanır. Kaydafa huzuruna çıkarılan bu yiğit ve yakışıklı hükümdarı öldürmeye kıyamaz, onu zindana attırır. Buradan kaçan İskender tekrar ordusunun başına döner ve generallerinin ısrarına rağmen şehri almaktan vazgeçmez. Mühendislerine yaptırdığı hesaplar sonucu Karadeniz’in Akdeniz’den yüksekte ve sularının daha bol olduğunu görür. Binlerce işçi vasıtasıyla Makdon’un kuzeyine bir kanal kazdıran hükümdar, suları Akdeniz’e doğru akıtarak Makdon halkını boğar. Sağ kalan tek kişi Kaydafa’dır. O da deniz canavarı tarafından kaçırılır.

Eski Makdon’un yerine İstanbul’u kurmaya çalışan İskender ve halkı, deniz canavarının inşa edilen yerleri sürekli yıkması sonucu başarı sağlayamaz. Bunun üzerine marangozlara su geçirmeyen, kalın camlı sandıklar yaptırılır ve İskender ile iki çizgi ustası denize dalarak ejderhanın resmini çizerler. Yüzeye çıktıklarında, resmedilen canavarın iki adet tunçtan heykeli yapılarak kıyıya yerleştirilir. Şehre saldırmak için yükselen ejderha, bunları görüp korkar ve bir daha oraya yaklaşmaz. Böylece, bugünkü Sarayburnu’nun olduğu yere İstanbul kurulur. (Gürsel, 2011: 83-84)

Anlatılarda işlenen Zü’l-Karneyn, hem dinî hem de efsanevî nitelikleriyle ön plana çıkmaktadır. Kıyamet alâmetlerinden olan Yecüc ve Mecüc’ü hapsetmesi ve İstanbul’un kurucusu olarak anılması bunların delilidir.

1.3.1.4. Melekler

Dinî metinlerde yaratıcıya hizmet etmek görevinde olan figür, saflığın ve temizliğin sembolü olarak da görülür. Ele aldığımız anlatılarda, dört büyük meleğin yanında diğer bazı özel meleklere de değinilmiştir. Genel mahiyetiyle melek olgusu ise beşeri unsurları istiare etmek suretiyle sıkça kullanılmıştır.

Benim Adım Kırmızı’da, Hazine Odası’ndaki kütüphaneyi gezerken resimli kitaplara

bakan Üstat Osman, geçmişinde nakkaşhaneye geldiğini hatırladığı bir genci düşünürken onu “melek yüzlü” olarak tanımlar. (Pamuk, 1998a: 362) Bu tanımdan o gencin temiz yüzlü, iyi bir insan olduğu sonucu çıkarılır.

İstanbul’un sokaklarında ilerleyen katil ise farklı yer ve mekânlardan söz ederken onları dinî figürlerle eşleştirerek verir. “…İstanbul’un sokaklarında döne kıvrıla ine çıka ilerler, köpek sürülerinin savaşlarına ayrılmış ıssız sokaklardan, cinlerin beklediği yangın yerlerinden, kubbelerine meleklerin yaslanıp uyuyakaldığı camilerin avlularından…”(Pamuk, 1998a: 146) Camiler, Müslümanlar için Allah’ın evi olarak görülen huzurlu mekânlardır. Dolayısıyla tabiatında günah işlemek olmayan melek, saflığı ve iyiliğiyle camilere yakıştırılırken kötü huylu cinlerin mesken tuttuğu yer olarak yangın yeri gibi kaotik mekânlar gösterilir.

Kara, Şeküre için kaleme aldığı mektupta ona yakın olmaktan korkmadığını anlatmaya çalışır. “Ama, madem bana yaklaşma diyorsun, söyle, bir melek misin ki sen yanına yaklaşmak korkunç olsun?” (Pamuk, 1998a: 99) Bu cümlede, metafizik bir varlık olan meleğin güzelliği ve temizliğinin yanına, onu görmenin insan için korkutucu olabileceği anlatılmak istenir. Alıntıladığımız cümledeki mesaj, İbni Zerhani’den montajlanarak metne aktarılmıştır. Bilgi, yazar tarafından Hasan karakteri aracılığı ile okuyucuya duyurulur. “ ‘Melek misin ki sen yanına yaklaşmak korkunç olsun,’ dedi. ‘İbni Zerhani’den çalmış o sözü. Ben daha iyi yazarım.’ ” (Pamuk, 1998a: 100)

Anlatıda ustası tarafından dövülen bir çırağın da iyi biri olduğunu vurgulamak için “melek huylu” tabiri kullanılmıştır. (Pamuk, 1998a: 414)

Kara Kitap’ta yazar olmak isteyenlere öğüt niteliğinde bir yazı kaleme alan Celal,

adaylara yazı tavrı konusunda birkaç uyarıda bulunurken “Melek”, “Şeytan”, “Deccal”, “Mehdi” gibi figürleri kullanır. “ 56.A: Unutma, sen hem şeytansın hem melek, hem

Deccal’sin hem de O. Çünkü okurlar bütünüyle kötü ve bütünüyle iyi birinden sıkılırlar.” (Pamuk, 1999: 89) Bu bölümde Celal’in uyarısı, yazar adayının insanlara yön gösterici olmak konusunda her zaman olumlu ya da her zaman karamsar durmasının onu okuyucunun gözünde monotonlaştıracağıdır.

Gölgesizler’de, Dede Musa tarafından köylülere Aynalı Fatma’nın hikâyesi anlatılır.

O, askerlerin uğrak noktası olan bir hayat kadınıdır. Dede onu anlatırken hem “orospu hem de evliyaymış.” diyerek bir bedene iki aykırı karakter sığdırır. (Toptaş, 1995: 54) En son Hamdi adında belalı bir askerle buluştuktan sonra kan revan içinde yürürken görülen Fatma’dan, daha sonra haber alınamamıştır. Bunun üzerine çıkan söylentilerden biri de “kurtuluş yıllarında askerlere yaptığı hizmetlerden dolayı meleklerce” götürüldüğüdür. (Toptaş, 1995: 55)

Metnin bu kısmında, hayat kadınlığı askerlere hizmet vermek özelliği ile meşrulaştırıp dinî olarak yüksek bir mertebeye çıkarılmıştır. Meleklerin onu götürmesi böyle yorumlanabilir.

Melek figürü Efrasiyab’ın Hikâyeleri’nde bir kadının güzelliğini vurgulamak için ona istiare edilmiştir. “Hırsızın Aşkı” adlı bir hikâye anlatan Ölüm, sanatçı bir kadının kemanını çalmak üzere orada bulunan hırsızın, kadını görür görmez ona vurulmasından bahseder ve hırsızın ağzından onu “yüzü ay, gözleri ahû, kaşları yay, kirpikleri ok, dudakları kiraz, dişleri inci, görenin aklını derhal başından alıp onu deli ve divane eden, bir melek, bir âfet ve bir felaket” olarak tarif eder. (Anar, 2007a: 195)

Pınar Kür’ün postmodern polisiyesi, Bir Cinayet Romanı’nda, yazar Akın Erkan cinayeti çözen Emin Köklü ile dertleşirken ona maktul Levent Caner’den bahsetmektedir. Gençliğinde bir süre cinsel ilişkide bulunduğu Levent’in, o dönem, böyle bir şey yapacağına kimsenin inanmayacağını aktaran yazar, maktulü “melek suratlı bir genç” olarak anar. (Kür, 2013: 371) Burada bir karşıtlık söz konusudur.

Dinlere göre günah sayılan zinayı yapan kişi, aslında şeytani bir eylemde bulunmuştur. Görüşünün iyi ve temiz olması bu gerçeği değiştirmez. Verilmek istenen mesaj, dış görünüşlerin değil amellerin kişi hakkında doğru bilgiyi vereceğidir.

Anlatıyı postmodern yapan husus, onun üstkurmacaya dayalı, farklı hikâyelerden oluşmasıdır. Bunlardan ilki, anlatıda Akın Erkan tarafından yazılan romandır. Erkan, arkadaşlarından bu metnin kahramanı olmalarını ister ve onlara günlük tutturur. Notlarda okuyucu aslında romanı okumaktadır. Bu izleğin arka planında, yazar tarafından kurulan bir cinayet planı vardır. Onun karakterlerle yaptığı konuşmalar, ikinci izleği teşkil eder. Anlatı sonunda ise okunanların bu planın ve metnin nihaî şekli olduğu kanısına varılır.

Nedim Gürsel’in Boğazkesen’inde, Avnî mahlası ile şairliği de bilen Fatih Sultan Mehmet’in bir şiiri anlatıya montajlanmıştır. Şiirin ilk beytinde melek kelimesi ile açık istiare yapılmıştır.

“Bir güneş yüzlü melek gördüm ki âlem mahdur

Ol kara sümbülleri âşıklarınun ahıdur.” (Gürsel, 2011: 248)

Beyitte sevgilinin yüzü meleğe, ondaki parlaklık ise güneşe istiare edilmiştir. Âlem deışığını güneşten, yani sevgiliden, alan bir ay olarak betimlenmiştir. Sevgilinin sümbüle benzetilen kara saçları, âşıkların âhı olarak sunulmuştur.

Osmanlı tarafından ele geçirilen İstanbul için Hristiyanların bir hurafesi de anlatıda paylaşılır. Hurafenin başkişisi bir melektir. O, İstanbul’un koruyucusu olarak düşünülür. Fetih sonrası Türklerin yağmasından kaçan rahipler “Türk ordusunun ancak Konstantinos Sütunu’na dek ilerleyebileceğine, buraya vardığında dev bir meleğin gökten elinde kılıçla inip Türkleri Asya içlerine, ta yalnız ağaca dek sürükleyeceğine” inanırlar. (Gürsel, 2011: 212) İçindeki melek figürü gereği bu kısımda incelemeyi uygun gördüğümüz inanış, Hristiyan hurafesi olarak da ele alınabilir.

Bin Hüzünlü Haz’ın girişinde, yazar suçtan arınmışlığına dertlenmiştir. Bu yüzden

şehirdeki suçlularla tanışıp ahbap olmak ve kirlenmek ister. Ancak böylece kim olduğunu anlayabilecektir. Fakat bu uğurda yanına gittiği bütün suçlu, günahkâr insanlar, suçun eşiğinde birdenbire meleğe dönüşürler. Yazar bundan rahatsızlık duyar. (Toptaş, 2007: 9)

Bir arayışın anlatısı olan Yeni Hayat, incelediklerimiz arasında melek figürüne en çok yer verenidir. Anlatının merkezine konumlandırılan melek imgesi, peşinde koşulan bir ideal, bir amaç olarak karşımıza çıkar. Bunun yanında bir üniversite öğrencisi olan Osman, âşık olduğu Canan’ı da sıklıkla meleğe benzetir. Bu durum hem Canan’ın güzelliğinden hem de Osman’ın arayış amacının Canan olmasından ileri gelir. Kitabın içerisinde, “bir melek gibi ölümü gördüm.” (Pamuk, 1998b: 10), “bu melek de nereden çıktı.” (Pamuk, 1998b: 23), “ey melek” (Pamuk, 1998b: 45) “gözükürsen melek, hayatta bir kere” (Pamuk, 1998b: 52), “garajlara değil doğrudan kazalara gitmeye kara verdim ey melek!” (Pamuk, 1998b: 59) “melekten de söz ettik, bize onun bir çeşit oturaklı ve ağır üvey ağabeyi gibi gözüken ölümden de.” (Pamuk, 1998b: 68), “meleğin gözleri her yerdedir, her şeydedir” (Pamuk, 1998b: 69), “Kazalar çıkıştır, çıkıştır kazalar. Melek o çıkış zamanlarındaki sihrin içinde görülür.” (Pamuk, 1998b: 76), “melek çırpınıyordu, kanatarak öptüm” (Pamuk, 1998b: 79), “senin bakışınla karşılaşmak için yollara düştük… şehir şehir gezdik, kitabı bir daha, bir daha okuduk, melek, biliyorsun. “ , “melek dedi, sonunda buldum seni.”(Pamuk, 1998b: 81) “senin bakışlarını melek, çünkü, kitabın vaat ettiği eşsiz an, şimdi görüyorum ki, buymuş.” (Pamuk,

1998b: 82), “çok seviyordum, biliyorsun melek” (Pamuk, 1998b: 88) “ne bulduğumu sanki sen söyleyiverecektin melek” (Pamuk, 1998b: 92), “Sonra Canan’ın melekleşmesine koşut olarak yanındaki oğlan fazla fazla dünyevileşiyordu.” (Pamuk, 1998b: 154) “o kız bir melek, onu üzme dikkat et” (Pamuk, 1998b: 164) gibi kullanımlar sıkça görülür.

Bir arayışı temsil eden meleğe ulaşmak için anlatı kahramanları tarafından otobüs yolculukları tercih edilir. Bu yolculuklarda önemli olan varılacak yer değil, yolda olma durumudur. Meleğe yahut yeni bir hayata kavuşmak için beklenen bir kaza vardır. Bu kaza ölümle de sonuçlanabilir, kişinin farklı bir kimlikle yeni bir hayata başlamasına da. Bu yüzden ölüm, meleğin üvey ağabeyi olarak söylenir.

Osman ve Canan beklenen kazaya eriştiklerinde aynı otobüste yer alıp kazada ölen Ali ve Efsun Kara çiftinin kimliklerini alarak yeni bir hayata başlarlar. Bir bayi temsilcisi olan bu çift Güdül’deki toplantıya gitmektedir. Melek figürü burada yaşanan bir diyalogda, nitelikleri ve temsil ettiği değerler noktasında ele alınır.

Melekler günah işler mi?... Bütün halk başka bir kimliğe bürünürken sen bunların kaçını öldüreceksin? Meleği nasıl suç ortağı edebilirsin? Sonra kimdir melek efendim?... Hepimiz anlamlı bir hayat yaşamaya çalışıyoruz, ama bir noktada duruyoruz. Kendisi olabilen kim? Meleklerin fısıldadığı talihli kim? (Pamuk, 1998b: 93)

Bu kısımda bir metinlerarasılık da uygulanır. Yeni Hayat’ta, artık kendisi olamayacağına inanan Celal Salik isimli yazarın intihar ettiği ve onun yerine bir başkasının yazdığı söylenerek Orhan Pamuk’un bir diğer anlatısı Kara Kitap’a gönderme yapılır.

Anlatıda, kişiler tarafından okunan ve onları bir arayışa sürükleyen, melek fikrine ulaşma arzusuyla yakan kitabın adı Yeni Hayat’tır. Yani anlatının kendisidir. Burada üstkurmaca tekniği uygulanmıştır. Kitabın yazarı olarak verilen Rıfkı Amca, onu kaleme alırken bazı kitaplardan yararlanmıştır. Bu kitaplardan birer söz anlatıya montajlanmıştır. Bunlardan biri, içinde melek figürünü barındıran İbn-i Arabî’nin “Fusûsül Hikem”inde geçen “melekler insan denen halifenin yaratılışındaki sırra eremediler.” sözüdür. (Pamuk, 1998b: 240)

Bahsi geçen kitap yüzünden oğlunu kaybeden Dr. Narin’in, Yeni Hayat’a bakışı iyi değildir. Narin, kitapta geçen meleğin pek de iyi olmadığını düşünür. Ona göre melek, okuyucusunu da kendisine benzetiyordur. Ancak bu bir oyundur ve “Melekler kötü oyunlar oynayabilir mi?” (Pamuk, 1998b: 162) sözüyle bu zıtlığı vurgulamaya çalışır.

Anlatıcı Osman, zor zamanında ilahi bir güç tarafından yardım elinin kendisine uzatılmamasını eleştirirken meleğe başvurur. “Çok vakit geçti. Ama böyle zor zamanlarda peygamberlerin, film yıldızlarının, azizlerin ve siyasi önderlerin yardımına koşan melekler hiç

gözükmediler bana.” (Pamuk, 1998b: 167) Anlatıda aşk da yaratıcı ve melek ile özdeşleştirilerek ele alınır. Aşk için metinde “Allah’a kavuşmak” ve “melekle göz göze gelmek” tanımlamaları yapılır. (Pamuk, 1998b: 229)

Anlatının ilerleyen bölümlerinde Hristiyan inancındaki melek ve İslam’daki melek üzerine değerlendirmelerde bulunulur. Rilke’nin, Duino Ağıtları’ndaki meleklerin Hristiyanlıktakinden çok Müslümanlarınkine benzediğini söylemesi bu değerlendirmenin yapılma sebebidir. Bunun üzerine araştırmalar yapan Osman beklediği kadar büyük bir ayrım göremez.

Kur’an’da ayrı bir melekler sınıfından söz edilmesi, cehennem bekçileri zebanilerin de melek sayılması, meleklerin Allah ile yarattıkları arasında İncil’e göre daha kuvvetli bir bağ olması gibi ufak tefek ayrımların dışında, Hıristiyanlığın melekleriyle İslam’ın melekleri arasında Rilke’nin sözünü haklı çıkaracak önemli bir fark yoktu. (Pamuk, 1998b: 244)

Postmodern Bir Kız Sevdim’deki Süreyya Bey, gençken Beyoğlu sinemalarında

izlediği bir filmden bahseder. Bu film bir romanda aktarmadır. Kitapta lise öğretmeninin tutulduğu bir kadın vardır. Bu kadın melek gibi gözükmesine rağmen bir sokak kadınıdır.(Evren, 2003: 264)

Melek olgusu, anlatılarda sahip oldukları niteliklere uygun olarak kullanılmıştır. Metinlerdeki iyi karakterler; saf, güzel ve günahsız olmalarıyla bilinen meleklere benzetilmişlerdir. Bunun yanında melek, ulaşılmak istenen bir ideal olarak da öne çıkmıştır.