Hadisler

“Rahman ve Rahim olan Allah’ın adı ile başlamayan her önemli iş, bereketsiz ve neticesiz kalmaya mahkumdur”224_{. Bu hadis ile Yusuf Has Hâcib’in eserine} besmele ile başlaması ve eserde mektuplarında besmele ile başlaması örtüşmektedir.

Kutadgu Bilig’in 5651. beyitinde Yusuf Has Hâcib Hz. Peygamber’in meşveret

ile işleri çözdüğünü söylemektedir. İstişare Hz. Peygamber’in ümmeti ilgilendiren bazı konularda ashabıyla pek çok yaptığı bir şeydir225_.

İnsanların en hayırlısı, insanlara en faydalı olandır ve kendine iyilik edene iyilik ile karşılık vermelidir226_{. Bu hadise benzer bir kullanım şöyledir: “İnsanların-} iyisi böyle olur; halkın yükünü hafifleten kimse insanların iyisidir”227_{. “İyinin vasfı} faydalı olmaktır; onun halka çok faydaları dokunur”228_{, “Lâzım olan insan, işe} yarayan insandır; işe yarayan insan da, faydalı olan insandır 229_{, “Soyu iyi olan}

220 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1337.} 221 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4409.} 222 _{Kur’ân-ı Kerîm, Bakara, 2/154.} 223 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5485.} 224 _{Sofuoğlu, a.g.m., s. 129.}

225 _{Celâleddîn Ebü’l-Fadl Abdurrahman es-Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Mesûr, çev.}

Hasan Yıldız, C. 4, İstanbul 2012, s. 93-97.

226 _{İmam Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn, çev. Abdullah Feyzi Kocaer, Konya 2011, s. 536; Sofuoğlu,}

a.g.m., s. 130.

227 _{Kutadgu Bilig, D., b. 543.} 228 _{Kutadgu Bilig, D., b. 856.} 229 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1619.}

insan iyi olur; bu iyi insan halk için de iyilik ister”230_{, “İnsanların iyisi kendi} menfaatini bırakıp, zahmet yüklenerek, başkalarının faydasını isteyen kimsedir”231_.

“Hikmet mü’minin kaybolmuş malıdır (malı gibidir): Onu nerede bulursa alır ve ona gereken de budur”232_{. Kutadgu Bilig’de ise “Bilginin kıymetini deli nereden} bilecek; bilgiyi, nerede bulursa, bilgili alır”233 _{beyiti bu hadisle benzerlik gösterir.}

“Ey insanlar, Sizden önceki (millet)ler, cemiyet içerisinde itibarlı birisi bir şey çaldığı zaman cezalandırmayıp zayıf birisi hırsızlık yaptığında cezalandırmalarından dolayı sapıttılar. Allah’a yemin ederim ki Muhammed’in kızı Fatma hırsızlık yapacak olsa onun da elini keserdim”234_{. Hadisin Kutadgu Bilig versiyonu şu} şekildedir:“İster oğlum, ister yakınım veya hısımım olsun; ister yolcu, geçici, ister

misâfir olsun; Kanun karşısında benim için bunların hepsi birdir; hüküm verirken, hiç biri beni farklı bulmaz”235_.

“Kişinin kalbi doğru olmadıkça imanı da doğru olmaz; lisanı doğru olmadıkça kalbi de doğru olmaz”236_{. Eserde bu hadisin kullanımı “...kimin düşündüğü ile} söylediği bir olursa, işte doğru insan odur”237 _{şeklindedir.}

“Müslümanın başına gelen hiçbir musibet veya hastalık yoktur ki, onun günahlarının kefareti olmasın: hatta bir diken batmış olsa bile”238_{. Eserde Ay-toldı} hastalandığı zaman hükümdarın “...Ey Ay-Toldı, acele etme, sabırlı ol; hastalık yarın

günahların kefâreti olacaktır”239 _{demesi bu hadisle aynı anlama gelmektedir.} Hayırlı ve dinî işlerde aceleci olmak hadisine240 _{benzer beyitler Kutadgu} Bilig’de yer almaktadır: “Her işte sükûneti tercih et; yalnız ibâdette acele et, çabuk

230 _{Kutadgu Bilig, D., b. 2438.}

231 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3245. Ayrıca bk. Kutadgu Bilig, D., b. 3248, 5099, 5729, 5730, 6102.} 232 _{Tirmizî, Sünen-i Tirmizî Tercemesi, haz. Abdullah Parlıyan, C. 2, Konya 2004, s. 343;Sofuoğlu,}

a.g.m., s. 130.

233 _{Kutadgu Bilig, D., b. 473.}

234 _{İmâm Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn, terc. ve şerh Yaşar Kandemir, İsmail Lütfi Çalışkan, Raşit Küçük,}

C. 7, İstanbul 2017, s. 421; Sofuoğlu, a.g.m., s. 131.

235 _{Kutadgu Bilig, D., b. 817-818.}

236 _{Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 270; Riyâzü’s-Sâlihîn, C. 7, s. 573-574; Sofuoğlu, a.g.m., s. 132.} 237 _{Kutadgu Bilig, D., b. 862.}

238 _{Ebû Abdillah Muhammed ibn İsmâîl el-Buhârî, Sahîh-i Buhârî, çev. Mehmed Sofuoğlu, C. 12,}

İstanbul 1988, s. 5686; Sofuoğlu, a.g.m., s. 133.

239 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1107.}

240 _{İmâm Gazâli, İhyâu ‘Ulûmi’d-din Tercümesi, çev. Ahmed Serdaroğlu, C. 2, İstanbul 1975, s. 43;} Sünen-i Tirmizî, C. 1, s. 190; Ali Himmet Berki, 250 Hadîs Terceme ve İzahı, Ankara 1983, s. 63-64.

davran”241 _{ve “Din işinden başka işlerde acele etme; insan acele işin faydasını} görmez”242_.

Kişinin dostu yolunda olduğu ve Allah katında hayırlı olan arkadaşın, arkadaşına hayrı dokunan olduğuna dair hadis bulunmaktadır243_{. “Eğer iyiye kötü} biri arkadaş olursa, onun tabiati de, arkadaşınınki gibi, kötü olur. Kötü de iyi ile düşüp-kalkarsa, bütün iyiliklere ulaşmak için, bir meşale bulmuş olur”244_.

Dünyanın ahiret için bir hazırlık yeri olduğuna dair hadise245 _{benzer beyitler:} “Bu dünya bir tarladır, burada bugün ne ekilirse yarın o biçilir”246 _{ve “Ey} hükümdar, bu dünya tarladır; bu el buraya ne ekerse, orada onu biçer”247_.

Bir kadınla onun dört hal ve sıfatı için evlenilmelidir. Bunlar mal-mülk, soy, güzellik ve dindarlıktır. Ancak evlenirken dindar olan seçilmelidir. Dindar kadında diğer özellikler zaten bulunmaktadır248_{. Bu hadisle aynı doğrultudaki beyitler:} “Evlenmek isteyen kimseler şu dört nevi kadın ile evlenirler, ey erkeklerin ileri gelenleri. Biri zengin kadın ile evlenmek ister; biri güzel olmasını ister ve ona göz diker. Bir başkası soyu-sopunun asîl olmasını ister ve bu asâlet pâayesi ile iftihar eder. Başka biri de çok takvâ sâhibi olmasını arzular; onu bulunca, kendisini ona derhâl kaptırır... Ey hakîm insan, takvâ sâhibi olan kadın iste; takvâ sâhibi biri bulunursa her dört şey onda birleşmiş olur”249_.

Gençlerin en hayırlısı yaşlılara benzeyen, yaşlıların en hayırlısı ise gençlere özenmeyen, yaşına göre davranandır250_{. Kutadgu Bilig’de bu hadis şu şekilde} karşımıza çıkmaktadır: “Tavır ve hareketleri ihtiyarlara benzer; fakat dikkat edilirse,

yaşı gençtir; ister hükümdarın has müşâviri, ister en âdî bir köle olsun, onu iştiyakla ararlar”251_{, “İhtiyarlıkta yapılacak işleri gençken yapmağa çalış; insan}

241 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1999.} 242 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5217.} 243 _{Sünen-i Tirmizî, C. 3, s. 262.}

244 _{Kutadgu Bilig, D., b. 884-885. Ayrıca bk. Kutadgu Bilig, D., b. 877, 886, 935-936, 3405.} 245 _{Aclûnî’den naklen Keşfu’l Hafâ, Ramazan Altıntaş, “İslâmî Anlayışa Göre ‘el-Hayâtü’d-Dünyâ’}

Kavramını Yorumlama Biçimleri”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. VII, S. 1, Sivas 2003, s. 142; Berki, a.g.e., s. 156; Mehmet Kara, a.g.e., s. 69-70.

246 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4733.}

247 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5248. Ayrıca bk. Kutadgu Bilig, D., b. 1147, 3657, 3662.} 248 _{Riyâzü’s-Sâlihîn, C. 2, s. 701.}

249 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4486-4490, 4502; Mehmet Kara, a.g.e., s. 74-75.}

250 _{Nûreddîn el-Heysemî, Mecmau’z-Zevâid ve Menbau’l Fevâid, çev. Zekeriya Yıldız, C. 18, İstanbul}

2015, s. 96; Berki, a.g.e., s. 58.

ihtiyarlayınca, kuvveti kalmaz ve bunlar yapılamaz”252_{, “İhtiyarlamış bir kimsenin} vaktini heder ederek, gençken yapılması ‘icâp eden şeyler ile uğraşması ne kadar yakışıksız olur”253 _{ve “Şunu açık olarak bil ki, ihtiyarladığı hâlde, nefsine uyarak,} onun peşinde koşan kimse de insanların talihsizidir”254_.

Gerçek zenginliğin para ile değil gönül zenginliği olduğuna dair: “Tam mânası

ile zengin olmak istersen, hiç şüphesiz, gönül zenginliği dile, ey şanlı yiğit”255_. Günahlara hastalıkların kefaret olacağı hadisine256 _{benzer beyitler: “Gönlüne} fenâ şeyler getirme, böyle şeyler söyleme; ağrı ve hastalık günahlara kefaret olur”257 ve “İnsan hastalanırsa, onun bütün günahları dökülür; ey kahraman, günah

dökülünce, insan kurtulur”258_.

“Âdemoğlunun iki vadi dolusu malı olsa üçüncüsünü ister. Âdemoğlunun (muhteris) gönlünü topraktan başka bir şey dolduramaz. Şu kadar ki (ihtirastan nefret edip) tevbe eden kişinin tevbesini Allah kabul eder”259 _{hadisi ile ilgili beyitler:} “Bu dünya malı acı su gibidir; insan ne kadar içerse-içsin, kanmaz; onun dili bile ıslanmaz”260_{, “Bu dünya malı acı su gibidir; insan ne kadar içse, kanmaz; damağı} bile nemlenmez”261_{, “Aç gözlüye bütün bu dünya malı az gelir; olana kanâat eden} kimsenin ömrü saâdet içinde geçer”262_.

“İlmin kaldırılması, bilgisizliğin kökleşmesi, şarabın içilmesi, zinanın çoğalması kıyamet alametlerindendir”263 _{hadisi Kutadgu Bilig’de şöyle yer} almaktadır: “Bilgili hakir oldu, bir tarafa sinip kalıyor; akıllı dilsiz oldu, ağzını

açmıyor”264_{, “Şarap ile yüzlerini yıkayan ve ibâdeti bırakanlar şimdi yiğit sayılıyor} ve istediklerini yapıyorlar. Fesat ve fısk yapanlar merd sayıldı; şarap içmeyen

252 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4692.} 253 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4696.} 254 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4709.}

255 _{Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 261; Kutadgu Bilig, D., b. 2618.} 256 _{Riyâzü’s-Sâlihîn, C. 7, s. 325.}

257 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5979.} 258 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5982.}

259 _{Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 254; Müslim, Sahîh-i Müslim ve Tercemesi, çev. Mehmed Sofuoğlu, C. 3,}

İstanbul 1988, s. 237; Mehmet Kara, a.g.e., s. 84.

260 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1408.} 261 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3625.}

262 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5389. Ayrıca bk. Kutadgu Bilig, D., b. 2001, 2003, 2004, 2615, 2616, 3626,}

5386, 5389, 5429, 5431.

263 _{Ebû Abdullah Muhammed ibn İsmâîl el-Buhârî, Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, çev. Mehmed}

Sofuoğlu, C. 1, İstanbul 1987, s. 240; Mehmet Kara, a.g.e., s. 89.

kimseler hasis sayıldı”265_{, “Küçüklerde terbiye, büyüklerde bilgi yok; kaba insanlar} çoğaldı, nâzik insanlar ortadan kalktı”266_{, “Bilgili sözünü dos-doğru söyleyemez} oldu; kadınlardan hayâ gitti, yüzlerini örtmezler”267 _{ve “Bunlar hep kıyamet} gününün alâmetidir; alâmeti görünürse, gelecek olan gelir”268_.

Merhamet etmeyene merhamet edilmez269_{: “Bütün halka içten gelen bir} merhamet göster; dâimâ iyilik yap ve kendin iyilik bul”270 _{ve “Bunların işlerini} hallederken, merhametli davran; böylelikle bütün bu insanlar sana yakın olurlar”271_. Farz ibadetlerden sonra Allah katında en sevilen amellerden birisi de Müslüman kardeşini sevindirmek, korumak ve onun bir sıkıntısını gidermektir272_. Bu, eserde “Sen Tanrının rızasını elde etmek istersen, müsliimanların memnûn

olmasını dile; sözü fazla uzatma”273 _{şeklinde geçmektedir.“Müslüman, Müslüman’ın} din kardeşidir. Ona haksızlık edip zulmetmez. Müslüman, Müslüman’ı tehlikelerde de terk etmez. Her kim Müslüman kardeşinin bir ihtiyacını giderirse: Allah’ta onun bir sıkıntısını giderir. Her kim de bir Müslüman’ın bir sıkıntısını kurtarır. Her kim dünyada, bir Müslüman’ın bir sıkıntısını kaldırırsa Allah’ta onun kıyamette bir sıkıntısını kurtarır. Her kim dünyada bir Müslüman’ın ayıp ve hatasını örterse Allah’ta onun bir hata ve kusurunu kıyamette örter, görmezden gelir”274_{. Bu} doğrultudaki beyitler: “Müslüman müslümana kardeştir ve onlar birbirlerini ziyâret

ederler, ey gönülü gönlüme uygun insan”275 _{ve “Müslüman müslüman ile kardeştir;} kardeşe karşı düşmanca davranma, onlar ile her vakit iyi geçin”276_.

Ölüm, Yusuf Has Hâcib’in eserde üzerinde durduğu konulardan biridir. Ölümü düşünerek yaşamanın ve ölümün hayatın tadını kaçıran bir şey oluşunu hatırlayın hadisine277 _{benzer beyitlerde eserde böylece yer almıştır. “Dünyada ölümden daha}

265 _{Kutadgu Bilig, D., b. 6454-6455.} 266 _{Kutadgu Bilig, D., b. 6469.} 267 _{Kutadgu Bilig, D., b. 6474.} 268 _{Kutadgu Bilig, D., b. 6493.} 269 _{Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 150.} 270 _{Kutadgu Bilig, D., b. 2160.} 271 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4473.}

272 _{Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 152; Berki, a.g.e., s. 14.} 273 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3250.}

274 _{Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 29.} 275 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4991.} 276 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5490.}

ağır ne var; ölümü düşünürsen, bütün zevkler kaybolur, gider”278_{, “Ölüm gelmeden,} sen ölüme hazırlan; hayatta iken, Tanrının emirlerini yerine getir; ibâdette kusur etme”279_{, “Ölümün sırası nöbetle gelir; ölüme her an kendini hazır bulundur”}280_, “Ölüm gelmeden Allaha yönel, kendini topla; ölüm yakalayınca, peşimanlık fayda etmez. Ölümü unutma, tövbeye hazırlan; gâfil olma, ölüm gelir ve yakana yapışır”281_{, “Ölüyorum, peşimanlıktan iki gözüm iki çeşme oldu; bu ölüm tatlıları} tatsızlaştırıyor”282 _{ve “Her kes için bu ölümün geleceği bir gün vardır; o Öldü, şimdi} de sen ölüme hazırlan”283_.

Yemeğe besmele ile başlamak, kendi önünden ve sağ elle yemek gerektiğine dair hadise284 _{benzer beyitler: “Yemeği sağ elin ile ye; ey hakîm insan, yemeğe} besmele ile başla. Başkalarının önündeki yemeğe el uzatma; ey temiz kalpli insan, kendi önündeki yemeği ye”285 _{ve “Yemeğe sağ elini besmele ile uzat; böylece} yemeğin bereketi artar, sen de zengin olursun. Başkasının önündeki lokmalara dokunma; kendi önünde ne varsa, onu al ve ye”286_.

Eserde manasını hem ayetlerden hem de hadislerden alan beyitlerde bulunmaktadır. Akraba ziyareti ve akrabalık bağlarının güçlü tutulmasına dair287_: “Kardeş ve akrabaya yakınlık göster; güler yüzle büyüğün ve küçüğün gönlünü al”288_{, “Akraba ve kardeşler ile barışmak, eş ve dostlar ile kaynaşmak lâzımdır}289_” ve “Akrabaların birbirine candan yakınlık ve samimiyet göstermeleri ne güzel

şeydir”290_.

Kibre dair291_{: “Alçak gönüllü insan ne kadar iyi ve güzel olur; onun işi dâimâ} yolunda gider. Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam tatsız ve sevimsiz olur;

278 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1139.} 279 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1370.} 280 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1476.} 281 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5714-5715.} 282 _{Kutadgu Bilig, D., b. 6178.} 283 _{Kutadgu Bilig, D., b. 6294.} 284 _{Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 134, 136.} 285 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4129-4130} 286 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4597-4598.}

287 _{Kur’ân-ı Kerîm, Nisâ, 4/1, 36; Şûrâ, 42/23; Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 147; Mehmet Kara, a.g.e., s.}

104.

288 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1327.} 289 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3209.} 290 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3297.}

291 _{Kur’ân-ı Kerîm, Nisâ, 4/36; Mâide, 5/54; A’râf, 7/146; Nahl, 16/23; İsrâ 17/37; Lokmân, 31/18;}

kibirli insanın itibârı günden-güne azalır”292_{, “Gurûr faydasızdır, o insanları} kendinden soğutur; alçak gönüllülük insanı yükseltir”293 _{ve “Alçak gönüllü insan} uzun müddet itibarda kalır; haşin ve kibirli insanlar büyüklüğe ulaşamazlar”294_.

Yemek yeme adabına dair295_{: “Yemeği sağ elin ile ye; ey hakîm insan, yemeğe} besmele ile başla. Başkalarının önündeki yemeğe el uzatma; ey temiz kalpli insan, kendi önündeki yemeği ye”296 _{ve “Yemeğe sağ elini besmele ile uzat; böylece} yemeğin bereketi artar, sen de zengin olursun. Başkasının önündeki lokmalara dokunma; kendi önünde ne varsa, onu al ve ye”297_.

İnsanın aciz ve zayıf oluşuna dair298_{: “Ağır hastalık geldi; onu tutup, yere} vurdu; acılar içinde inleyerek, yatağa düştü”299_{, “Bu insan oğlu ne kadar âcizdir;} ömrünü dilediği gibi geçiremez”300_{, “Dikkat edersen, insan ne kadar âciz bir} mahlûktur; yürürken, yere serilir ve sesi kesilir”301_{, “İnsan oğlu ne kadar zavallıdır,} o bütün gün toplar, fakat yiyecek bir şey bulamaz”302_{, “Ey ebedî ve ganî Tanrım,} doğrusunu söylüyorum, benim bu âciz varlığım sana nasıl lâyıkı ile kulluk edebilir”303_{, “İnsan oğlu, dikkat edersen, ne kadar zayıf bir mahlûktur; sevinci az ve} her şey onun için bir kaygı kaynağıdır”304_.

Allah’ın istediğini yücelttiğine dair305_{: “Tanrı kime inayet eder ve kısmet} verirse, o dileğine kavuşur, şöhret sâhibi olur”306_{, “Tanrı kulunu fazıl ve inâyeti ile} yükseltir; ona bilgi kapısı açılır ve isteği rast gider”307 _{ve “Tanrı izzet verirse, bunun} sonu yoktur; bol rahmet içinde râhat yaşarsın”308_.

292 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1705-1706.} 293 _{Kutadgu Bilig, D., b. 2120.} 294 _{Kutadgu Bilig, D., b. 2233.}

295 _{Kur’ân-ı Kerîm, Mâide, 5/4; A’râf, 7/31; Enfâl, 8/69; Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 134, 136; Alıcı,}

a.g.t., s. 61.

296 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4129-4130.} 297 _{Kutadgu Bilig, D., b. 4597-4598.}

298 _{Kur’ân-ı Kerîm, Nisâ, 4/28; Alıcı, a.g.t., s. 62. Riyâzü’s-Sâlihîn’de insanın acizliği için bir onun bir}

arpa tanesini dahi yoktan var edemeyeciği ifadesi yer almaktadır (Riyâzü’s-Sâlihîn, C. 7, s. 228).

299 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1056.} 300 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1122.} 301 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1528.} 302 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1732.} 303 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3055.} 304 _{Kutadgu Bilig, D., b. 6199.}

305 _{Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân, 3/26; Sebe’, 34/36; Riyâzü’s-Sâlihîn, C. 1, s. 744; Berki, a.g.e., s. 22.} 306 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1797.}

307 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1813.}

Kişiye fayda vermeyen şeylerin terk edilmesine dair309_{: “Benim artık faydasız} şeyleri bırakmam ve gönlümü mâsivadan temizlemem lâzımdır”310_.

Farz namazların cemaat ile kılınmasına dair311_{: “Farz namazlarını cemâat ile} kıl, fakirler haccı olan cuma namazlarını edâ et”312_.

İçkinin haram oluşuna dair313_{: “Şarap içme, fesâda karışma, uzak dur; zina} yapma, fisk ve fücur ile kara yüzlü olma”314_{, “Şarap içme, zina etme, kendini koru;} ikisi de insana yoksulluk elbisesini giydirir”315_.

Helal ve haramın ayırt edilmesine dair316_{: “Helâl ve harâmı iyice ayırt etmeli;} yarayan ve yaramayanı iyice seçebilmelidir”317 _{ve “Helâl için hesap, harâm için} ceza vardır; eger şüpheli ise, bundan da çok sakın”318_.

Karar verirken istişare etmeye dair319_{: “Sonra başkaları ile meşveret et, her} sözünü danış; fakat içine sinmezse, o işten kendini uzak tut”320_{, “Dinle, Tanrıdan} insanlara haber getiren nebî ne der: her yapılacak işe meşveret ile çâre bulunur”321 ve “Her hangi bir işe girişmek istersen, önce istişâre et; dilek ve arzularını iştişâre

ile yerine getir”322_.

Verilen sözde durulmasına dair323_{: “Bak, şu bir kaç şey insan için kötüdür;} insan bunları bilirse, kendisini korumuş olur. Bunlardan biri - yalan söylemektir; İkincisi - verilen sözden dönmektir”324 _{ve “...insan sözünden dönerse, saâdet de ona}

309 _{Kur’ân-ı Kerîm, Mü’minûn, 23/3; Kasas, 28/55; Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 250; Berki, a.g.e., s. 182;}

Mehmet Kara, a.g.e., s. 110.

310 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5646.}

311 _{Kur’ân-ı Kerîm, Ankebût, 29/45; Cum’a, 62/9; Riyâzü’s-Sâlihîn, C. 5, 214; Alıcı, a.g.t., s. 72.} 312 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3239.}

313 _{Kur’ân-ı Kerîm, Bakara, 2/219; Mâide, 5/90-91; Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 138-139.} 314 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1334.}

315 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1337. Ayrıca bk. Kutadgu Bilig, D., b. 1338, 1434, 2097, 2102, 2103, 2096,}

2655, 5263.

316 _{Kur’ân-ı Kerîm, Bakara, 2/168; Mâide, 5/88; En’âm, 6/119; Nahl, 16/114; Sahîh-i Müslim, s. 455-}

456; Mehmet Kara, a.g.e., s. 113-114.

317 _{Kutadgu Bilig, D., b. 2752.} 318 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3547.}

319 _{Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân, 3/159; Neml, 27/32; Şûrâ, 42/38; Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 106.} 320 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3689.}

321 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5651.} 322 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5660.}

323 _{Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân, 3/76; Mâide, 5/1; Tevbe, 9/7; Nahl, 16/91; İsrâ, 17/34; Hac, 22/30;}

Mü’minûn, 23/8; Saf, 61/2-3; Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 329; Berki, a.g.e., s. 6.

yüz çevirir, ondan kaçar. Yalancı - insanların kötüsüdür; kötülerin kötüsü ise, verdiği sözünden dönen kimsedir”325_.

İyiliğe dair326_{: “Eğer kendin iyilik bulmak istiyorsan, yürü, İyilik et; başka söze} ne hâcet”327_{, “dâimâ iyilik et; o senden ayrılmayan bir arkadaşın olsun}328_”, “Başkasının zararını isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi hava ve hevesine hâkim ol”329_.

Ölüme dair330_{: “Dinle, insanların iyisi ne der; yürüyen ve nefes alanların hepsi} sonunda ölecektir”331_{, “Bu hayat tatlı idi, ölüm acıdır; ölüm yakaladı, bundan kaçış} yolu nerede”332_{, “Doğan her canlıyı ölecek bil; ölmek için doğanlardan diri kalan} hani, kim var”333_{, “Ey oğul, anla - dedi - ölümü unutma, onu dâima düşün ve uyanık} bulun”334 _{ve “Bu sayısız mahlûkları ölüm için yarattı; diri olan her şey ölecektir;} yalnız kendisi için ölüm yoktur”335_.

Kendine yapılan kötülüğü affetme ve ona karşı iyilik yapmaya dair336_{: “Kaba} söze yumuşak cevap vermeli ve acı sözlere de tatlı sözle mukabele etmelidir. Başkalarının yükünü yüklenmeli, fakat onlara yük yüklememeli; cefâ edenlere karşı, ses çıkarmadan, vefâ göstermelidir”337_.

Acele etmek ve sakin kalmaya dair338_{: “Her işte sükûneti tercih et; yalnız} ibâdette acele et, çabuk davran”339_{, “Din işinden başka işlerde acele etme; insan}

325 _{Kutadgu Bilig, D., b. 5076-5077.}

326 _{Kur’ân-ı Kerîm, Bakara, 2/195, 215; Âl-i İmrân, 3/104, 172; Nahl, 16/90; Kehf, 18/30; Zilzâl,}

99/7; Sahîh-i Müslim, s. 762; Alıcı, a.g.t., s. 76-79.

327 _{Kutadgu Bilig, D., b. 227.} 328 _{Kutadgu Bilig, D., b. 914.}

329 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1315. Ayrıca bk. Kutadgu Bilig, D., b. 929, 1296, 1330, 1508, 5088, 5249,}

5254, 5306, 5744.

330 _{Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân, 3/185; Enbiyâ, 21/35; Ankebût, 29/57; Sünen-i Tirmizî, C. 2, s. 248,}

Berki, a.g.e., s. 37.

331 _{Kutadgu Bilig, D., b. 233.} 332 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1170.} 333 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1201.} 334 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1273.}

335 _{Kutadgu Bilig, D., b. 1347. Ayrıca bk. Kutadgu Bilig, D., b. 1371, 1472, 1540, 1541, 1790, 3621,}

5607, 6073.

336 _{Kur’ân-ı Kerîm, Â’raf, 7/199; Hicr, 15/85; Fussilet, 41/34; Alıcı, a.g.t., s. 83-84.} 337 _{Kutadgu Bilig, D., b. 3426-3427.}

338 _{Kur’ân-ı Kerîm, Bakara, 2/148; Mü’minûn, 23/61; Berki, a.g.e., s. 83-84. Acele etmek Şeytandan}

teenni (ağır olmak) ise Allah’tandır (İhyâu ‘Ulûmi’d-din, C. 2, s. 43).

acele işin faydasını görmez”340 _{ve “Hayatı aziz bil, ibâdete acele et; ölüm henüz} yakalamadan, uyanık dur ve dikkatli ol”341_.

Şükre dair342_{: “Ey nimet sâhibi olan muktedir kimse, şükür et; şükür edersen,} Tanrı nimetini arttırır”343_{, “însan şükür ederse, nimetin biri on olur; biri on olur ve} evi mal ile dolar”344_{, “Tanrıya şükür et, ibâdet kıl ve sevin; müsterih ol, bir az huzur} ve rahat içinde yaşa”345_.

Merhamete dair346_{: “Bütün halka içten gelen bir merhamet göster; dâimâ iyilik} yap ve kendin iyilik bul”347_{, “Bunların işlerini hallederken, merhametli davran;} böylelikle bütün bu insanlar sana yakın olurlar”348 _{ve “Hâlis gönül ve temiz kalple} Tanrıya ibâdet kıl, halka merhamet ve şefkat göster”349_.

Belgede Karahanlı Dönemi edebî eserlerinde İslâmî unsurlar (sayfa 76-85)