Haber Uçurma (Whistleblowing)

Örgütsel muhalefet davranışlarına ek olarak son örgütsel muhalefet türü de haber uçurmadır. Politik güç oyunları arasında da yer alan bu kavram örgütsel muhalefetin özel bir türüdür. Haber uçurmak; kuralları ihlal eden veya etik olmayan uygulamaları, sorunların çözümesi amaçıyla olası örgütün içinde ya da örgütün dışındaki muhatap alınabilecek mercilere iletilmesidir (Özdemir, 2013:115). Benzer şekilde bu kavram, organizasyonun içinde yasalara uymayan ve etik değerleri taşımayan davranışları ve eylemleri organizasyonda ya da organizasyonun dışında başkalarına sorunların çözülmesi için güce ve yetkiye sahip örgüt içi ve dışı otoriteye iletilmesi şeklinde tanımlanabilmektedir (Aktan, 2006:1). Aktan (2006), haber uçurma davranışını, Tablo 2’de “ne, neden, nasıl, nereye, ne zaman ve kim” olmak üzere altı boyutta incelemiştir: Bu boyutlar, Tablo 2’de ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

Tablo 1 2. Haber Uçurma (Whistleblowing): 5N, 1K Modeli

NE?

Haber uçurma, bir organizasyon içerisinde yasa-dışı ve etik değerlere uygun olmayan davranış ve eylemlerin organizasyon içi ve/veya organizasyon dışı başka kişilere veya kurumlara zarar vermemesi için enformasyon sahibi kişiler (çalışanlar veya paydaşlar) tarafından sorunları

çözme güç ve yetkisine sahip iç ve dış otoritelere bildirilmesidir.

NİÇİN ? NEDEN ?

Kişisel nedenler: (Kişinin etik ve erdeme yüksek bağlılığı, ödüllendirme beklentisi vs.); erdem ahlakı Organizasyonel nedenler: (güçlü kurum

kültürü, yüksek derecede kuruma bağlılık, kurumsal vatandaşlık davranışının gelişmiş olması vesaire.)

Durumsal nedenler: (Sadece belirli durumlarda ortaya çıkarılan yanlış davranış ve eylemler bu gruba dahil edilebilir. Bunların bir kısmı kişisel

nedenlerden kaynaklanır. Örneğin, kişilerarası çatışmalar, kıskançlık, çekememezlik ve saire.)

NASIL?

Aleni whistleblowing: (yasa-dışı ve/veya etik-dışı davranış ve eylemlerin yazılı veya sözlü iletimi.)

Zımni whistleblowing: (Kimliği gizleyerek yasadışı ve/veya etik-dışı davranış ve eylemlerin bildirilmesi.)

-Whistleblower, ismini saklayarak olayı açığa çıkarabilir -Whistleblower, organizasyon üst yönetimine ismini bildirmekten

çekinmez, fakat organizasyon üst yönetimi ve/veya ilgili dış organizasyonlar whistleblower’ın ismini gizli tutar.

Araçlar: Mektup, telefon, faks, e-mail vs.

NEREYE?

İçsel whistleblowing: Yasa-dışı ve etik değerlere uygun olmayan davranış ve eylemler organizasyon üst yönetimine sözlü ve /veya yazılı rapor

edilebilir.

Dışsal whistleblowing: Yasa-dışı ve etik

değerlere uygun olmayan davranış ve eylemler organizasyon dışında sorunu ortaya çıkaracak

ve/veya çözecek kişi ve kuruluşlara (polis, yargı makamları, medya vesaire.) ifşa edilebilir.

NE ZAMAN ?

- Güçlü kurum kültürünün ve kurumsal vatandaşlık bilincinin yerleşmiş olduğu organizasyonlarda açığa çıkarma ve ifşa için bir zaman söz konusu

değildir; olay ortaya çıktığında wistleblower’lar harekete geçer. - Güçlü kurum kültürünün ve kurumsal vatandaşlık bilincinin mevcut olmadığı organizasyonlarda durumsal nedenlerin varlığına bağlı olarak

açığa çıkarma ve ifşa eylemi gerçekleşir.

KİM?

Organizasyonlarda yasa-dışı ve/veya etik-dışı davranış ve eylemleri açığa çıkaran kişilere “whistleblower” adı verilir. Bu kişiler doğrudan denetim

ve kontrol yetkisine sahip olamayan “gönüllü denetçiler” olarak adlandırılabilir.

Whistleblower’lar üç gruba ayrılır:

-Enformasyon sahibi organizasyon eski çalışanları, -Enformasyon sahibi istihdam edilen çalışanlar,

-Organizasyon dışında olmakla beraber organizasyon içi enformasyona sahip olan paydaşlar

Kaynak: Aktan, C. C. (2006). “Organizasyonlarda Yanlış Uygulamalara Karşı

Bir Sivil Erdem, Ahlaki Tepki ve Vicdani Ret Davranışı: Whistleblowing”.Mercek

Tablo 2. incelendiğinde örgüt içinde gerçeklesen haber uçurma davranışının kısa bir özetinin yapıldığı görülmektedir. Haber uçurma muhalif davranışa açıklık getirmektedir. Haber uçurmanın ne olduğu, niçin yapıldığı, nasıl yapılabildiği, nereye kime yapıldığı, ne zaman ve kim tarafından yapılabileceği sorularını yanıtlayan nitelikte bir tablo olmuştur. Haber uçurma davranışının ardındaki temel amaç etik ya da kural dışı uygulamalar ile mücadele etmektir. Fakat bu davranışı sergileyen örgüt üyelerine dönük toplumun olumsuz bir tutuma sahip olduğundan söz etmek mümkündür. Bu tutumun bir sonucu olarak özünde örgütsel bir yanlışı açığa çıkartmayı amaçlayan örgüt üyesi, bu davranışı sonucunda ağır bedeller ödemek durumunda kalabilmektedir (Uys, 2008:904). Bu davranış kendini örgütün vatandaşı olarak gören iş görenler tarafından da sergilenebilir. Dolayısıyla son yıllarda haber uçurma davranışı sergileyen örgüt üyelerinin korunması amacıyla çeşitli yasal düzenlemelere gidildiği görülmektedir. Haber uçurmayı yapan üyenin kimliğini gizlemek bu tip yasallardandır ve böylece ismini ve imzasını vermek zorunda olmadan şikâyetler ve dilekçeler işleme alınabilme şansı tanınmıştır. Özellikle şikâyet edilen örgüt uygulamasının önemi arttıkça şikâyeti iletmiş olan örgüt üyesi intikam ile karşılaşabilmesi ihtimali uygulamanın zorunluluğunu gerektirmiştir. Örgütte çalışanların samimiyetle ve istekli yaptıkları örgütsel vatandaşlık davranışı özünde hiçbir ödül beklentisiyle yapılmaz. (Sezgin, 2005:319). Haber uçurma davranışının arkasında, özünde “kişisel erdem ve örgütsel vatandaşlık davranışı” bulunmaktadır. Kişisel erdem, kişilerin ahlaka ve erdemli olmaya bağlılığının çok olmasıdır. Erdeme sahip kişiler için “meşruiyet, yasallıktan” dahi önce gelmektedir. Kişisel erdemi olan kişiler organizasyonun olumsuz uygulamalarından vicdani rahatsızlar duymakta ve yöneticileri ya da iş arkadaşlarıyla ihtilaf içine düşüp yapılmakta olan yanlışlıkları ret edebilmektedir (Aktan, 2006:5). Çalışanların vicdan unsurunun da etkili olduğu bir davranıştır.

Haber uçurmaya etki eden etmenlerden söz ederken bahsettiğimiz örgütsel vatandaşlığı tanımlayacak olursak: “Biçimsel ödül sistemi ve iş tanımları tarafından doğrudan ya da açık olarak tanımlanmayan, yerine getirilmesi zorunlu olmayan, gönüllülük esasına dayalı ve organizasyonun fonksiyonlarının etkili şekilde ilerlemesini sağlayan davranışlar” şeklindedir(Gürbüz, 2006:50). Örgütün çalışanları, kendisini ‘örgütünün bir parçasıyım, örgütte de benim bir parçam’ gibi gördükleri ölçüde ve bununla beraber örgütünün üyeliğini içtenlikle kabul ettikleri ölçüde,

örgütlerinde o ölçüde kalmaya istekli olurlar. Ortaklaşa çalışmalara katkı sağlamak amacıyla samimi şekilde fazlaca çabalar göstermektedirler (Aydın, 2007:23). Örgüte yıkıcı etkisi ve örgütte istenmemekte olan davranışları uzaklaştırma, önerilerin kabulü, yetenekleri geliştirmek, etkili şekilde iletişimi sağlamak için ağın kurulması gibi konuları taşıyan örgütsel vatandaşlık işletmedeki performans ile bağlantılı niteliktedir. Bunun yanında örgüte sosyal sermaye yaratmak için de katkı sağlar(Gök, 2007: 12). Örgüt mensuplarının haber uçurma davranışına iten birçok muhalif sebep olabilir. Ancak ne sebeple olursa olsun sergilenen muhalefetin hem çalışan hem de örgüt için olumlu yanları olsa da olumsuz sonuçlara da yol açabilmektedir.