Geniş Zaman

Geniş zaman eki, -(A)r / -(X)r ve olumsuz çekimde de -mAz / -mAs’tır. Ancak bir hareketin bütün zamanlar için geçerli olduğunu bildiren geniş zaman anlamı, 3. kişilerde ve yalnız genelleşmiş ya da genel kabul görmüş bilgilerin ifadesinde dikkati çekmektedir:

her kimse bu cihÀnda èibÀdetine ber-cÀ kitürse òaúú teèÀlÀ anıng èaôÀb-ı nÀr birle muèaõõeb eylemez “Kim bu dünyada ibadetini yerine getir(ir)se Hak Teala onu cehennem

137 azabı ile cezalandırmaz.” 23b/1-2-3, uluà pÀdişÀhlarıng èÀdetleri turur uzaà seferàa baràanda köçlerin alıb barurlar “Büyük padişahların âdetidir. Uzun (bir) sefere gittik(ler)inde hanımlarını (da) alıp götürürler.” 41b/12-42a/1, bu dünyÀ ribÀùàa oòşar “Bu dünya (bir) hana benzer.” 43b/12, Àdem ferzendleri kÀrvÀnàÀ oòşarlar biri köçer biri úonar “İnsanlar (da) kervana benzer, biri göçer, biri konar.” 43b/12-44a/1, bir òÀtÿnnı iki ir almas ve bir yurtàa iki töre sıàmas “Bir kadını iki erkek almaz ve bir yurda iki töre sığmaz.” 55b/11, tuman uzaú turmas “Tuman uzun (süre) kalmaz.” 68b/5

a. İki örnekte çekimin kişi zamiriyle yapılmadığı görülmektedir. Metindeki Oğuzca özellikler içinde sayılabilecek olan bu durum, her iki örnekte de olumsuz çekimdedir:

eger ìzid teèÀlÀ Ádemi minge tafêìl eylese min ange muùÀvaèat eylemem “Eğer Allah, Âdem’i bana üstün yarat(ır)sa ben ona boyun eğmem.” 9a/6-7, eger bolmasang ölsem öler min sining imçekiŋni im[m]en “Eğer olmazsan öl(ecek)sem ölürüm (yine de) senin göğsünü emmem.” 36a/4-5

b. Geniş zaman ekinin olumsuzu, -mAz ile veya bunun ötümsüz biçimi olan -mAs ile yapılmaktadır:

İblìs aydı bol şaòs ecvef turur ve istiókÀm peydÀ úılmaz “İblis dedi (ki) -Bu adam boştur, sağlamlık göstermez.” 9a/5-6, mundın yaòşı at bolmas “Bundan iyi ad olmaz.”

68b/1-2, mundın yaòşı güvÀh bolmas “Bundan iyi delil olmaz.” 75a/1-2; önge kişi bu eyyÀmdın sonú imÀn kitürmez “(Bir) başka kişi bu andan sonra iman etmez (Müslümân olmaz).” 25b/5-6, iki atlıú yanaşıb yöriy bilmes “İki atlı yan yana gelemez/yürüyemez.”

46a/11-12

c. Birçok bağlamda olayların şu anda gerçekleştiğini anlatmakta; bu bakımdan şimdiki zaman anlamı da içermektedir:

ni sebebdin yıàlayur sin min sizlering èÀúıbetingize yıàlar min “-Niçin ağlıyorsun/ağlarsın? -Ben sizin akıbetinize ağlamaktayım/ağlarım.” 11b/4, tersÀlar İncildin naúl úılurlar “Hristiyanlar İncil’den nakl etmektedirler/nakl ederler.” 14b/1, lÀ-şekk bu cihetdin mini düşmen bilürler “Şüphesiz bu yüzden beni düşman biliyorlar/bilirler.” 8b/8, kelinler yaòşıraú bilürler “Gelinler daha iyi biliyorlar/bilirler.” 38a/6-7, ammÀ Úozı Yavı

138 ÒÀn birle İnal ÒÀnnıŋ arasında cezm bilir biz tört ming yıl bar turur “Ama Kozı Yavı Han ile İnal Han’ın arasında kesin (olarak) biliyoruz/biliriz (ki) dört bin yıl vardır.” 65a/11-12, Salur atlı Becene òalúını İt Becene dirler “Salur adlı Becene halkına İt Becene demekteler/derler.” 66b/5-6, ay il ve òalú barçangız bilür sizler pÀdişÀhlıú Tumannıŋ óaúúı irgenin “Ey ahali! Padişahlığın Tuman’ın hakkı olduğunu hepiniz biliyorsunuz/bilirsiniz.”

69b/2-3

d. Birçok bağlamda gelecek zamana yönelmiş olan eylemleri anlatmaktadır. Bu eylemler, sentaktik ögelerin de katkıda bulunduğu çịşitli kiplik alanlarla ilgilidir:

İstek:

Ádem èAleyhi’s-selÀma Tengri TeèÀlÀ fermÀn birle iòtiyÀr úıldı ki LeyÿõÀnı ÚÀbile birsün ve İúlimÀnı ÓÀbìle nikÀó úılsun ÚÀbìl bu hükmdin ÀyÀ úalub aydı kim mining tev’emim İúlìmÀ ãÀóib-i cemÀl turur min anı özüm alur min “Âdem Aleyhiselam, Allah’ın buyruğuyla istedi ki Leyûzâ’yı Kâbil’e versin ve İklîmâ’yı Hâbil’e nikâhlasın. Kâbil bu karara şaşırıp dedi ki: -Benim ikizim İklîmâ, (daha) güzel yüzlüdür, ben (Leyûzâ’yı değil) onu kendim(e) alacağım/alırım.” 15a/5-6-7-8, bizing bu oàlımız bir yaşıàa yetdi imdi munàa at úoyar siz “Bizim bu oğlumuz bir yaşına geldi, şimdi buna (bir) ad koyacaksınız.”

36b/4

Kararlılık:

ana müselmÀn bolàıl eger bolmasang ölsem öler min sining imçekiŋni im[m]en “Ana Müslüman ol, eğer olmazsan öl(ecek)sem ölürüm (yine de) senin göğsünü emmem.”

36a/4-5, imÀmàa uydum imÀm oltursa olturur min tursa turur min “İmama uydum. İmam otursa otururum, kalksa kalkarım.” 38b/12

Öfke:

min benì Àdeme çendÀn kesel ve èillet virir min kim şiddet-i kesel ve marìø birle sining ‘adÀvetingdin bìzÀr olsunlar “Ben insanlara öyle (bir) hastalık ve bela vereceğim/veririm ki hastalığın şiddetiyle sana olan düşmanlıktan usansınlar.” 8b/9-10

139 Plan:

Burada söz konusu olan planlar, düşünce aşamasından çıkıp karara bağlanmış, yapılmak üzere olan eylemlerdir:

Úara ÒÀn ilge kişi yiberdi tìz kilsünler avàa çıúar min tib “Kara Han ‘Çabuk gelsinler! Ava çıkacağım’ diye halka adam gönderdi.” 38a/12-38b/12, andın song Tiveçiler açlıú sebebidin balıà avlarız dib su yaúasıàa barıb olturdılar “Ondan sonra deveciler açlık yüzünden ‘Balık avlarız.’ diye su kenarına gidip oturdular.” 89b/11-12

Tehdit :

Bu anlam alanını ortaya çıkaran, bazen eger sözcüğü ile de pekiştirilen -sA’ lı koşul cümleleridir:

eger bu kündin bu úılàanıŋnı úoymasang sini pÀre pÀre úılıb her müçengi bir yirde úoyar min “Eğer bu günden (itibaren) bu yaptığını bırakmazsan seni parça parça edip her (bir) parçanı bir yere gömeceğim/gömerim.” 74a/7-8, Ùuàrul Úozıcıàa aytd[ı] sözniŋ rÀstı aytàıl yoú ise úarıàan çaúıŋda eseniŋ kitib yaàı üstinde öler sin tidi “Tuğrul, Kozıcı’ya dedi (ki): -Doğruyu anlat! Yoksa (şu) yaşlılık zamanında can güvenliğin yok olup düşman elinde öleceksin/ölürsün!” 79b/4-5-6, eger yibermes[s]eŋiz úarındaşlıúdın ayrılur siz “Eğer göndermezseniz kardeşlikten ayrılacaksınız/ayrılırsınız.” 87b/8

Teselli:

Úozı Tegin atasıàa aytdı úaçanàaca èazÀ tutub àamgìn olturur siz “Kozı Tegin babasına dedi (ki): -Ne zamana kadar yas tutup kederli oturacaksınız? (Artık yasa son verin.)” 73a/12-73b/1

Uyarı:

Bu anlam alanı yoúsa sözüne bağımlıdır:

òÀtÿn bu vÀúıèanı öziniŋ úarındaş òÀtÿnlarıàa aytıb kịngeşti i rse anlar aytdılar Úozı Tegin bu sözni òÀnàa òalúàa aymasdın burun aytmaú kerek yoúsa ölümàa kiter sin

“Kadın bu olayı kardeşlerinin hanımlarına anlatıp danıştığı zaman, onlar dediler (ki) -Kozı Tegin bu konuyu hana, halka anlatmadan önce anlatmak gerek(ir). Yoksa ölüme

140 gideceksin/gidersin.” 74a/9-10-11

Vaat

eger barıb èAlì Big ÒÀnı alıb kilseng anı öltürüb sini Canıàa òÀn ve óÀkim úılur min

“Eğer gidip Ali Bey Han’ı alıp gel(ir)sen onu öldürüp seni Canı’ya han ve hâkim yapacağım/yaparım.” 105a/11-12

Yakınma/Ağıt

andın song sensiz bu dünyÀda yörümek minge óarÀm turur özümni öltürür min sining ayaú uçında yatur min “Bundan sonra sensiz bu dünyada yaşamak bana haramdır.

Kendimi öldürürüm, senin ayakucunda (da ben) yatarım.” 77a/10-11-12

e. Şu verilerde “geçmişte sürerlik” bildiren birleşik çekimlerin bir parçasıdır:

èAvc digen bir kişi bar irdi ba-vücÿd ol su bülendlıàı birle anıng tizine çıúmaz irdi “Avc denen heybetli bir kişi vardı. O su, yüksekliğiyle onun dizine (kadar bile) çıkmazdı.” 26b/6, oàlan bir yaşıàa yetmegünçe anàa at koymaslar irdi “Çocuk bir yaşına varmayınca ona at koymazlardı.” 36b/1, eger sin müselmÀn bolsang irdi sini alur irdim

“Eğer sen Müslüman olsaydın seni alırdım.” 37b/10-11, özlerindin artúan esìrlerni MÀverÀü’n-nehr bÀzergÀnlarına satarlar irdi “Kendilerinden artan esirleri Maveraünnehir tüccarlarına satarlardı.” 66a/11-12, İnal Yavı anıŋ sözindin çıúmas irdi “İnal Yavı onun sözünden çıkmazdı.” 67b/4

e. Şu veride koşula bağlanan şimdiki zamanı bildirmektedir:

meniŋ hÀlimàa úaramas bolsang ni üçün úarı kişige alıb kilding “Benim hâlime bakmaz/bakmıyor isen ne için yaşlı (bir) adama alıp geldin?” 74a/6-7

10.14. Gelecek Zaman I: -GAy