Yön Durumu

Yön durumu eki, metinde +ArI ve +rI’dır, ancak yalnızca kalıplaşmış olarak şu sözcüklerde bulunmaktadır:

ireli < ilgerü “ön, önce” 3a/5, 7a/10, 26a/1; narı < ınàaru “öte” 41b/4; yuúarı <

yokàaru “yukarı” 26b/5; beri < berü “bu yana” 37b/2, 46a/5, 58a/5; keri < kerü “geri, arka” 62a/10

69 1.1.3.9. Sınırlama Durumu

Sınırlama durumu +GAçA, +AçA, +çA ekleriyle temsil edilmekte ve iki temel işlevde kullanılmaktadır:

a. Zamanı sınırlandırmaktadır:

Nÿó èAleyhi’s-selÀmàaça “Nûh Aleyhiselam’a kadar” 14b/4, Zü’l- úarneynàaça

“Zülkarneyn’e kadar” 14b/9, zamÀnıàaça “zamanına kadar” 36a/1, èaãrımızàaça “asrımıza kadar” 39b/6; vaútaça “vaktine kadar” 83a/11, úıyameteçe “kıyamete kadar” 16a/1, rüst-e-òìz künineçe “kıyamet gününe kadar” 50a/7; inúırÀø-ı èÀlemeçe “dünyanın sonuna kadar”

2a/8, vaútiçe “vaktine kadar” 14a/12, bolàança “oluncaya kadar” 49b/2 b. Mekânı sınırlandırmaktadır:

BuòÀrÀàaça “Buhara’ya kadar” 40a/7, Mıãràaca “Mısır’a kadar” 48b/2, başdın ayaúàaca “baştan sona kadar” 65b/8, EsterÀbÀdúaça “Esterâbad’a kadar” 89a/12, Merv-i ŞÀh-CihÀnàaça “Merv-i Şâh-Cihân’a kadar” 104a/10

1.1.4. İsimlerde Karşılaştırma

a. +dIn ayrılma durumu ekiyle yapılmaktadır:

mundın yaòşı ad bolur mu “Bundan (daha) iyi ad olur mu?” 36b/10, mundın yaòşı at bolmas “Bundan (daha) iyi ad olmaz.” 68b/1-2, mundın yaòşı güvÀh bolmas

“Bundan (daha) iyi delil olmaz.” 75a/1-2 b. +rAK ekiyle yapılmaktadır:

min bilmey min turur kelinler yaòşıraú bilürler “Ben bilmiyorum, gelinler daha iyi bilirler.” 38a/6-7, azraúı Oàuz ÒÀn úatıàa bardılar “daha azı Oğuz Han’ın yanına gitti”

38b/6, İştek köpraàı “İştek’ in (halkının) çoğu” 43a/10, barça illerdin Türkmenàa yaúınraú olturàan “bütün halklar içinde Türkmen’e daha yakın oturan” 67a/1-2, bu sözni min sindin mundın burunraú aytur tib ümìd úılur irdim “Bu sözü ben senden daha önce söyler(sin) diye bekliyordum.” 71a/10-11, barça işlerindin yama[n]raú “Bütün işleri içinde en kötüsü”

76b/5, köpreki köçüb Ürgenc bardılar “daha çoğu göçüp Ürgenç’e gitti” 78a/9-10

70 2. SIFAT

2.1. İşaret Sıfatları bu, bul

bu söz 36b/6, bu vÀúıèÀtdın 37b/4, bu èaãrda 39b/11; bul kitÀb 2a/10, bul kün 6b/1, bul sebebdin 7a/8

şol ~ uşol ~ uşal, uşbu

şol zamÀn “işte o zaman” 37a/10, şol yolda “işte o inançta” 37b/12, şol kişining “işte bu adamın” 45b/6; uşol yirde “işte o yerde” 44b/8, uşol yoldın “işte bu yoldan” 46b/1, uşol yıl “işte o yıl” 89a/7; uşal yol “işte o usulle” 71b/8; uşbu aytılàan sözlerdin “işte bu söylenen sözlerden” 56a/2

o ~ ol

o eånÀda 32b/8, o iki òÀn arasında 35b/1, omüneccimler 39a/8, ol tofraàı 8b/2, ol dıraòt 11b/11, ol eyyÀmda 56b/2, ol kün 58a/6, ol òaber 62a/7

2.2. Sayı Sıfatları 2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları

bir keyik 32b/10, iki birÀder 15b/3, üç kiçe 36a/3, tört kerÀmet “dört oğul” 35b/7, tört ùaraf 78b/7, dört oàlı 94b/1, biş pÀre “beş parça” 75b/8, alt ayda 44a/10, altı arúa “altı kuşak” 83b/11, yetdi nevbet “yedi defa” 26b/9, sekiz kişi 35a/9, toúuz oàul 33b/4, on bigi

“onbaşı” 40a/11, otuz meyve 12b/10, elik ãaóìfe “elli sayfa” 19a/9, altmış yıl 17b/7, yetmiş yıl 56a7, seksen kişi 26b/2, toúsan yıl 72a/11, on bir oàul 29a/3, on biş yıl 77b/8, on altı kişi 83b/3, otuz alt luàat “otuz altı dil” 33a/1, yetmiş iki gürÿh “yetmiş iki millet” 20b/10, toúsan toúuz óavø 48b/8-9, tört yüz yılúı “dört yüz at” 68a/7, sekiz yüz toúuz yıl 19b/11, toúuz yüz elik yıl 25a/1, biş ming toúuz yüz yetmiş yıl 14b/2-3, yüz ming tenge “yüz bin tenge (para birimi)” 47a/5

71 2.2.2. Sıra Sayı Sıfatları

burunà/úı:

burunàı alàan iki òÀtÿnı “ilk evlendiği iki hanımı” 38a/5-6; burunúı ötkenlerniŋ

“önceki (gelip) geçenlerin” 71a/12 evvel:

bÀb-ı evvel “birinci bölüm” 3a/1, evvel úısmı nÿr “birinci kısmı nur” 3b/12, evvel ferzendi “birinci oğlu” 15a/3

song[g]ı:

Oàuz song[g]ı alàan òÀtÿnını sive turur “Oğuz, son (uncu) aldığı eşini seviyor” 38a/5 +XncI:

birinci kün 22a/11; ikinci úısm 3b/12, ikinci bÀb “ikinci bölüm” 7a/12, ikinci oàlı 15a/4; üçünci bÀb 24a/8, üçünci nevbet “üçüncü kez” 91b/9; törtünci bÀb 28a/9, törtünci oàlı 94b/1; bişinci örgede “beşinci çadırda” 53b/5; altıncı örgede 53b/1

+lAncI:

bişlenci oàlı “beşinci oğlu” 65b/5, yetilenci arúada “yedinci göbekte” 83b/12, toúuzlancı ayda “dokuzuncu ayda” 43a/5

2.2.3.Üleştirme Sayı Sıfatları Tek bir örnek bulunmaktadır:

YÀfeå her bir oàlına ikişer èibÀdet vaãiyyet úıldı “Yafes, her bir oğluna iki ibadet vasiyet etti.” 29a/6

2. 3. Soru Sıfatları

úaysı: bular úaysı eyalÀt tururlar 86b/12

ni: bol yirde ne işli sin “Burada ne yapıyorsun?” 10b/3, ni sebebdin yıàlayur sin “Ne sebepten ağlıyorsun?” 11b/4, ni yirning ferzendisin tib sordı ‘Hangi memleketin çocuğusun?’

diye sordu.” 46b/9-10, anasıàa mundaú iş úılmaú ni yirde bar “Anasına böyle (bir) iş

72 yapmak nerede görülmüş?” 74b/11-12

netük: sordı ki netük kişi sin “Sordu ki: -Kimsin?” 23b/6 2.4. Belirsizlik Bildiren Sıfatlar

az: az uruàlar “az (sayılı) kabileler” 66a/6

barça: barça kÀfirlerni 24b/3, barça óalÀyıúdın “bütün insanlardan” 58a/8, barça òalú “bütün halk” 64b/7, barça bigler “bütün beyler” 75a/6, barça yirim “her yerim” 76b/9

başúa: başúa iller köp irdi “Başka halklar çoktu.” 40b/3, her uluú ilning bir başúa pÀdişÀhı bar irdi “Her büyük memleketin ayrı bir padişahı vardı.” 40b/4

baèøı: baèøı nüsòada ange ÙÀrnÿs hem dir irdiler “Bazı nüsha(lar)da ona Tarnus da derlerdi.” 4b/1, baèøı tevÀriòde anıng enbiyÀ’-i mürsel dib-türler “Bazı tarihlerde ona gönderilmiş peygamber demişlerdir.” 33a/9-10

bir: bir kün Oàuz yıraú yirge avàa kitdi “Bir gün Oğuz, uzak yere ava gitti.”

38a/2-3, taà içinde bir kiçe uluà úar yaàdı “Dağda bir gece çok kar yağdı.” 44b/7-8, BihÀrnıng ÀfitÀb çıúarında taúı bir yurt bar irdi “Bihâr’ın doğusunda da bir yurt vardı.” 46a/3, bir kişi úalıb turur “Bir kişi kalmıştır.” 57a/9

biraz: anıng ilinde biraz úan miål-i ciger pÀre tek var irdi “Onun elinde ciğer parçası kadar biraz kan vardı.” 92b/8-9

bir niçe: bir niçe yıldın song “birkaç yıldan sonra” 52b/8 cümle: cümle èÀlemiŋ “bütün dünyanın” 1b/7

çok: çoú yıl 56b/12, çoú oàul 58b/11, çoú hediye ve tuófe “çok armağan” 60b/2, çoú cengler 103a/11

hìçbir: hìçbir ùÀèife “hiçbir kavim” 34a/10

her: her bir cins 26a/9, her i ldin 80a/6, her yana 106a/6

úaysı: yayı oúnı úaysı ùarafàa tartıb yiberse oú ange barur “Yayı, oku hangi tarafa çekip gönderse ok oraya gider.” 49a/11-12, munıŋ kılàan yamanlıúlardın úaysı birin aytalı

“Bunun ettiği kötülüklerden hangi birini anlatalım.” 76b/4-5, úaysı kişi kim il içinde meşhÿr

73 bolsa “kim ki halk içinde meşhur olsa” 83b/4

köp: köp kişiler 45a/2, köp av 48a/5, köp inèÀmlar 57/2, köp duèalar 68b/10, köp yıllardın 76a/4, köp rüşvetler 88b/11

munça: munça yıl 49b/6

niçe: niçe yıl “uzun yıl(lar)” 64b/5

özge: özge òÀnlaràa 40b/6, özge kişige 47a/9

tamÀm: tamÀm òalÀ’iú 40a/6, tamÀm fuúarÀ ve àurebÀ 58a/9 3. SAYI

3.1. Asıl Sayılar

a. 1 ile 90 arası sayılar şunlardır:

1: bir, 2: iki, 3: üç, 4: d/tort, 5: biş, 6: alt(ı), 7: yed(t)i, 8: sekiz, 9: toúuz, 10: on; 20:

yegirme/i, 30: otuz, 40: úırú, 50: elik, 60: altmış, 70: yetmiş, 80: seksen, 90: toúsan b. Yüzlükler yüz, binlikler ming ile anlatılmaktadır:

yüz 14a/12, iki yüz 83b/9, üç yüz 42b/2, tört yüz 68a/7, biş yüz 13a/3, altı yüz 28a/5, yeti yüz 84b/6, toúuz yüz 84a/10

ming 28a/7, tört ming 65a/12, biş ming 65b/4, yedti ming 17b/4, sekiz ming 79b/9, toúuz ming 48b/8

c. İki veride leksik birimler aracılığıyla eklemeli sayı sisteminin kullanıldığı görülmektedir.

İlkinde söz konusu olan, onluklar arası bir sayıdır; ekleme “ve” bağlacı ile yapılmıştır:

ol dıraòt yegirme yıl ve úırú yıldın sonú kemÀle yetib anıng erre úıldılar “O ağaç almış yıldan sonra olgunlaştı; onu bıçkı yaptılar.” 26a/3-4

İkincisi, binlikler arası bir sayıdır; ekleme “takı” bağlacı ile yapılmıştır:

tÀriò ming taúı úırúda “1040 tarihinde” 43b/8-9

d. Sayı içeren tarihlendirmeler şu biçimde ifade edilmektedir:

74 muóarrem ayınıng onında “Muharrem ayının onunda” 9b/11, tÀriò ming taúı úırúda

“1040 tarihinde” 43b/8-9, tÀriò ming yetmiş birde “1071 tarihinde” 43b/11

e. Bir örnekte iyelik eki kaynaklı ek yığılması görülmektedir: üçüsini 43a/3 f. İki sayı yan yana geldiğinde yaklaşık ifadeler ortaya çıkmaktadır:

alt yeti tob bolub irdiler “Altı yedi grup olmuşlardı.” 66a/9, biş alt arúaàaça bu iki ilniŋ arasında düşmenlıú bar irdi “Beş altı kuşağa kadar iki halkın arasında düşmanlık vardı.” 66b/4-5

Şu örneklerde “ve” bağlacıyla bağlanan iki sayı öbeği yaklaşıklık bildirmektedir:

tört ming ve biş ming yıl olturdılar “Dört beş bin yıl oturdular.” 66a/1 gÀh üç top ve tört top bolurlar irdi “Bazen üç dört grup olurlardı.” 66a/9-10 3.2. Sıra Sayıları

a. Sıra sayıları burunà/úı, evvel, ortancı, song[g]ı sözcükleri ile +(X)ncI ve+lAncI ekleriyle yapılmaktadır:

burunàı “önceki” 38a/5-6, 71a/12; evvel “birinci” 3a/1, 3b/12; ortancısınıŋ

“ortancısının” 79a/11; song[g]ı “sonuncusu” 38a/5 +(X)ncI:

ikinci könglümdin yaóşı ırım ve niyet úılıb “İkinci (olarak), gönlümden iyi niyet geçirip” 68b/4, ikinci kim øaèìfeni atamàa min alıb birib i rdim “İkincisi ki, kadını babama ben alıvermiştim.” 75a/8-9, Úara áÀzì Bigning tört oàlı bar irdi evvel [Ö]gürcıú Alp ikinci Suvarcıú üçünci Dudıú törtünci Úabacıú “Kara Gazi Bey’in dört oğlu vardı.

Birincisi Ögürcık Alp, ikincisi Suvarcık, üçüncüsü Dudık, dördüncüsü Kabacık (idi.)”

84b/11, toúuzuncı Úaydu ÒÀn irdi “Dokuzuncu, Kaydu Han idi.” 91b/2-3 +lAncI:

ol uluà oàlı NièmetullÀh ÒÀn ikilenci Baba ÒÀn SulùÀn üçünci CihÀngìr SulùÀn törütlenci Yılduz SulùÀn bişlenci Ebÿ’l-àÀzi SulùÀn altılancı Ôuhÿr SulùÀn ve yetilenci ÓÀkìm SulùÀn ve sekizlenci Aú ÒÀn ve toúuzlancı ŞehenşÀh SulùÀn “Büyük oğlu Nimetullâh

75 Han, ikincisi Baba Han Sultan, üçüncüsü Cihângir Sultan, dördüncüsü Yıldız Sultan, beşincisi Ebulgâzi Sultan, altıncısı Zuhûr Sultan, yedincisi Hâkim Sultan, sekizincisi Ak Han ve dokuzuncusu Şehenşâh Sultan(dır) ” 108b/3-6

b. Bir örnekte sıra sayısı sadece +i ile yapılmıştır: sekizi kerretde “sekizinci defada (sekizincide)” 92a/4

c. Aşağıdaki verilerde sıra sayı ekleri kullanılmadığı hâlde sıra kastedilmektedir:

atalarını sanab otuz biş arúada AfrÀsiyÀb yetkürdiler “Atalarını sayıp otuz beşinci göbekte Efrasyap’a dayandırdılar.” 82b/5-6, Ögürcıú Alpnı on alt arúada Oàuz ÒÀnàa yetkürüb mundaú aytıb tururlar “Ögürcük Alp’ı on altıncı göbekte Oğuz Han’a dayandırıp şöyle demişlerdir.” 83a/3, Salur Úazan altı arúada irdi “Salur Kazan, altıncı kuşaktaydı.”

84a/3

3.3. Üleştirme Sayıları Tek bir örnek bulunmaktadır:

YÀfeå her bir oàlına ikişer èibÀdet vaãiyyet úıldı “Yafes, her bir oğluna iki ibadet vasiyet etti.” 29a/6

3.4. Belirsizlik Bildiren Sayılar

KO’ nde sayı ya da miktar hakkında net bilgi vermeyen sözcükler şunlardır:

az: bara bara Türkmeniŋ köpisi vilÀyetàa tüşdi azı úaldı “Gide gide Türkmen(ler)in çoğu şehre indi, azı kaldı.” 67a/11

barça: andın körgeç barça araba yasab olcalarını yükleb úaytdılar “Ondan görünce herkes araba yapıp ganimetlerini yükleyip döndü.” 41a/4, atlarımız ve tivelerimiz barçası öldi

“Atlarımız ve develerimizin hepsi öldü.”44b/8, barçası ittifÀú birlen “hepsi anlaşmayla”

74a/11

baèøı: baèøı aydıbtur kim “Bazı(ları) demiştir ki” 10a/2-3, baèøı rivÀyet úılubtur

“Bazı(ları) rivayet etmiştir (ki)” 18b/1-2, Şeyå èAleyhi’s-selÀm olarge naãìóat úılub baèøısı rast yola hidÀyet úıldı “Şeys Aleyhiselam onlara nasihat edip bazısını doğru yola çevirdi.”

76 19b/2-3, baèøı naúl úılubtur kim “Bazı(ları) nakl etmiştir ki” 21b/7, baèøı anıng ismini SÀkin hem dib-tür “Bazı(ları) onun adına Sâkin de demiştir.” 24b/5-6, anıng baèøı YÀfeå oàlan hem dib-türler “Ona bazı(ları) Yâfes oğlu da demiştir. ” 29a/8

biraz: eger ol dıraòt meyvesidin biraz tenÀvül úılıŋızlar “O ağacın meyvesinden biraz yerseniz” 11b/9

(bir) niçe: bu aytılàan vilÀyetlerning bir niçesini uruşub ve bir niçesini baúındurub özige taèalluú úıldı “Bu söylenen ülkelerin birkaçını savaşarak birkaçını baş eğdirerek kendisine bağladı.” 47b/8-9, Yazır i lining bir niçesi “Yazır halkının bir kısmı” 80a/12

çok: çoú nÀle ve efàÀn eyleyüb “çok ağlayıp figan ederek” 16b/5, Saúlap èaşìreti çoú irdi “Saklap aşireti çoktu.” 31a/7

köp: ilning köpi “halkın çoğu” 38b/6, Úayı ÒÀnnıŋ oàlanları köp irdi “Kayı Han’ın oğulları çoktu.” 57a/5-6, filÀn yirde keyik köp irmiş “Filan yerde yaban hayvanı çokmuş.”

76b/8

3.5. Sayılarda Tekrar

KO’ nde bir eylemin kaç kez yapıldığı, sayı sözcüğüne eklenen yolı, kerret, kez ve nevbet sözcükleri ile ifade edilmektedir:

bul nevbet “bu defa” 8b/3, úırú kez 26b/5, yetdi nevbet “yedi kez” 26b/9, üç yolı “üç kez” 85a/2, bir kerret “bir kez” 72b/12, üçünci nevbet “üçüncü kez” 91b/9, yeti kerret 92a/4

4. ZAMİR

4.1. Kişi Zamirleri

a. Tekil kişileri ifade eden zamirler:

men:

min 16b/1, 22a/5, 68b/5, mining 36b/5, 46b/7, 49b/1, minge 37b/9, 38b/5, 73b/9, mini 8b/8, 73b/10, 81b/8, mindin 7b/12, 16b/2, 44b/4

77 sin:

sin 69a/3, 69b/9, 70b/1, sining 3a/12, 23b/8, 77a/11, singe 74a/5, 74b/9, 89a/1, sini 37a/9, 37b/11, 69b/9, sindin 69b/11, 71a/10, 71b/6

ol ~ an:

İşaret zamiriyle aynılık taşıdığı için ilgili örnekler aşağıda bağlamları içinde gösterilmektedir:

yalın durumda: bir yaòşı çeber kişi bar irdi ol fikr úılıb arabanı yasadı “Çok akıllı bir kişi vardı; o, düşünüp arabayı yaptı” 41a/3, ol aydı künligimning azlıàıdın leşkerning songındın kile turur irdim “O, ‘Nevalemin azlığından ordunun arkasından geliyordum.’

dedi.” 45a/12, bir akıllı big bar irdi ol aytdı “Akıllı bir bey vardı, o konuştu.” 47a/2, Becene i liniŋ pÀdişÀhı bar i rdi Ùoymaduú atlı ol kelib “Becene halkının Toymaduk adlı (bir) padişahı vardı, o gelip” 85b/2-3

ilgi durumunda: anıng ülüş “onun payı” 53a/9, 53a/11, 53b/2, 53b/4, 53b/12, anıng zamÀnıda 72a/8, 89b/8, anıng evlÀdıàa 94a/8

yaklaşma durumunda: eger ìzid teèÀlÀ Ádemi minge tafêìl eylese min ange muùÀvaèat eylemem “Yüce Allah, Âdem’i bana üstün kılsa ben ona itaat etmem.” 9a/6-7, İblìs ona vedÀè eyleyüb “İblis, ona veda edip” (kastedilen Âdem’dir.) 12a/1-2, Ádem èömri toúuz yüz altmış teyitdi èAzrÀèìl ange kildi “Âdem’in ömrü dokuz yüz altmışa ulaştığında Azrail ona geldi.” 17b/10-11, Úuùbe’d-dìn atlı bir müselmÀn pÀdişÀh bar i rdi Muóammed barıb ange nöker boldı “Kutbeddin adında Müslüman bir padişah vardı, Muhammed gidip ona köle oldu.” 45b/11-12

belirtme durumunda: mining tev’emim İúlìmÀ ãÀóib-i cemÀl turur ve min anı özüm alur min “Benim ikizim İklima, (daha) güzel yüzlüdür; ben onu kendim(e) alırım.”

15a/7-8, bizni yaratkan bar anıng atı AllÀh turur anı bar bilgil ve bir bilgil “Bizi yaratan (biri) var, onun adı Allah’tır, onu var bil ve bir bil!” 37a/9-10, bir oàlınıŋ atı Al kiçikining atı Doylı Úayı anı öz ornında olturtub kitdi “Bir oğlunun adı Al, küçüğünün adı Doylı Kayı(dır). Onu kendi makamına oturtup vefat etti.” 67b/7

78 ayrılma durumunda: andın üç oàul boldı “Ondan üç oğul oldu.” 96b/9, andın yeti oàul úaldı “Ondan yedi oğul kaldı.” 97a/1-2, andın kiçikining adı Velì Big “Ondan küçüğünün adı Veli Bey (idi).” 104a/1-2

b. Çoğul kişileri ifade eden zamirler:

biz:

biz 7a/2, 38a/8, 76b/1, bizing 2a/3, 2b/1, 14b/11, bizàa 6b/5, 9a/11, bizge 12a/8, bizni 37a/9, bizning 105a/4-5, bizdin 2a/8, 49a/10, 56a/2

siz:

siz 49a/5, 76b/7, 77a/5, sizing 39a/11, 47a/3, 76b/5 olar ~ onlar ~ alar ~ anlar:

İşaret zamiriyle karışabileceği için 3. çoğul kişi zamiriyle ilgili örnekler, aşağıda bağlamları içinde gösterilmektedir:

yalın durumda: ol yegirme tört oàlan ki Oàuz ÒÀnıng olar hem aòtıàı turur “O yirmi dört oğlan, ki onlar da Oğuz Han’ın torunlarıdır.” 52a/6, òÀtÿn bu vÀúıèanı öziniŋ úarındaş òÀtÿnlarıàa aytıb kingeşti i rse anlar aytdılar “Kadın, bu olayı kardeşlerinin hanımlarına söyleyip danıştığında onlar (şöyle) dediler.” 74a/9-10

ilgi durumunda: inilerining köp oàlanları bar irdi anlarnı Úara ÒÀndın ayrılur tib hìçkim köngline kilmes irdi anlarnıng barçaları Oàuz katıàa kildiler “Kardeşlerinin çok çocukları vardı, onları Kara Han’dan ayrılır diye hiç kimse düşünmezdi, onların hepsi Oğuz’un yanına geldi.” 38b/7-8, Kün ÒÀn ve Ay ÒÀn ve Yılduz ÒÀn ve alarnıng evlÀd tÀ rüst-a-òìz künineçe rÿzgÀrda òÀn ve òÀkimlıú úılsunlar “Kün, Ay, Yıldız Han ve onların çocukları ta kıyamet gününe kadar dünyada hanlık ve hükümranlık eylesinler.” 50a/6-7

yaklaşma durumunda: İdrìs naãìóatı olarge teåìr itmedi “İdris’in nasihati onları etkilemedi.” 20b/9, òÀn alaràa Uyàur tidi “Han, onlara Uygur (diye) ad verdi.” 39a/2

79 belirtme durumunda: atam minge iki úız alıb birdi anlarnı sivmegenimning sebebi bu kim “Babam bana iki kız aldı, onları sevmeyişimin sebebi bu ki” 37b/9, bir niçe kişi kem keldi anlarnı sordı “Birkaç kişi eksik geldi, (han) onları sordu.” 44b/5

ayrılma durumunda: birining adı BulàÀr ve yana birining adı BerùÀs ve alardın hem nesl peydÀ bolub “Birinin adı Bulgar, diğer birinin adı Bertas(dır), onlardan da (bir) nesil türeyip” 32a/5-6, anlardın bir úız alıb “Onlardan (Salur halkından) bir kız alarak” 88a/8

4.2. İşaret Zamirleri

İşaret zamirleri, işaret sıfatlarıyla aynılık taşıyan bu ~ bul; şol ~ uşol ~ uşal, uşbu; ol;

bular ~ bunlar; alar ~ anlar’dır.

a. Teklik ifade eden işaret zamirleri:

bu, bul (Sadece yalın durumda görülür.)

yalın durumda: Aşağıdaki örneklerde turur biçimbirimi ile birleşerek cümlenin yüklemi olmuştur:

menşe-i ôÀhir bul turur kim “Bilinen köken budur ki” 3b/2, bir úavl bu turur ki “Bir söylenti budur ki” 19a/10, alarnıng esÀmìsi bu turur “Onların adları şöyledir.” 21a/2, maènÀ-yı Haràun bu turur “Hargun’un anlamı budur.” 52a/12

ilgi durumunda: munıng birle yaman boldılar “Bununla kötü oldular.” 76a/9, biz munıng úıla turàan işlerini òalvetde èarø úılalı “Biz bunun yaptığı işleri yalnızken (size) anlatalım.” 76b/1-2

yaklaşma durumunda: bu òalúàa ve òalú munàa örgensün “Halk buna, bu halka alışsın.” 78b/5, bizing bu oàlımız bir yaşıàa yetdi imdi munàa at koyar siz “Bizim bu oğlumuz bir yaşına girdi, şimdi buna ad verin.” 36b/4, pÀdişÀhım munga IãfahÀnnıng daruàalıúın birdingiz “Padişahım, buna Isfahan’ın idaresini verdiniz.” 47a/2

belirtme durumunda: munı òÀnga maèlÿm úıldılar i rse òÀn aytdı “Bunu hana açıkladıkları zaman han (şöyle) dedi.” 42a/5-6, imdi munı ni úılurungnı sin yaòşı bilürsin

“Şimdi bunu ne yapacağını sen iyi bilirsin.” 75b/4-5

80 ayrılma durumunda: mundın köp yıllar ötdi “Bunun üzerinden uzun yıllar geçti.”38a/2, bu kişi mundın IãfahÀnga yalàuz barsa sizing atıngızàa yaman bolur “Bu adam buradan Isfahan’a yalnız giderse sizin adınıza kötü olur.” 47a/3-4, mundın úıyÀs úılıng

“Buradan kıyas edin.” 66a/8 şol:

İşaret zamiri olarak kullanıldığı tek bir örnek bulunmaktadır:

şol Úıpçaú turur “Şu, Kıpçak’tır” 42a/11 o ~ ol ~ an:

Aşağıdaki örneklerde cümlenin öznesi olmuştur:

ol ùabaúa-yı Moàol ÒÀn turur “O, Moğol Han tabakasıdır.” 35b/4, ol aş turur “O, yemektir.” 73a/5

Şu cümlede özel addan önce gelerek belirtici, pekiştirici bir işlev yüklenmiştir:

ol Salurdın bir niçesi úaytıb èIrÀúdın Mangúışlaú kitdiler “O Salur halkından birkaçı dönüp Irak’tan Mangışlak’a gitti.” 80b/10

Şu verilerde turur ek eylemini alarak cümlenin yüklemi olmuştur:

sindin ümìdim ol turur kim “Senden beklentim odur ki” 71b/6, Salur Úazan tegen alp ol turur “Salur Kazan denen yiğit odur.” 85b/1-2

ilgi durumunda: ãaórÀda naòçìr şikÀr úılub anıng gÿş[t]ını kebÀb iderdi “Kırda yaban hayvan avlayıp onun etini kebap yapardı.” 29b/7, bir yurt bar irdi anıng uluà şehrining atı Lekmìr “Bir yurt vardı, onun büyük şehrinin adı Lekmir (idi).” 46a/4-5, anıng maènÀsı Türkke oòşar timek bolur “Onun anlamı Türk’e benzeyen demektir.” 67a/11-12

yaklaşma durumunda: naôar-ı bì-gÀne ange düşmez irdi “Yabancı bakış(lar) ona düşmezdi.” 22a/9, ism-i büzürgi ange naúş úıldı “Yüce adı ona (taşa) işledi.” 30b/1, yay oúnı úaysı ùarafàa tartıb yiberse oú ange barur “Yay, oku nereye çekip gönderse ok oraya gider.” 49a/11-12

81 belirtme durumunda: anı yasaàan kişini Úanúlı tidiler “Onu yapan kişiye Kanklı dediler.” 41a/6-7, anı alıb kebÀb úılıb “onu alıp kebap yapıp” 45b/4, anı yirde úoyarunı

“onu toprağa koyacağını” 77a/4

bulunma durumunda: uşal bir yaşar oàlan anda revÀn “işte orada yürüyen bir yaşındaki çocuk” 36b/7, köp yıllar anda turdılar “Uzun yıllar orada kaldılar.” 46a/9- 10, anda¹² barıb köp av tutub kelingler “Oraya gidip çok av yakalayıp gelin.” 48a/5, bir ay anda olturdı “Bir ay orada kaldı.” 70a/11

ayrılma durumunda: ÓÀbìl úurbÀnlıàına barıb eåer andın úoymadı “Hâbil(in) kurbanlığına gidip ondan (geriye) iz bırakmadı.” 15b/8-9, andın Keşmir üstige yöridi

“Oradan Keşmir üstüne yürüdü.” 44b/11-12, úaysı uruàı köp bolsa andın pÀdişÀh köterdiler “Hangi boyu kalabalıksa oradan padişah yaptılar.” 66a/1-2

b. Çokluk ifade eden işaret zamirleriyle ilgili metinde az sayıda veri bulunmaktadır:

bular ~ bunlar:

bular 49a/1, 86b/7-8-12, bunlar 65a/5, munlarnıng 37b/6, bularnıŋ 59a/10, 80a/7, bularge “bunlara” 50a/8, bularàa 86b/10, 87a/3

anlar ~ alar:

anlarıng èadedini “onların (meleklerin) sayısını” 5b/4, Úabul ÒÀn alarnıng her birisi bir vilÀyet sarıàa taşladı “Kabul Han, onların (yıldızların) her birisini bir şehre doğru yolladı.” 91b/12

4.3. Dönüşlülük Zamirleri Dönüşlülük zamiri öz’ dür:

özüm “kendim” 15a/8, 76b/8 özüng “kendin” 69a/4, 72a/3, özi “kendisi” 12b/11, 73a/3; özüngiz “kendiniz” 65b/5, 87b/10 özleri “kendileri” 23a/1,67a/5

4.4. Soru Zamirleri

úayda: ÓÀbìl úayda turur “Hâbil nerededir?” 16b/1

12 Bu veri bulunma değil, yaklaşma bildirmektedir.

82 úaydın: Bu oàlanı úaydın aldın “Bu çocuğu nereden aldın/getirdin?” 85b/6

úaysı: Ádem aydı ol dıraòt úaysıdır “Âdem, ‘O ağaç hangisidir?’ dedi.” 11b/11-12 kim: ÒudÀ TebÀrek ve TeèÀlÀ òilèat-ı òilúat ange keygüzdi kim irdi “Allah’ın, yaradılış elbisesini kendisine giydirdiği kimdi?” 3a/10-11

ni: munıng sebebi ni turur “Bunun sebebi nedir” 38a/5, atam òÀtÿnnı ni úılur irdi

“Babam kadını ne yapacaktı?” 74b/10-11 4.5. Belirsizlik Bildiren Zamirler

bazı: Şeyå èAleyhi’s-selÀm olarge naãìóat úılub baèøısı rast yola hidÀyet úıldı

“Şeys Aleyhiselam onlara nasihat edip bazısını doğru yola çevirdi.” 19b/2-3, anıng baèøı YÀfeå oàlan hem dib-türler “Ona bazı(ları) Yâfes oğlu da demiştir. ” 29a/8, baèøısı ùaraf-ı maàribe rıólet úıldı “Bazısı batı tarafına göç etti.” 34a/1, baèøısı İrÀnda ve her yirde mesken dutub “Bazısı İran’da ve her yerde yerleşip” 51b/4-5

biri: CülyÀnısdın bul ùÀifedin biri vardı “Cülyanıs’tan, bu kavimden biri vardı.”

4b/7, Ádem ferzendleri kÀrvÀnàÀ oòşarlar biri köçer biri úonar “İnsanoğlu kervana benzer;

biri göçer, biri konar.” 43b/12-44a/1

her bir: her birisini ülüşin taèyin ve muúarrer úıldı “Her birisinin payını

her bir: her birisini ülüşin taèyin ve muúarrer úıldı “Her birisinin payını

Belgede Kazan Oğuznâmesi üzerine bir dil incelemesi (sayfa 77-0)