I. BÖLÜM: SES BİLGİSİ
2. ÜNSÜZLER
2.3. Ötümlüleşme
Arap alfabesiyle yazılan metinlerde söz başı, söz içi ve söz sonundaki ç > c, p > b, k >
g değişimlerini kesin olarak belirlemek, yazıdan kolayca çıkarmak mümkün değildir. Bu bakımdan söz konusu harflerin yazı çevriminde izlenen yöntemler de birtakım sıkıntılar barındırmaktadır. Çünkü /ç/ ve /p/ sesleri üç nokta ile yazıldıkları gibi bir imla özelliği olarak daha çok tek nokta ile de yazılmaktadır. Bu da söz konusu seslerin gerçekte ne zaman ötümlüleştiklerini belirsizleştirmektedir. Bu sebeple burada ç > c, p >b, k > g ötümlüleşmeleri ele alınmayacaktır.
ç > c, p > b, k > g ünsüzlerinin dışında kalan ve metinden takip edilebilen ötümlüleşme örnekleri şu seslerde meydana gelmiştir:
46 2.3.1. Söz Başında
t- > d-
Oğuzcaya ait karakteristik ses değişmelerinden birisi olan t- > d- ’nin örneklerine KO’ nde de sıklıkla rastlanmaktadır. Ancak metinde yalnız bir defa geçen örnekler dışında bu sözcüklerin daima ikili biçimde olduğu; yani hem /d/’ li, hem /t/’ li olarak kullanıldıkları görülmektedir. Bu örnekler şunlardır:
daġ “dağ”: 15b/6, 20a/4, 26b/5, 26b/11; Daú 51a/9, 54a/2-4, 62a/2-6-8, 64a/3 [krş.
taàlarnıng 41b/4, taàlarınàa 44b/3, taà 44b/7, 48a/6, taàları 45a/1, taàına 80a/9, taàıàa 103b/8]< taà
daàı “ve, dahi, başka”: daàı 54a/11-12, 54b/1-2-3-4-5-7-8, 55a/1-2-3-4-5-6 [krş. taúı 36b/3-9-11, 37b/2, 38a/11, 38b/12, 41a/11, 43a/5] < taàı
daş “taş, kaya”: 15b/12, 16b/8, 28b/10-11, 30a/9-11-12, 30b/1-3-4-6-7-10 [krş. taş 84a/4] < taş
de- “demek, söylemek, konuşmak”: digen 39a/10, 4b/11, dirler 4b/1, 41b/5, didiler 3b/12, disünler 44b/10, dib 3b/11, dimeklıú 55a/9 [krş. tib 37b/8, tidim 37b/10, tidi(ler) 75a/2, 79a/2, tigen(leri) 78a/10, 84b/3, timek 67a/12 < tė-
dek “gibi, kadar” 56b/1, 56b/7, 104b/2, 107b/1, 104b/4 [krş. tek 23a/4, 41b/1, 57a/4, 79a/2, 84a/8, 87b/9, 92b/8] < te:g
dokuz “dokuz”: [krş. toúuz 14b/3, 17b/10, 19a/10, 33b/4, 84a/10] < tokuz dol- “dolmak”: dolandın 106b/5 [krş. tolturdı 48b/9, tolturdılar] < tol- dola-: dolanıb 59b/12 < tolàa-
dört “dört, 4” 94b/1 [krş. tört 14b/6, 21a/1, 35b/7, 43a/12, 51b/1, 54a/9] < tört dur ~ durur “-dır/-dir” 31b/2, 91a/9 [krş. turur 26b/11, 28a/4-6-7-9, 29a/2, 29b/3-11, 30a/2, 31a/6, 31a/11] < tur-
47 dut- “tutmak, yakalamak”: dutub 16a/5, 20a/5, 51b/5, 63b/11, dutdı 53a/10, 53b/1-7, 54a/1-5-7-9, 85b/9, dutmaú 21a/4 [krş. tutmaú 21a/6, tutdı 35b/12, 42a/4, 52a/8, 53b/12, tutub 38a/12, 70b/10, 73b/1, 80b/12] < tut-
düş- “inmek; girmek, bulaşmak, geçmek”: düştiler 5b/7, düşüb 5b/9, 7b/6, 8a/5, düşti 12b/6, düşitdi 96b/6, düşdi 107b/5 [krş. tüşitdi 29b/8, tüşdi 43b/7, 44a/5, tüşti “girdi” 109a/6, tüşüb 88a/12, tüşkenin 43a/9] < tüş-
duz “tuz” 29b/9 < tuz 2.3.2. Söz İçinde
-ú- > -à-
daàı “dahi, daha; ve”: 54a/11-12, 54b/1-2-3-4-5-7-8, 55a/1-2-3-4-5-6 [krş. taúı 36a/6- 8-10, 36b/2- 9-11, 38a/11, 40b/7, 57a/3, 57b/2, 69a/5] < taúı
aàa “büyük erkek kardeş, ağabey”: aàası 65b/2, 82a/1, 107b/3, aàang 69b/9-12, aàam 81b/8 [krş. aúası 30a/11, 72b/4, 81b/7, 91b/ 8, 92a/10, aúalarıàa 48a/6] < Mo. aúa < *Àúa
-t- > -d-
yedi “yedi” 104a/3 (Diğer bütün örnekler, /-t-/ ’ lidir.) < ET yeti 2.3.3. Söz Sonunda
KO’ de söz sonunda bulunan ötümsüz bir ünsüz ünlü ile başlayan bir ek aldığında, iki ünlü arasında kaldığında, kendinden sonra ünlü ile başlayan yeni bir sözcükle karşılaştığında ya da bu koşulların da dışında ötümlü hâle gelebilmektedir. Ancak ötümlüleşen sözcüklerde sistemli bir değişim görülmemekte; bu konuda da ikili biçimler dikkati çekmektedir.
Aşağıdaki örneklerde ötümlüleşmelerin eklenmeyle ilgili olup olmadığının anlaşılması için sözcükler gerekli yerlerde bağlamları içinde verilmekte; eğer varsa aynı sözcüğün ötümsüz biçimleri de köşeli ayraçlar içinde ayrıca gösterilmektedir:
-t > -d
ad “ad, unvan” < Àt
48 Sözcüğün son sesi eklenmeye bağlı olmadan metinde iki kez ötümlü olarak görülmektedir:
mundın yaòşı ad bolur mu 36b/10, anàa ŞÀh Melik ad koyub 78a/11 [krş. at 36b/1-4, 38b/9, 106a/11 (Ötümsüz olarak ise metinde 17 kez geçmektedir.)]
Aynı ses ünlü ile karşılaştığı her yerde de ötümlüleşmiş değildir; yalnız aşağıdaki verilerde ötümlü biçimdedir:
adını 36b/10, 39b/8, 62b/7, ada 52a/1, adı 62b/11, 65b/1, 81a/10 [krş. atı 37a/9, 41a/5, 45b/10, atını 41a/7, atıàa 46a/8, 46b/12, atıngızàa 47a/3]
/l/ sesi ile karşılaştığı bir örnekte de ötümlüdür: adlı 70a/6 [Ancak krş. atlı 45b/11, atların 56a/1-5, atlını 77b/8, atları 85b/3]
úurd “kurt”:
úurd birle úoyun 98b/4, úurddın 98b/4 < kurt
Şu veride kendinden sonra ünlü bulunmaktadır: úurda 91a/9 it- “yapmak, etmek, eylemek; düzenlemek”
Yalnız eklenmeye bağlı bir ötümlülük örneği sergiler. Ancak aynı durumdaki bütün verilerde aynı ses olayı gözlenmemektedir:
idersizler 9a/10, iderdi 11a/10, 15a/12, 15b/2, iderler 51a/7, idingler 49b/7, idüb 62a/12 [krş. itib 85b/3, itsengiz 11b/8]
-ú > -à ayaú “ayak”
Sözcüğün son sesi, yalnızca kensisinden sonra ünlü geldiğinde ötümlüleşmektedir.
Ancak bunun tersini de gösteren iki veri bulunmaktadır:
ayaàı 48b/2, 65b/12, 78b/1, ayaàına 67a/4, 78a/8, ayaàın 75a/4, 75b/6, ayaàında 81a/3 [krş. ayaúınıŋ 77a/7, ayaúıàa 78b/2]
balıú “balık”
49 Tek örneği bulunan bu ötümlüleşmenin sandhi kaynaklı olduğu anlaşılmaktadır.
Çünkü sözcüğün ötümsüz olan son sesi, ünlüyle başlayan başka bir sözcükle karşılaşmıştır:
Balıà avlarız dib su yaúasıàa barıb olturdılar 89b/12 úulaú “kulak”
Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: úulaàına 76a/11 úuyruú “kuyruk”
Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: úuyruàuna 75b/7 süt “süt”
Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: südi 31a/10 tofraú “toprak”
Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: tofraàı 8b/2, tofraàa 16a/5-7 uzaú “uzun, çok”
Ünlü ile karşılaşmadığı hâlde sözcüğün son sesi bir yerde ötümlü biçimdedir:
uzaà seferàa baràanda 41b/12 2.3.4. Eklerde Ötümlüleşme
Aşağıdaki eklerin son sesi, ünlü ile karşılaştığında ötümlüleşebilmektedir; ancak aynı koşullar altında ilgili sesin ötümsüz olarak kaldığı örnekler de bulunmaktadır. Bunlar, ötümlü biçimlerden sonra aşağıda köşeli ayraçlar içinde gösterilmektedir:
-lıú > -lıà isimden isim yapma eki
úurbanlıàı 15a/11, azlıàıdın 45a/12, yamanlıàı 47a/6, açlıàa 61b/3, narılıàı 69b/12, aralıàında 103b/12, uluàlıàı 105a/8 [krş. dÀruàalıúın 46b/11, 47a/3, pÀdişÀhlıúınıng 47a/10, yarlıúıàa 48a/1, çi-gÿnelıúı 64a/6, mÀlsızlıúın 68a/11, bozuúlıúında 81a/2, òÀnlıúı 82a/1]
-maú > -maà isim-fiil eki
bolmaàı 15b/4, salmaàı 29b/10, kılmaàı 29b/7 [krş. namÀz úılmaúı 21a/8]
50 2.4. Ötümsüzleşme
2.4.1. Söz Sonunda -d > -t
ịşit- “duymak, dinlemek” < ėşid-
ịşitürdi 39a/8, işitkenge 55b/7, ịşitdi 60a/10, işitib 68b/10, 77b/3, 81b/4, 84b/9, işitkendin 70a/8, işitdürdiler 75a/5 [krş. eşidirdi 3a/7, işidendin 7a/9]
kent “şehir” < (Sogd.) kend, MK kend
kint 65b/12, 79b/3, kentde 67a/5, kintke 76b/6 [krş. kendleri 40b/11, Yengi Kendni 72b/3]
-ng > nú
sonú “son, sonra” < song
sonú 4b/8, 6a/4, 7a/9, 13a/5- 12, 13b/6- 8, 14a/2, 15b/8, 16a/3, 16b/7, 18b/6- 11, 19b/4- 8-11, 20a/9, 23a/9 [krş. song 2a/12, 2b/8, 5a/3, 13a/11, 15b/2, 17a/12, 18a/4, 20a/6, 29a/12, 29b/9]
-à > -ú
daú “dağ” 51a/9, 54a/2- 4, 62a/2-6-8, 64a/3 < taà uluú “büyük, yüce; yaşlı” < uluà
60b/9, 91a/12, 91b/6, 92b/6, 94b/5, 95a/5, 97a/8, 107b/7 [krş. uluà 45a/1, 46a/6, 48a/11, 48b/4, 55b/11, 56b/8, 57a/6-7]
uruú “boy, soy” < uruà
uruúı 86a/9 [krş. uruàındın 43b/3, 55b/2, uruàdın 55b/3, 89b/3, uruàı 66a/2- 4, 66b/3]
yarlıú “buyruk, ferman”
yarlıúıàa 48a/1 [krş. yarlıànı 47a/1]
2.4.2 . Eklerde Ötümsüzleşme
51 -mAz > -mAs olumsuz geniş zaman eki
sevmes 4a/12, úılmas min 27b/3, bolmas siz 31b/3, úoymaslar 36b/1, barmas 38a/6, ayrılmas min 39a/1, bilmes 46a/12, çıúmas 67b/4, turmas 68b/5
-lıà / -luà > -lıú / -luú
Sıfat yapan -lıà / -luà eki, bazı örneklerde ötümsüzleşerek soyut isimler yapan -lıú /-luú ekiyle karışmaktadır:
atlıú “atlı, hayvanlı” 46a/12, namusluú “namuslu” 55a/1, toàuşlıú 83a/2 “cesur, yiğit”, devletlıú “devletli, şanslı” 54b/10
2.5. ÜNSÜZ DÜŞMELERİ 2.5.1. Başta Ünsüz Düşmesi b- > ø-
ol- “olmak” < bol-
olub 30a/1, oldı 50b/2, olandın 52b/6, olubtur 59a/8, olunur 59a/12 (Fiil, ol- biçimi ile metinde 295 defa geçmektedir.) [krş. bolmadı 30b/8, bolàan 49a/7, bolmaúlıú 54b/5, bolsalar 55b/5, bolàunça 56a/3 (bol- biçiminde ise metinde 500 defa geçmektedir.)]
y- > ø-
Düşme mi türeme mi olduğu tartışılmakla beraber KO’ nde bu konuda bulunan örnekler şunlardır:
il/ıl “yıl, sene”: 13a/3, 72b/11, 83a/1, illik 45a/7 [krş. yıl 23a/3, 23b/10, 26a/3, 28a/6, 34b/6]
ilan/ılan “yılan”: ilana 11b/1 [krş. yılan 11a/10-11, 12a/3-4, 12b/7-9]
ildirim/ıldırım “yıldırım”: 65a/2
igit “yiğit, delikanlı”: igitler 70b/8 [yigit 37a/7, 42a/12, 45b/10, 68b/8, 69a/4, 70b/8- 11, 76a/8, 81b/7, 83a/2, 104a/12]
52 2.5.1.1. Ek Başında Ünsüz Düşmesi
à- / g-, ú- / k- >
ø
-Bazı zarf-fiil ve sıfat-fiil eklerinin başında bulunan à- / g-, ú- / k- seslerinin Batı Türkçesinde düştüğü, Doğu Türkçesinde korunduğu bilinmektedir. KO bu konuda ön sesi hem koruyan, hem düşüren örneklere sahiptir. Ancak ses kaybının olduğu eklerde de düzenli bir değişim görülmemektedir. Bu bakımdan aşağıda ilgili sesin düşen örnekleri yanında köşeli ayraçlar içinde korunduğunu gösteren bazı örnekler de verilmektedir:
-An < -GAn
ötendin “geçtikten” 98b/7, kilen “geldiği” 103b/11, işidendin “işittikten” 105a/7, úılandın “ettikten” 106a/1, dolandın “dolduktan” 106b/5 [krş. ölgendin “öldükten” 46b/2, kiltürgen “getiren” 49a/7, bolàanınıng “olduğunun” 75b/11, úalàanını “kalanını” 76a/5, olturàan “oturan” 79b/3, úalàanları “kalanları” 81a/3, kiçkendin “geçtikten” 86/11, alàan
“alan” 89a/1]
-IncA < -GIncA
Ön sesinin korunduğu bütün örneklerde yuvarlak ünlülü olan ek, düşmenin görüldüğü tek örnekte düz ünlülüdür:
òurÿc idince “ortaya çıkıncaya kadar” 103b/9 [krş. bolàunça 49a/8, 56a/3; úarÀr tapmaàunça 12a/10, yetmegünçe 36b/1, ötkünçe 67a/6, ölgünçe 89b/6]
Ön sesin korunması ya da düşmesiyle ilgili dikkati çeken yapım eklerinden birisi de isimlere gelerek sınırlama işlevli zarflar yapan +GAçA ekidir. Bu ek de metinde ikili görünüm sergilemektedir:
+ AçA < +GAçA
èaãrınaça “asrına kadar” 39b/6, künineçe “gününe kadar” 50a/7, vaútaça “vakte kadar” 83a/11, Maàribece “Mağrib’e kadar” 94a/4 [krş. zamÀnıàaça “zamanına kadar” 36a/9, èaãrımızàaça “asrımıza kadar” 39b/6, BuòÀrÀàaça “Buhara’ya kadar” 40a/7, yılàaça “yıla
53 kadar” 41a/8, arúaàaça “nesle kadar” 66b/4, vaútàaça “vakte kadar” 69b/3, EsterÀbÀdúaça
“EsterÀbÀd’a kadar” 89a/12]
KO’ nde çekim eklerinin başındaki à- / g-, ú- / k- seslerinin düşmesiyle ilgili örnekler de bulunmaktadır:
-A < -GA
Eskicil gelecek zaman eki -GA, Oğuzcada aldığı -A biçimiyle metinde bulunmakta ve daha çok da istek/temenni işleviyle dikkati çekmektedir:
mestÿr olmaya “gizli olmasın” 1a/11, inúıùÀè olmaya “kesilmesin” 2b/11, pÿşide úalmaya “gizli kalmasın” 3b/1, mübtelÀ úılmaya “düşürmesin” 6b/4, iúdÀm eyleye 8a/1
“artsın / artacak”, mÀòlÿú ola “yaratılsın / yaratılacak” 8a/1, manôÿr ola “görülsün / görülecek” 8a/1 [krş. úılmaàaylar “etmeyecekler” 2b/6, bolàay “olacak” 6b/2, tapàay
“bulacak” 28a/1, öltürgeyler “öldürecekler” 38a/12, úalàay “kalacak” 39a/12, baràay
“varsın” 47a/4, açılàay “açılacak” 73b/1, tutàay “tutacak”
+A < +GA
Yaklaşma durumu, hem Eski Türkçedeki +àa / +ge, +úa / +ke ekleriyle; hem de Oğuzcada aldığı +a / +e biçimiyle metinde bulunmaktadır:
cihÀna “dünyaya” 13a/3, Türke “Türk’e” 29a/11, itegine 39a/1, oàlanlarına 39a/10, ìmÀna 40a/1, evlÀda 51a/12, ada “isme” 52a/1, òalÀ’iúa “insanlara” 52a/3, şirke 59b/4, memlekete 94a/7, pÀdişÀhlıàa 103a/8 [krş. anlaràa “onlara” 4a/10, olarga 20b/9, yüklemekke “yüklemeğe” 41a/2, keyikke “geyiğe” 72a/9, keklikke “kekliğe” 72a/10, bigleràa “beylere” 76b/12, taàıàa “dağına” 103b/8, yanıàa “yanına” 105a/1]
Not: Şu üç sözcükte yapım ekinin başındaki /G-/ sesinin düşmediği görülmektedir:
imgek “zahmet, eziyet”: imgekler 69b/10; sıçúan “sıçan, fare”: 43b/11; yalàan “yalan”:
71b/12
54 2.5.2. Ortada Ünsüz Düşmesi
-l- > -
ø
–kitür- “getirmek” < keltür-
kitürdiler 68a/7, kitürüb 86b/5, kitürür 108a/9 [krş. kiltürdi 36a/6, kiltürüb 55b/6, kiltürgen 88b/12]
otur- “otur-” < oltur-
oturub 52b/10, oturdı 52a/10, 53a/3, oturturub 107a/11, oturur 108a/4 [krş. olturdı 53a/1, olturàan 55b/1, olturub 66b/9]
-r- > ø
úutul- “kurtulmak”
úutılàanı 43a/10, 66b/10 [krş. úurtulub 42a/3, úurtulub 84b/10]
2.5.3. Sonda Ünsüz Düşmesi -b >> -
ø
su < MK suw
suları 45a/1, sunıng 45b/2, sudın 47b/1, suàa 67a/8 2.5.3.1. Ek Sonunda Ünsüz Düşmesi
-G > -
ø
Sıfat yapan -lXG ekinin son sesi, Batı Türkçesinin bir özelliği olarak bazı sözcüklerde düşmüştür. Ancak bu durumun aynı sözcükte bile kurallı olarak işlemediği görülmektedir. Böyle sözcükler aşağıda köşeli ayraçlar içinde ayrıca gösterilmektedir:
atlı “adında”
Úozı Yavı atlı oàlı 57b/6, Babür atlı òÀtÿn 73a/9, Ùoàurmış atlı atasınıng 79a/4, Úusar atlı oàlıdın 86a/6, İr Sarı Bay atlı kişining 87a/8, Uluà Big atlı emìrning 103b/3, [krş.
Leknÿtì atlıú (şehr) 46a/7, Kılıç Arslan atlıú (oàlı) 78a/11]
55 atlı “atlı, hayvanlı”
ala atlı 55a/4 [krş. on ming atlıú (kişi) 46a/10, bir atlıú yörür 46a/11, on ming atlıú 46a/12]
ÀvÀzlu “sesli”
iri ÀvÀzlu “gür sesli” 56b/8 [krş. iri ÀvÀzlıú 58b/4]
úaşlu “kaşlı”
çatma úaşlu “bitişik (gür) kaşlı”56b/8 [krş. çatma kaşlıú 58b/4]
küçli “güçlü, kuvvetli”
küçli (…) òalúı 84a/6 öyli “evli, çadırlı”
úırú ming öyli 86b/4, ming öyli 98a/9, on iki ming öyli 104a/12 [krş. bir ivlik 45a/10;
ming öylük il84a/9, 84b/7]
toàuşlı “cesur, yiğit”
toàuşlı alp 70b/7 [krş. toàuşlıú yigit 83a/2]
tumanlı “dumanlı, sisli”
tumanlı kün 68b/6 türli “çịşitli”
türli ferzÀnelıú “çịşitli bilgelikler”49a/2 [krş. türlük aşlarnı 48a/10]
yüzlü “yüzlü, benizli”
uluà yüzlü “geniş suratlı”56b/8 [krş. büzürg yüzlük “geniş suratlı” 58b/3]
Bir kural içinde işlemese de yukarıdaki örneklerde düştüğü görülen -lXG ekinin son sesi, şu sözcüklerde düşmemiştir:
parmaúlıú “parmaklı”: uzun parmaúlıú (…) kişi “uzun parmaklı kişi” 58b/4
èaùselıú “aksırıklı, öksürüklü”: bülend èaùselıú kişi “gür/uzun öksürüklü kişi” 58b/4
56 tüglük “tüylü”58b/5: úaş çoúlıàındın ange Tüglük ÒÀn hem dir irdiler
başlıú “başlı, önderli, liderli”: Úorúut başlıú barça bigler “Korkut’un yönetimindeki bütün beyler” 68a/3, 68a/6, Kün ÒÀn başlıú inileri ve oàlanları ve bigleri (…) 55b/12, ŞibÀn ÒwÀce başlıú barça Oàuz ili 67b/2, Dingli Big başlıú on ming öyli 80b/2
taylıú “taylı”: biş taylık baytal “beş tayı olan kısrak” 75b/5
Eski Türkçe devresinde görülen söz sonundaki -à /-g seslerinin de Batı Türkçesinde düştüğü, Doğu Türkçesinde korunduğu bilinmektedir. KO, şu verilerde ilgili sesi düşürmemektedir: uluú 39b/8 [krş. uluà 91b/5], ölük 77b/2, tirik 77a/2
-r >
-ø
i- “olmak” < ēr-
ise 79b/5, idi 108b/1-2-8 [krş. irdi 3a/4, 4a/9, 5b/4, 21b/2, 30a/7, irdim 71a/11, 71b/12, irding 70b/1, irse 37a/7, 68b/2, 70b/11, 44b/6, 45b/3]
2.6. Ünsüz Türemeleri
ø-
> y-yıàaç “ağaç”: 42a/5-7, 85b/6 < ıàaç
yıàla- “ağlamak”: yıàlayur 11b/4, yıàlar min 11b/4, yıàlatıb 75b/12, yıàlay 77a/8 <
ıàla-
yıraú “uzak”: 21b/12, 38a/3 < ıraú 2.7. Yer Değiştirme (Metatez)
ireli: 3a/5, 7a/10, 20a/4, 26a/1, 41a/5 < ilgerü: (*ilkgerü) örgen- “alışmak”: örgendi 13a/1, örgensün 78b/5 < ögren- örget- “alıştırıp”: örgetib 48b/11 < ögret-
torpaú: torpaúàa 47b/11< toprak
57 2.8. Ünsüz Uyumu (Ötümlülük-Ötümsüzlük Uyumu)
KO’ nde ünsüz uyumu tam değildir ve özellikle ötümlü biçimleriyle kalıplaşmış olan ekler nedeniyle uyum sık sık bozulmaktadır. Ötümsüz bir ünsüzün ardından gelerek uyumu en çok bozan ekler şunlardır:
-dI bilinen geçmiş zaman eki
aytdı 18b/9, itdi 19a/2, düzetdi 30b/1, işitdiler 31b/5, tutdı 35b/12, yatdı 37a/11, ötdi 38a/2, kitdi 38a/3, tutdı 42a/4, unutdılar 68a/12, oúutdı 102a/1
+dA bulunma durumu eki
óükÿmetde 23b/12, maãlaóatda 28b/5, vilÀyetde 30a/6, salùanatda 34a/11, eyÀletde 35b/4, òilÀfetde 39a/7, yurtda 43b/5, taòtda 49b/1, kentde 67a/5, memleketde 98a/2
+dIn ayrılma durumu eki
óayÀtdın 9b/2, cihetdin 24a/11, ãalÀóiyetdin 54b/9, Úorúutdın 67b/8, cemÀèatdın 82a/10, vefÀtıdın 108a/1
+GA yaklaşma durumu eki
yurtàa 55b/11, vilÀyetàa 66b/11, Úorúutàa 68a/12, avlamaúàa 48a/3, ùarafàa 49a/11, òalúàa 55a/10,èIrÀúàa 82b/12
58
II. BÖLÜM: BİÇİM BİLGİSİ
101. İSİM
1.1. İsim Çekimi 1.1.1. Çokluk Çokluk eki, +lAr’ dır:
pÀdişÀhlar 1b/8-9, kitÀblar 2a/4, vÀúıèÀtlardın “olaylardan” 2a/9, yıllar 8b/11, úurbÀnlıúların “kurbanlıklarını” 15b/6, úoyları “koyunları” 16b/2, maàÀrelerde
“maàaralarda” 20a/4, cÀsÿslar 60a/2, òÀtÿnlar “kadınlar” 74b/5, sulùÀnlarnıng “sultanların”
97b/12; peyàÀmberlerdin “peygamberlerden” 1b/8, ferzendler “oğullar” 2a/11, güõeştelerine
“geçmişlerine” 2b/9, igitler “yiğitler” 70b/8, biglerni “beyleri” 77b/4, iller “halklar” 88a/2, cengler “savaşlar” 103a/11, yigitlerdin “yiğitlerden” 104a/12
1.1.2. İyelik Ekleri
I.tekil kişi iyelik eki, +(X)m’ dır:
tengrim 46b/7, tengemni “paramı” 46b/9, babam 70a/1, uyúum 74a/5, tivemniŋ
“devemin” 85b/9; günÀhımdın “günahımdan” 12b/1, evlÀdımdın “evlatlarımdan” 19a/3, adımı “ismimi” 36b/6, úızım 71b/11; sivmegenimning “sevmeyişimin” 37b/9, içimge
“içime” 85b/10, òÀtÿnum “hanımım” 45b/1, úolum “elim” 48a/3, úoynumàa “koynuma”
74b/8, oàlum 78b/6; könglümdin “gönlümden” 68b/4, özümni “kendimi” 77a/11 Bir veride eksiz kullanıma rastlanmaktadır:
mining taòtda “benim tahtımda” 49b/1 II. tekil kişi iyelik eki, +(X)ng’ dır:
eczÀng “parçaların” 10b/3, duÀèng 24b/3, atang “baban” 69b/8, aàang “ağabeyin”
69b/9; iútidÀrınga “gücüne” 8b/6, úolıngda “elinde” 69b/6; ‘adÀvetingdin “düşmanlığından”
10 Konuların ele alınışındaki sıra, konu başlıkları arttırılmış ve bazen değiştirilmiş olmakla beraber Janos Eckmann’ın Chagatay Manuel’ de izlediği sıraya dayanmaktadır. Örneklerin sıralanışı ise eklerin alfabetik sıraya göre ilk değişkelerinden başlamakta ve küçük sayfa numarasından büyüğüne doğru sıralanmaktadır
59 8b/10, ziyÀretinge 23b/8; teraóóumungdın “merhametinden” 8a/10, rÿóunga 23b/7, oàlung 70b/1, èömrüngdin “ömründen” 17b/12, özüng 69a/4
III. tekil kişi iyelik eki +I, +sI’ dır; bazen de bir göstericisi yoktur:
(Oz ÒÀnnıng) úızı 37b/6, (pÀdişÀh) ornında 49a/10, (uluà) oàlınıng atı 79a/11; (bu óÀdiåening) heybetidin “bu hadisenin büyüklüğünden” 7b/7, (Óaøret-i Nÿóıng mübÀrek) yüzine 25b/1, (oàlanıng bu) sözige “(çocuğun bu) sözüne” 36b/9, köçini “hanımını” 37b/1, itegine 39a/1, üstine 63b/4; maènÀsı 18b/7, (Moàol ÒÀn) tabaúasıdın “(Moğol Han) sınıfından” 35b/3, (sunıŋ) yaúasında “suyun kenarında” 37b/5, anasıàa 92b/7; (Óaøret-i İdrìs) vaèdesi “(Hazreti İdris’in) vadesi” 23b/5, (Nÿó) keştìsi “(Nuh’un) gemisi” 28a/4, èamÿzÀdesi
“amcası” 100a/9
III. tekil kişi iyelik eki, iki veride yuvarlak ünlüyle yazılmıştır:
bir yaşar oàlannıng mundaú sözüni sözligenini “bir yaşındaki çocuğun böyle konuştuğunu” 36b/11-12, İtil Suyu nı “İtil Nehrini” 84a/12
Birçok örnekte III. tekil kişi iyelik eki sıfır morfemdir:
anıng laúab “onun lakabı” 4b/1, anıng tev’em “onun ikizi” 15a/4, anıng vekìl ve kardeşi.” 96b/8, èAbdullÀh ÒÀnıng èömrining müddet “Abdullah Hân’ın ömrünün müddeti”
106b/5
I. çoğul kişi iyelik eki, +(I)mIz’ dır:
evlÀdımız 2b/1, eyyÀmımızdın “zamanımızdan” 2b/8, oàlımız 36b/4, èaãrımızàaça
“asrımıza kadar” 39b/6, aldımızda “önümüzde” 42a/6, atlarımız 44b/8, aytmaòımız
“söylememiz” 82a/11, úarındaşımız “kardeşimiz” 82b/1, atamız 90a/8; ikimizge “ikimize”
11 Bu verinin kullanımları şunlardır: anıng ülüş ong aşıúlıà boldı 53a/9, anıng ülüş úarı ilik boldı 53a/11, anıng ülüş yan baş boldı 53a/12-53b/1, anıng ülüş omaca boldı 53b/2, anıng ülüş rast uyluú boldı 53b/4, anıng ülüş yaàrın oldı 53b/6, anıng ülüş şol yan baş boldı 53b/11, sol yan baş anıng ülüş boldı 54a/1, sol aşıúlı anıng ülüş boldı 54a/2
60 38a/8, könglimiz 72b/12, peyàÀmberimizning “peygamberimizin” 65b2, sözimizni
“sözümüzü” 47a/12
Bir veride bağlayıcı ünlünün yuvarlak olduğu görülmektedir:
ötünümiz “isteğimiz” 69b/11
Bir veri ise sıfır morfemi örneklemektedir:
bizniŋ peyàÀmberdin “bizim peygamberimizden” 84a/1-2 II. çoğul kişi iyelik eki, +(X)ngIz’ dır:
barçangız “hepiniz” 69b/2; uluàıŋız “büyüğünüz” 49a/5, atıŋız “adınız” 49a/6, sırrıngıznı “sırrınızı” 76b/3; ferzendleringiz “oğullarınız” 2b/2, èÀúıbetingize “sonunuza”
11b/4, keliningiz “gelininiz” 37b/9, neslingiz 39a/11, kişileringiz “adamlarınız” 45b/4-5, kiçikleringize “küçüklerinize” 49b/8, cemèiyyetingiz 60a/7, sözingizni “sözünüzü” 70a/2;
oàlungız 38a/8-9; üçüŋiz “üçünüz” 49a/6, özüngiz 65b/5, köçiŋiz “hanımınız” 76b/5 III. çoğul kişi iyelik eki, +I ve +sI dır:
(şehrlerning) atların “şehirlerin adlarını” 46b/6, (alarnıng) imdÀdına “(onların) yardımına”
62a/8, (baytallarnıŋ) butlarına “(kısrakların) butlarına” 75b/7, (nebìreleriniŋ) úollarında
“(torunlarının) ellerinde” 82a/6, (anlarnıng) evlÀdları “(onların) çocukları” 107b/5;
(pÀdişÀhlarıng) èÀdetleri “(padişahların) alışkanlıkları” 41b/12, (Türkmenlerin) közleri 67a/8, (ol pÀdişÀhlarnıng) óikÀyetlerini “(o padişahların) hikâyelerini” 82a/10, (sulùÀnlarnıng) ãÿretleri “(sultanların) suretleri” 97b/12; (alarnıng) arasıdın “(onların) arasından” 20b/3, (alarnıng) esÀmìsi “(onların) adları” 21a/2
1.1.3. Durum Ekleri 1.1.3.1. İlgi Durumu
a. İlgi durumu ekleri +Ing, +nIng, +nI’ dır. Bazen de eksizdir.
+Ing
cihÀnıng 13a/3, DÀvÿdıng 17b/8, òÀnıng 40a/2, pÀdişÀhlarıng 41b/12, Oàuzıng 62a/2, oàlanıng 71a/2, BahÀdırıng 92b/6; bizing 2a/3-5, sizlering 2b/2, mining 8b/3, öying
61
“evin” 13b/8, Ádeming 16a/12, yiring 22b/5, YÀfeåing 29b/11, Türkmening 88b/9 +nIng:
ayınıng 9b/11, yılannıng 12a/3, alarnıng 20b/3, òalúnıng 36a/9, sunıng 41b/11, uluàınıng 73a/6, àalaùlıàınıng 83b/11, òÀtÿnınıng 85b/1; sizlerning 49a/6, törtining 84b/12, itning 85b/12, Özbekning 89b/9, öyining 103a/9, biyikining “büyüğünün” 104a/3
+nI:
atasını işÀreti “babasının işareti” 19b/12, şimÀl ve maşrıú diyÀrını óüúÿmetin “kuzey ve doğu diyarının idaresini” 28a/12, úımıznı ayaúını “kımızın kadehini” 69a/12, uluà atasını adnı “büyük babasının adı” 81a/10; kezzÀb kişini söziàa “yalancı adamın sözüne”
25a/11, birini adı Yecÿc “birinin adı Yecÿc” 29a/5, Türk ilini bir úıraàında “Türk memleketinin bir tarafında” 29b/12, èimÀmesini üstine “sarığının üstüne” 32b/9, birbirini sözini “birbirinin sözünü” 33b/8, babasını adını “babasının adını” 61b/1, bu sözlerni barçasın “bu sözlerin tamamını” 70b/2
Şeklen +nI belirtme durum eki ile aynı olan bu biçime bugün Özbek ağızlarında da rastlanmaktadır (bk. Gabain 1945: § 50; Jarring, EastT. I 48, 80 - II 120).
Grönbech, başlangıçta farklı kaynaklardan gelmelerine rağmen belirtme durumu ile ilgi durumunun gramerlik işlevler bakımından zamanla gittikçe birbirine yaklaştığını belirtmekte ve her iki durum de ortak bir ses yapısı olan +nI biçimini bu işlevsel parallelliğin bir sonucu olarak görmektedir (Grönbech 1995: 141).
Karahan da iki durum ekinin birbirinin yerine kullanılmasını aralarındaki işlev yakınlığına bağlanmaktadır (Karahan 1999: 608).
b. Kişi adı, kişi zamiri ya da aynı görevi üstlenen birçok sözcüğün yanında ilgi durumunun eksiz kullanıldığı görülmektedir:
şeyùÀn Ádem ve ÓavvÀ úaşıàa kilib “şeytan, Âdem ve Havva’nın yanına gelip”
11b/7-8, ÓavvÀ Ádem yanıàa kilüb “Havva, Âdem’in yanına gelip” 12a/4, şeyùÀn taèlìmi birle “şeytanın kışkırtmasıyla” 15b/12, ÓÀbìl cesedini “Hâbil’in cesedini.” 16a/7, Ádem duèÀsı “Âdem’in duası” 17b/9, Óaøret-i İdrìs bir dostı “Hazreti İdris’in bir dostu” 21b/11,
62 Óaøret-i İdrìs vaèdesi “Hazreti İdris’in vadesi” 23b/4-5, Ádem vefÀtıdın yüz yėgirme altı yıl kėçendin sonú “Âdem’in vefatından yüz yirmi altı yıl geçtikten sonra” 24a/9-10, Nÿó keştìsi
“Nuh’un gemisi” 28a/4, Oàuz ÒÀn kiçik òÀtÿnı “Oğuz Hân’ın küçük hanımı” 38b/1, İştek köpraàı “İştek (halkının) daha çoğu” 43a/10-11, iy úızım oàlı “kızımın oğlu” 71b/11, òÀn üç oàlı bar irdi “Hanın üç oğlu vardı.” 73a/5-6, ataları yörigen yoldın “atalarının yürüdüğü yoldan” 77b/12, atası taòtında “babasının makamında” 78a/1, uluàı adı Kökem Baúuy kiçiki adı Serenk “büyüğünün adı Kökem Bakuy, küçüğünün adı Serenk” 81a/12, Arslan oàlı Serenk òÀn bolàanı õikri “Arslan oğlu Serenk’ in han olduğunun zikri” 81b/11-12, Ögürçıú Alp atası Úara áÀzì “Ögürçık Alp’ın babası Kara Gazi(dir.)”83a/4, pÀdişÀhlar òiõmetinde “padişahların hizmetinde” 89b/3, Úabul ÒÀn iktidÀr ve iètibÀr “Kabul Han’ın gücü ve itibarı” 92b/4-5
c. Türk dilinin farklı dönemlerinde sıklıkla rastlanan bir özellik olarak pek çok örnekte bir hareketin nesnesi olarak kullanılmış; belirtme durumu bildirmiştir:
anıng helÀk itmek üzere “onu helâk etmek için” 9a/8, anıng bizàa tafêil eylese “onu bize üstün tutsa” 9a/11, úabø-ı rÿóı anıng ÀsmÀnda buldı “Azraili, onu gökte buldu.” 21b/9, mining behişt seyrine alıb bar “Beni cennet gezintisine al götürl” 23b/9, ÀfitÀb ve ayıng Nÿóa yiberdi “güneşi ve ayı Nuh’a gönderdi” 27a/1, anıng köp siver irdi “Onu çok severdi.” 38a/2, andın song barıb Úara Òıùaynıng aldı “Ondan sonra gidip Kara Hıtay’ı aldı.” 41a/12, Salurnıng alıb “Salur’u alıp” 66b/7, ŞÀh Melikning tutub öltürdiler “Şâh Melik’i yakalayıp öldürdüler” 80a/1, Kökem Baúuynıng òÀn úıldılar “Kökem Bakuy’u han yaptılar” 81b/1, Kökem Baúuynıng at aldına alıp úaçdılar “Kökem Bakuy’u atın önüne alıp kaçtılar”
81b/5-6, Ùuàrul Bigning òÀn úıldılar “Tuğrul Bey’i han yaptılar.” 82a/8-9, Úıpçaúlınıŋ esìr etib “Kıpçaklı’yı esir ederek” 85b/3, anıng Muóammed ŞìbÀnì müsemmÀ úıldı “onu, Muhammed Şîbânî (diye) adlandırdı” 95a/7-8
d. İlgi durumu, aşağıdaki cümlelerden ikisinde de-, birinde ise ayt- fiilinin istemine karşılık vermiştir. Bu bağlamlarda da belirtme durumu işlevindedir:
baèøı tevÀriòde anıng enbiyÀ’-yı mürsel dib-türler “Bazı tarihlerde onu gönderilmiş peygamber diyorlar.” 33a/9-10, anıng Çìn ü MÀçìn dirler “Onu Çin ü Maçin derler. ”
63 40b/12, bul vaútda anlarnıng Úaradaşlı ayturlar “Bu zamanda onları Karadaşlı diyorlar”
80b/2
1.1.3.2. Yaklaşma Durumu
a. Yaklaşma durumu ekleri +A ve +GA’ dır. Bazen de bir göstericisi yoktur.
+GA:
anlaràa 4a/10, içiàa 36b/3, aàzıàa 41a/10, torpaúàa 47b/11, etleriàa 48a/9, iliàa 62b/9, vilÀyetàa 96a/6, yanıàa 105a/1; köşege 37b/8, üstige 44b/2, tivege 85b/8; devletke 36a/10, yüklemekke 41a/2, Türkke 67a/11, keyikke 72a/9, keklikke 72a/10
+A:
yılana 11a/10, cihÀna 13a/3, Nÿóa 26b/8, yaàmura 30b/7, ìmÀna 40a/1, yaúasına 42b/2, evlÀda 51a/12, òalÀ’iúa 52a/3, dÀrü’l-beúÀya “ahirete” 61b/3, laúaba 59a/8, bÀzergÀnlarına “tüccarlarına” 66a/11, salùanata 99b/7, taãarrufuna “idaresine” 103b/3, yaúınına 104b/8; KÀbile 12b/10, itegine 39a/1, küfre ve şirke 59b/4, Tebrìze 60b/10, memlekete 94a/7, Belòe 97a/10
b. Yaklaşma durumu için bazen bir ek kullanılmadığı görülmektedir. Bu, özellikle de bir yer adından sonra dikkati çekmektedir:
Semerúand kildi “Semerkand’a geldi” 45a/4, Belò bardı “Belh’e gitti” 44b/1, Ürgenç bardılar “Ürgenç’e gittiler” 78a/9, èIraú bardılar “Irak’a gittiler” 80b/4, ÒorÀsÀn bardılar
“Horasan’a gittiler” 82a/4-5, MÀzenderÀn kitdi “Mazenderan’a gitti” 42b/9, äalÀóa’d-dìn ilidin úorúub Úırım kildiler “Selahaddin halkından korkup Kırım’a geldiler.” 84a/11
Aynı durum iki veride kişi adından sonra görülmektedir:
ol vaút óaøret-i bÀrì teèÀlÀ İdrìs èAleyhi’s-selÀm òilèat-ı risÀlet kėygüzüb ol úavme mebèÿå itdi “O vakit, Allah İdris Aleyhiselam’a peygamberlik elbisesi giydirip o kavme gönderdi.” 20b/4-5-6, atalarını sanab otuz biş arúada AfrÀsiyÀb yetkürdiler “Atalarını sayıp otuz beşinci göbekte Efrasyap’a dayandırdılar.” 82b/5-6
Bu durum, kişi ve yer bildirmeyen bir sözcükte daha görülmektedir. Ancak benzer
64 başka tanık olmadığı için buradakini çekimleyenin unutkanlığına bağlamak da mümkündür:
öler bolàanında yurtnı iki böldi “Ölecek olduğunda (öleceği zaman) yurdu ikiye
öler bolàanında yurtnı iki böldi “Ölecek olduğunda (öleceği zaman) yurdu ikiye