Ünsüz Türemeleri

ø-

> y-

yıàaç “ağaç”: 42a/5-7, 85b/6 < ıàaç

yıàla- “ağlamak”: yıàlayur 11b/4, yıàlar min 11b/4, yıàlatıb 75b/12, yıàlay 77a/8 <

ıàla-

yıraú “uzak”: 21b/12, 38a/3 < ıraú 2.7. Yer Değiştirme (Metatez)

ireli: 3a/5, 7a/10, 20a/4, 26a/1, 41a/5 < ilgerü: (*ilkgerü) örgen- “alışmak”: örgendi 13a/1, örgensün 78b/5 < ögren- örget- “alıştırıp”: örgetib 48b/11 < ögret-

torpaú: torpaúàa 47b/11< toprak

57 2.8. Ünsüz Uyumu (Ötümlülük-Ötümsüzlük Uyumu)

KO’ nde ünsüz uyumu tam değildir ve özellikle ötümlü biçimleriyle kalıplaşmış olan ekler nedeniyle uyum sık sık bozulmaktadır. Ötümsüz bir ünsüzün ardından gelerek uyumu en çok bozan ekler şunlardır:

-dI bilinen geçmiş zaman eki

aytdı 18b/9, itdi 19a/2, düzetdi 30b/1, işitdiler 31b/5, tutdı 35b/12, yatdı 37a/11, ötdi 38a/2, kitdi 38a/3, tutdı 42a/4, unutdılar 68a/12, oúutdı 102a/1

+dA bulunma durumu eki

óükÿmetde 23b/12, maãlaóatda 28b/5, vilÀyetde 30a/6, salùanatda 34a/11, eyÀletde 35b/4, òilÀfetde 39a/7, yurtda 43b/5, taòtda 49b/1, kentde 67a/5, memleketde 98a/2

+dIn ayrılma durumu eki

óayÀtdın 9b/2, cihetdin 24a/11, ãalÀóiyetdin 54b/9, Úorúutdın 67b/8, cemÀèatdın 82a/10, vefÀtıdın 108a/1

+GA yaklaşma durumu eki

yurtàa 55b/11, vilÀyetàa 66b/11, Úorúutàa 68a/12, avlamaúàa 48a/3, ùarafàa 49a/11, òalúàa 55a/10,èIrÀúàa 82b/12

58

II. BÖLÜM: BİÇİM BİLGİSİ

¹⁰

1. İSİM

1.1. İsim Çekimi 1.1.1. Çokluk Çokluk eki, +lAr’ dır:

pÀdişÀhlar 1b/8-9, kitÀblar 2a/4, vÀúıèÀtlardın “olaylardan” 2a/9, yıllar 8b/11, úurbÀnlıúların “kurbanlıklarını” 15b/6, úoyları “koyunları” 16b/2, maàÀrelerde

“maàaralarda” 20a/4, cÀsÿslar 60a/2, òÀtÿnlar “kadınlar” 74b/5, sulùÀnlarnıng “sultanların”

97b/12; peyàÀmberlerdin “peygamberlerden” 1b/8, ferzendler “oğullar” 2a/11, güõeştelerine

“geçmişlerine” 2b/9, igitler “yiğitler” 70b/8, biglerni “beyleri” 77b/4, iller “halklar” 88a/2, cengler “savaşlar” 103a/11, yigitlerdin “yiğitlerden” 104a/12

1.1.2. İyelik Ekleri

I.tekil kişi iyelik eki, +(X)m’ dır:

tengrim 46b/7, tengemni “paramı” 46b/9, babam 70a/1, uyúum 74a/5, tivemniŋ

“devemin” 85b/9; günÀhımdın “günahımdan” 12b/1, evlÀdımdın “evlatlarımdan” 19a/3, adımı “ismimi” 36b/6, úızım 71b/11; sivmegenimning “sevmeyişimin” 37b/9, içimge

“içime” 85b/10, òÀtÿnum “hanımım” 45b/1, úolum “elim” 48a/3, úoynumàa “koynuma”

74b/8, oàlum 78b/6; könglümdin “gönlümden” 68b/4, özümni “kendimi” 77a/11 Bir veride eksiz kullanıma rastlanmaktadır:

mining taòtda “benim tahtımda” 49b/1 II. tekil kişi iyelik eki, +(X)ng’ dır:

eczÀng “parçaların” 10b/3, duÀèng 24b/3, atang “baban” 69b/8, aàang “ağabeyin”

69b/9; iútidÀrınga “gücüne” 8b/6, úolıngda “elinde” 69b/6; ‘adÀvetingdin “düşmanlığından”

10 Konuların ele alınışındaki sıra, konu başlıkları arttırılmış ve bazen değiştirilmiş olmakla beraber Janos Eckmann’ın Chagatay Manuel’ de izlediği sıraya dayanmaktadır. Örneklerin sıralanışı ise eklerin alfabetik sıraya göre ilk değişkelerinden başlamakta ve küçük sayfa numarasından büyüğüne doğru sıralanmaktadır

59 8b/10, ziyÀretinge 23b/8; teraóóumungdın “merhametinden” 8a/10, rÿóunga 23b/7, oàlung 70b/1, èömrüngdin “ömründen” 17b/12, özüng 69a/4

III. tekil kişi iyelik eki +I, +sI’ dır; bazen de bir göstericisi yoktur:

(Oz ÒÀnnıng) úızı 37b/6, (pÀdişÀh) ornında 49a/10, (uluà) oàlınıng atı 79a/11; (bu óÀdiåening) heybetidin “bu hadisenin büyüklüğünden” 7b/7, (Óaøret-i Nÿóıng mübÀrek) yüzine 25b/1, (oàlanıng bu) sözige “(çocuğun bu) sözüne” 36b/9, köçini “hanımını” 37b/1, itegine 39a/1, üstine 63b/4; maènÀsı 18b/7, (Moàol ÒÀn) tabaúasıdın “(Moğol Han) sınıfından” 35b/3, (sunıŋ) yaúasında “suyun kenarında” 37b/5, anasıàa 92b/7; (Óaøret-i İdrìs) vaèdesi “(Hazreti İdris’in) vadesi” 23b/5, (Nÿó) keştìsi “(Nuh’un) gemisi” 28a/4, èamÿzÀdesi

“amcası” 100a/9

III. tekil kişi iyelik eki, iki veride yuvarlak ünlüyle yazılmıştır:

bir yaşar oàlannıng mundaú sözüni sözligenini “bir yaşındaki çocuğun böyle konuştuğunu” 36b/11-12, İtil Suyu nı “İtil Nehrini” 84a/12

Birçok örnekte III. tekil kişi iyelik eki sıfır morfemdir:

anıng laúab “onun lakabı” 4b/1, anıng tev’em “onun ikizi” 15a/4, anıng vekìl ve kardeşi.” 96b/8, èAbdullÀh ÒÀnıng èömrining müddet “Abdullah Hân’ın ömrünün müddeti”

106b/5

I. çoğul kişi iyelik eki, +(I)mIz’ dır:

evlÀdımız 2b/1, eyyÀmımızdın “zamanımızdan” 2b/8, oàlımız 36b/4, èaãrımızàaça

“asrımıza kadar” 39b/6, aldımızda “önümüzde” 42a/6, atlarımız 44b/8, aytmaòımız

“söylememiz” 82a/11, úarındaşımız “kardeşimiz” 82b/1, atamız 90a/8; ikimizge “ikimize”

11 Bu verinin kullanımları şunlardır: anıng ülüş ong aşıúlıà boldı 53a/9, anıng ülüş úarı ilik boldı 53a/11, anıng ülüş yan baş boldı 53a/12-53b/1, anıng ülüş omaca boldı 53b/2, anıng ülüş rast uyluú boldı 53b/4, anıng ülüş yaàrın oldı 53b/6, anıng ülüş şol yan baş boldı 53b/11, sol yan baş anıng ülüş boldı 54a/1, sol aşıúlı anıng ülüş boldı 54a/2

60 38a/8, könglimiz 72b/12, peyàÀmberimizning “peygamberimizin” 65b2, sözimizni

“sözümüzü” 47a/12

Bir veride bağlayıcı ünlünün yuvarlak olduğu görülmektedir:

ötünümiz “isteğimiz” 69b/11

Bir veri ise sıfır morfemi örneklemektedir:

bizniŋ peyàÀmberdin “bizim peygamberimizden” 84a/1-2 II. çoğul kişi iyelik eki, +(X)ngIz’ dır:

barçangız “hepiniz” 69b/2; uluàıŋız “büyüğünüz” 49a/5, atıŋız “adınız” 49a/6, sırrıngıznı “sırrınızı” 76b/3; ferzendleringiz “oğullarınız” 2b/2, èÀúıbetingize “sonunuza”

11b/4, keliningiz “gelininiz” 37b/9, neslingiz 39a/11, kişileringiz “adamlarınız” 45b/4-5, kiçikleringize “küçüklerinize” 49b/8, cemèiyyetingiz 60a/7, sözingizni “sözünüzü” 70a/2;

oàlungız 38a/8-9; üçüŋiz “üçünüz” 49a/6, özüngiz 65b/5, köçiŋiz “hanımınız” 76b/5 III. çoğul kişi iyelik eki, +I ve +sI dır:

(şehrlerning) atların “şehirlerin adlarını” 46b/6, (alarnıng) imdÀdına “(onların) yardımına”

62a/8, (baytallarnıŋ) butlarına “(kısrakların) butlarına” 75b/7, (nebìreleriniŋ) úollarında

“(torunlarının) ellerinde” 82a/6, (anlarnıng) evlÀdları “(onların) çocukları” 107b/5;

(pÀdişÀhlarıng) èÀdetleri “(padişahların) alışkanlıkları” 41b/12, (Türkmenlerin) közleri 67a/8, (ol pÀdişÀhlarnıng) óikÀyetlerini “(o padişahların) hikâyelerini” 82a/10, (sulùÀnlarnıng) ãÿretleri “(sultanların) suretleri” 97b/12; (alarnıng) arasıdın “(onların) arasından” 20b/3, (alarnıng) esÀmìsi “(onların) adları” 21a/2

1.1.3. Durum Ekleri 1.1.3.1. İlgi Durumu

a. İlgi durumu ekleri +Ing, +nIng, +nI’ dır. Bazen de eksizdir.

+Ing

cihÀnıng 13a/3, DÀvÿdıng 17b/8, òÀnıng 40a/2, pÀdişÀhlarıng 41b/12, Oàuzıng 62a/2, oàlanıng 71a/2, BahÀdırıng 92b/6; bizing 2a/3-5, sizlering 2b/2, mining 8b/3, öying

61

“evin” 13b/8, Ádeming 16a/12, yiring 22b/5, YÀfeåing 29b/11, Türkmening 88b/9 +nIng:

ayınıng 9b/11, yılannıng 12a/3, alarnıng 20b/3, òalúnıng 36a/9, sunıng 41b/11, uluàınıng 73a/6, àalaùlıàınıng 83b/11, òÀtÿnınıng 85b/1; sizlerning 49a/6, törtining 84b/12, itning 85b/12, Özbekning 89b/9, öyining 103a/9, biyikining “büyüğünün” 104a/3

+nI:

atasını işÀreti “babasının işareti” 19b/12, şimÀl ve maşrıú diyÀrını óüúÿmetin “kuzey ve doğu diyarının idaresini” 28a/12, úımıznı ayaúını “kımızın kadehini” 69a/12, uluà atasını adnı “büyük babasının adı” 81a/10; kezzÀb kişini söziàa “yalancı adamın sözüne”

25a/11, birini adı Yecÿc “birinin adı Yecÿc” 29a/5, Türk ilini bir úıraàında “Türk memleketinin bir tarafında” 29b/12, èimÀmesini üstine “sarığının üstüne” 32b/9, birbirini sözini “birbirinin sözünü” 33b/8, babasını adını “babasının adını” 61b/1, bu sözlerni barçasın “bu sözlerin tamamını” 70b/2

Şeklen +nI belirtme durum eki ile aynı olan bu biçime bugün Özbek ağızlarında da rastlanmaktadır (bk. Gabain 1945: § 50; Jarring, EastT. I 48, 80 - II 120).

Grönbech, başlangıçta farklı kaynaklardan gelmelerine rağmen belirtme durumu ile ilgi durumunun gramerlik işlevler bakımından zamanla gittikçe birbirine yaklaştığını belirtmekte ve her iki durum de ortak bir ses yapısı olan +nI biçimini bu işlevsel parallelliğin bir sonucu olarak görmektedir (Grönbech 1995: 141).

Karahan da iki durum ekinin birbirinin yerine kullanılmasını aralarındaki işlev yakınlığına bağlanmaktadır (Karahan 1999: 608).

b. Kişi adı, kişi zamiri ya da aynı görevi üstlenen birçok sözcüğün yanında ilgi durumunun eksiz kullanıldığı görülmektedir:

şeyùÀn Ádem ve ÓavvÀ úaşıàa kilib “şeytan, Âdem ve Havva’nın yanına gelip”

11b/7-8, ÓavvÀ Ádem yanıàa kilüb “Havva, Âdem’in yanına gelip” 12a/4, şeyùÀn taèlìmi birle “şeytanın kışkırtmasıyla” 15b/12, ÓÀbìl cesedini “Hâbil’in cesedini.” 16a/7, Ádem duèÀsı “Âdem’in duası” 17b/9, Óaøret-i İdrìs bir dostı “Hazreti İdris’in bir dostu” 21b/11,

62 Óaøret-i İdrìs vaèdesi “Hazreti İdris’in vadesi” 23b/4-5, Ádem vefÀtıdın yüz yėgirme altı yıl kėçendin sonú “Âdem’in vefatından yüz yirmi altı yıl geçtikten sonra” 24a/9-10, Nÿó keştìsi

“Nuh’un gemisi” 28a/4, Oàuz ÒÀn kiçik òÀtÿnı “Oğuz Hân’ın küçük hanımı” 38b/1, İştek köpraàı “İştek (halkının) daha çoğu” 43a/10-11, iy úızım oàlı “kızımın oğlu” 71b/11, òÀn üç oàlı bar irdi “Hanın üç oğlu vardı.” 73a/5-6, ataları yörigen yoldın “atalarının yürüdüğü yoldan” 77b/12, atası taòtında “babasının makamında” 78a/1, uluàı adı Kökem Baúuy kiçiki adı Serenk “büyüğünün adı Kökem Bakuy, küçüğünün adı Serenk” 81a/12, Arslan oàlı Serenk òÀn bolàanı õikri “Arslan oğlu Serenk’ in han olduğunun zikri” 81b/11-12, Ögürçıú Alp atası Úara áÀzì “Ögürçık Alp’ın babası Kara Gazi(dir.)”83a/4, pÀdişÀhlar òiõmetinde “padişahların hizmetinde” 89b/3, Úabul ÒÀn iktidÀr ve iètibÀr “Kabul Han’ın gücü ve itibarı” 92b/4-5

c. Türk dilinin farklı dönemlerinde sıklıkla rastlanan bir özellik olarak pek çok örnekte bir hareketin nesnesi olarak kullanılmış; belirtme durumu bildirmiştir:

anıng helÀk itmek üzere “onu helâk etmek için” 9a/8, anıng bizàa tafêil eylese “onu bize üstün tutsa” 9a/11, úabø-ı rÿóı anıng ÀsmÀnda buldı “Azraili, onu gökte buldu.” 21b/9, mining behişt seyrine alıb bar “Beni cennet gezintisine al götürl” 23b/9, ÀfitÀb ve ayıng Nÿóa yiberdi “güneşi ve ayı Nuh’a gönderdi” 27a/1, anıng köp siver irdi “Onu çok severdi.” 38a/2, andın song barıb Úara Òıùaynıng aldı “Ondan sonra gidip Kara Hıtay’ı aldı.” 41a/12, Salurnıng alıb “Salur’u alıp” 66b/7, ŞÀh Melikning tutub öltürdiler “Şâh Melik’i yakalayıp öldürdüler” 80a/1, Kökem Baúuynıng òÀn úıldılar “Kökem Bakuy’u han yaptılar” 81b/1, Kökem Baúuynıng at aldına alıp úaçdılar “Kökem Bakuy’u atın önüne alıp kaçtılar”

81b/5-6, Ùuàrul Bigning òÀn úıldılar “Tuğrul Bey’i han yaptılar.” 82a/8-9, Úıpçaúlınıŋ esìr etib “Kıpçaklı’yı esir ederek” 85b/3, anıng Muóammed ŞìbÀnì müsemmÀ úıldı “onu, Muhammed Şîbânî (diye) adlandırdı” 95a/7-8

d. İlgi durumu, aşağıdaki cümlelerden ikisinde de-, birinde ise ayt- fiilinin istemine karşılık vermiştir. Bu bağlamlarda da belirtme durumu işlevindedir:

baèøı tevÀriòde anıng enbiyÀ’-yı mürsel dib-türler “Bazı tarihlerde onu gönderilmiş peygamber diyorlar.” 33a/9-10, anıng Çìn ü MÀçìn dirler “Onu Çin ü Maçin derler. ”

63 40b/12, bul vaútda anlarnıng Úaradaşlı ayturlar “Bu zamanda onları Karadaşlı diyorlar”

80b/2

1.1.3.2. Yaklaşma Durumu

a. Yaklaşma durumu ekleri +A ve +GA’ dır. Bazen de bir göstericisi yoktur.

+GA:

anlaràa 4a/10, içiàa 36b/3, aàzıàa 41a/10, torpaúàa 47b/11, etleriàa 48a/9, iliàa 62b/9, vilÀyetàa 96a/6, yanıàa 105a/1; köşege 37b/8, üstige 44b/2, tivege 85b/8; devletke 36a/10, yüklemekke 41a/2, Türkke 67a/11, keyikke 72a/9, keklikke 72a/10

+A:

yılana 11a/10, cihÀna 13a/3, Nÿóa 26b/8, yaàmura 30b/7, ìmÀna 40a/1, yaúasına 42b/2, evlÀda 51a/12, òalÀ’iúa 52a/3, dÀrü’l-beúÀya “ahirete” 61b/3, laúaba 59a/8, bÀzergÀnlarına “tüccarlarına” 66a/11, salùanata 99b/7, taãarrufuna “idaresine” 103b/3, yaúınına 104b/8; KÀbile 12b/10, itegine 39a/1, küfre ve şirke 59b/4, Tebrìze 60b/10, memlekete 94a/7, Belòe 97a/10

b. Yaklaşma durumu için bazen bir ek kullanılmadığı görülmektedir. Bu, özellikle de bir yer adından sonra dikkati çekmektedir:

Semerúand kildi “Semerkand’a geldi” 45a/4, Belò bardı “Belh’e gitti” 44b/1, Ürgenç bardılar “Ürgenç’e gittiler” 78a/9, èIraú bardılar “Irak’a gittiler” 80b/4, ÒorÀsÀn bardılar

“Horasan’a gittiler” 82a/4-5, MÀzenderÀn kitdi “Mazenderan’a gitti” 42b/9, äalÀóa’d-dìn ilidin úorúub Úırım kildiler “Selahaddin halkından korkup Kırım’a geldiler.” 84a/11

Aynı durum iki veride kişi adından sonra görülmektedir:

ol vaút óaøret-i bÀrì teèÀlÀ İdrìs èAleyhi’s-selÀm òilèat-ı risÀlet kėygüzüb ol úavme mebèÿå itdi “O vakit, Allah İdris Aleyhiselam’a peygamberlik elbisesi giydirip o kavme gönderdi.” 20b/4-5-6, atalarını sanab otuz biş arúada AfrÀsiyÀb yetkürdiler “Atalarını sayıp otuz beşinci göbekte Efrasyap’a dayandırdılar.” 82b/5-6

Bu durum, kişi ve yer bildirmeyen bir sözcükte daha görülmektedir. Ancak benzer

64 başka tanık olmadığı için buradakini çekimleyenin unutkanlığına bağlamak da mümkündür:

öler bolàanında yurtnı iki böldi “Ölecek olduğunda (öleceği zaman) yurdu ikiye böldü.” 72b/2

c. Yaklaşma durumu eki, aşağıdaki örneklerde bir şeyle olan münasebeti belirtmek için kullanılmaktadır:

fısk ve fesÀda meşàul boldı “Hainlik ve ara bozuculukla meşgul oldu.” 19b/2

pÀdişÀhlıànı ange birib özüng èìş ü èişretàa meşàÿl bolàay sin tidiler ‘Padişahlığı ona verip kendin eğlenmekle meşgul olacaksın’ dediler.” 72a/3-4

1.1.3.3. Belirtme Durumu

a. Belirtme durumu eki +I, +nI ve +n’ dir. Bazen de bir göstericisi yoktur.

+I:

tofraàı 8b/2, úurbanlıàı 14a/11, Àteş-perestlıàı 16b/11, namÀz úılmaúı 21a/8, dıraòtı 26a/2, şikÀr úılmaàı “avlanmayı” 29b/6-7, ùÀèÀmàa duz salmaàı 29b/9-10, óelvÀ úılmaàı 30a/5, Selçuúı 64b/4, Salur Úazanı 83b/11, bu oàlanı 85b/10, Deşt-i Úıpçaúı 94a/8, ÁõerbÀycÀnı 100b/8; Ádemi 9a/7, ol ãÿreti 22a/9, sini 37a/9

+nI:

ulusnı 2b/4, Tatarnı 40b/12, Semerúandnı 44a/12, BuòÀrÀnı 44b/1, yarlıànı

“fermanı” 47a/1, yaynı “yayı” 47b/11, Yılduznı 48a/2, aşlarnı 48a/10, òalúnı 48a/10, oúnı 49a/9, òÀtÿnnı “kadını” 55b/11, úımıznı “kımızı” 69a/12, úıznı 73b/11, baytalnı “kısrağı”

75b/5; sözni 11b/12, bizni 37a/9, işni 37a/10, şehrni 43a/5, ivni 43b/2, tengemni “paramı”

46b/9, biglerni 77b/4, tüşingni 79a/8, òaberni 80a/2, Rüstem Bigni 102b/9 +n:

III. kişi iyelik ekinden sonra kullanılmaktadır: şahÀdet şerbetin 6a/1, úurbÀnlıúların 15b/6, atúanın 39a/5, köçlerin ve kelinlerin “eşlerini ve gelinlerini” 38a/3, atın “adını” 42a/9, uşaàın 43b/1, aóvÀlin “hâllerini” 44b/6, daruàalıúın “yöneticiliğini” 47a/3, yaşın 68a/11, mÀlsızlıúın 68a/11, boynın 71a/12, atasın 73b/12, yüzin 74b/6, iki yanın 79b/11, anıng

65 atlanàanın “atlandığını” 84b/9-10, taèbìrin 92a/11

b. Belirtme durumu, bazen eksiz olarak kullanılmaktadır:

bul kitÀb ol òÀn-ı gìtì-sitÀn OàuznÀme müsemmÀ úılub (…) “Bu kitabı, o dünyayı zapteden han Oğuznâme (diye) adlandırıp” 2a/10-11, melÀike bu cevÀb işidendin sonú

“Melekler bu cevabı duyduktan sonra” 7a/9, ÒudÀ TeèÀlÀ CebrÀ’ìl yiberdi “Yüce Allah, Cebrâîl’i gönderdi.” 14a/11, áuzdın ol daş ùaleb úılurdılar “Guz’dan o taşı istiyorlardı.”

30a/12, Nÿó èAleyhi’s-selÀm önge ferzendlerindin SÀm ãaóib-i kemÀl ve òıred-mend ve ehl-i dÀnìş ve necìb kördehl-i “Nuh Aleyhehl-iselam, Sam’ı dehl-iğer oğullarından (daha) olgun, anlayışlı, bilgili ve temiz gördü.” 33b/11-12, il yaòşıları yıàılıb kingeş úılıb MerdÀn öltürüb èİvaø tigen Leknÿtì taòtında olturturdılar “Halkın önde gelenleri toplanıp anlaşarak Merdân’ı öldürüp İvaz den(il)eni Leknûtî tahtında oturttular.” 47a/7-8, Úayı ÒÀn òÀn köterdiler “Kayı Han’ı han yaptılar.” 57a/2-3, Selçuk pÀdişÀh eylediler “Selçuk’u padişah yaptılar.” 64b/8, IãfahÀn pÀy-ı taòt úılıb olturàan vaútda “Isfahan’ı başkent yapıp (orada) hüküm sürdüğü zamanda”

80b/5-6; oàlı Rüstem Big úalèa-yı Anòıúàa óÀkim eyledi “Oğlu Rüstem Bey’i Anòık Kalesi’ne yönetici tayin etti.” 100b/5-6

c. Aşağıdaki cümlede yalın hâlde bulunması beklenen sözcüğün belirtme durumu ile kullanıldığı görülmektedir:

Ádemniŋ èömrini yedti ming yıl irdi “Âdem’in ömrü, yedi bin yıl idi.” 17b/4

d. de- ~ te- fiilinin “ad vermek” anlamındaki kullanımlarında belirtme durumu, fiilin istediği zorunlu bir ögedir:

anı yasaàan kişini Úanúlı tidiler “Onu yapan kişiye Kanklı dediler.” 41a/6-7, Tanúutnı Tacikler Tibet deyler “Tankut’a Tacikler Tibet diyorlar.”41a/11-12, anıng pÀdişÀhınıng atını İt Baraú ÒÀn derler irdi “Onun padişahının adına İt Barak Han derlerdi.” 41b/5, Türk tilinde içi úovuş yıàaçnı Úıpçaú derler “Türk dilinde içi boş ağaça Kıpçak derler.” 42a/7-8, her içi úovuş aàaçnı Çıpçaú diy tururlar “Her içi boş ağaca Çıpçak diyorlar.” 42a/9, ol yurtnı Sayın ÒÀn yurtı tidiler “O memlekete Sayın Han yurdu dediler.” 43b/6, sizlerdin bolàan oàlanlarnı tÀ úıyÀmetàaça Bozoú tisünler “Sizlerden olan oğullarına ta kıyamete kadar Bozok desinler.”

49a/6-7, Salur atlı Becene òalúını İt Becene dirler “Salur adlı Becene halkına İt Becene

66 derler” 66b/5-6, Türkmenleri TÀcikler evvel Türk dirler irdi “Türkmenlere Tacikler önceleri Türk derlerdi” 67a/7, bu oàlanıng atını bu vaútàaça Yavlı diy turur irdük “Bu oğlanın adına bu zamana kadar Yavlı diyorduk.” 71a/2-3, anı Tuàrul On Bigi dirler irdi “Ona Tuğrul On Beyi derlerdi.” 79b/1

Ancak aynı fiilin istemi içinde yaklaşma durumlu nesneler de vardır:

òÀn alaràa Uyàur tidi “Han, onlara Uygur dedi.”39a/2, ol cemÀèatàa Úarlıú disünler

“O topluma Karlık desinler.” 44b/10, ange Tüglük ÒÀn hem dir irdiler “Ona Tüylü Han da derlerdi.” 58b/5, bunlara Oàuz ÒÀnlı derler “Bunlara Oğuz Hanlı derler.” 65a/5, anàa barça òalú Úanlı Yavlı tidiler “Ona bütün halk Kanlı Yavı dedi.” 71a/4, Durunàa Yazır yurtı derler

“Durun’a Yazır yurdu derler.” 80a/12, uluú oàlıàa Buúa ÒÀn dirler “Büyük oğluna Buka Han derler.” 91a/12, ange büt tengri dir irdi “Ona put tanrı(sı) derlerdi.” 93a/1

1.1.3.4. Bulunma Durumu

a. Bulunma durumu eki +dA’ dır; bir örnekte ise eksizdir:

èaãrımızda 2a/5, eyyÀmında 2b/9, aàzında 11b/1, uúuda 15b/12, taàıda 18b/3, toyda 52a/8, ùarafıda 78b/1, zamÀnıda 89b/8, yanıda 108a/1, pÀy-ı taòtda 61a/3, yirlerde 20a/4, óükÿmetde 23b/12, tÀrìò-i Ùaberìde “Taberî tarihinde” 24b/11, küninde 27a/10, yüzinde 41b/10, üstide 72b/7, Tebrìzde 99a/10, óükÿmetde 100b71, vilÀyetinde 104a/11

b. Şu cümlede bulunma durumunun eksiz kullanıldığı dikkati çekmektedir:

èAlìning bir yaş oàlı bar irdi “Ali’nin bir yaşında oğlu vardı.” 78a/10

c. Bulunma durumu, aşağıdaki cümlede bir dikkatin toplandığı noktayı işaret etmektedir (başka örnekler için bk. Eckmann 2003: 71/d):

bu beytni ol öying vaãfıda aytıb tururlar “Bu beyti, o çadırın özellikleri hakkında söylemişlerdir.” 48b/6

e. Bulunma durumu, aşağıdaki örneklerde yaklaşma durumu işlevindedir:

öz nökerleringiz birlen anda barıb 48a/4-5 “kendi kölelerinizle oraya gidip”, Ögürcıúnıng úayda kitkenin bilmedi “Ögürcük’ün nereye gittiğini bilmedi.” 84b/8-9

67 f. Bulunma durumu, aşağıdaki örneklerde ayrılma durumu işlevindedir:

künlerde bir kün “günlerden bir gün” 57a/7, anda bir yaş oàlannı olcalab kiltürüb atını Suvar úoyub úolında östürdi “Oradan bir yaşında (bir) çocuğu esir olarak alıp getirdi, adını Suvar koyup elinde büyüttü.” 76a/4-5-6-7

Türkçede daha çok +A ekli tamlayıcılarla kullanılan úoy- fiili KO’ n de “(bir yere) bırakmak, yerleştirmek” anlamının söz konusu olduğu verilerin neredeyse tamamında +dA ekli adlarla kullanılmıştır:

anıng eczÀsını birbirine maòlÿù eyleyib Mekke ve TÀif arasında úoydı “Onu birbirine karıştırıp Mekke ve Tâif arasına yerleştirdi.” 8a/12, her ikisi úurbÀnlıúların daà üstinde çıúarıb úoydı “Her ikisi kurbanlıklarını dağın üzerine çıkarıp bıraktı.” 15b/6, Ádem zürriyetini iki úısm úıldı bir úısm ongda úoydı ve bir úısmı solda úoydı “Âdem, çocuklarını iki gruba ayırdı. Bir grubu sağa yerleştirdi, bir grubu sola yerleştirdi.” 17a/8-9, songda úoyàan kişileringiz “arkaya yerleştirdiğiniz/arkada bıraktığınız adamlarınız” 45b/4, èahdnÀmeni Kün ÒÀnnıng òazìnesinde úoydılar “Belgeyi Kün Han’ın hazinesine koydular.” 56a/5-6, ötükni yirinde úoyub kildi “Çizmeyi yerine bırakıp geldi.” 74b/2, òÀnnıŋ ölügini úaçan çıúarurunı anı yirde úoyarunı “Hanın ölüsünü ne zaman çıkaracağını onu toprağa koyacağını (gömeceğini)” 77a/4, imdi sini bir yirde úoymaú üçün turub min

“Şimdi seni bir yere bırakmak (toprağa gömmek) için durmuşum.” 77a/9-10, uluà oàlı Canı Big ÒÀn ki Merv-i ŞÀh-CihÀnda úoyub irdiler “Merv-i Şâh-Cihan’a yerleştirdikleri büyük oğlu Canı Big Han” 106b/1

1.1.3.5. Ayrılma Durumu

a. Ayrılma durumu eki, +dIn’ dır:

cÀsÿslardın 60a/10, andın 60a/12, olandın 63a/3, sulùÀndın 63b/3, yıldın 64b/7, başdın 65b/8, atangdın 69a/7, atàandın 74b/4; èibÀdetindin 5b/5, ‘adÀvetingdin 8b/10, õürriyetindin 29b/11, özlerindin 66a/11, sözlerdin 66b/8, ötkendin 67a/7, könglümdin 68b/4, kögsindin 79a/6, ilidin 80a/8, i sriklikdin “sarhoşluktan” 81a/8, izimdin 85b/8

İki örnekte ekin +den’ li biçimine rastlanmaktadır:

68 tamÀm yir yüzinden “bütün yer yüzünden” 28a/3, kiyiniŋden “ardından”

1.1.3.6. Eşitlik Durumu

Eşitlik durumu eki +çA’dır; ancak metinde ekin özel kullanımları yoktur. Yalnızca kalıplaşmış olarak barça, ança, munça, niçe, filÀnça sözcüklerinde bulunmaktadır.

1.1.3.7. Vasıta Durumu

Vasıta durumu birlen ~ birle ~ bilen ~ ilen ~ ile edatıyla yapılmaktadır; bu edatın ekleşmiş biçimi olan +lA ise metinde bulunmamaktadır:

birlen: bir kişi birlen 26a/4, Nÿó emri birlen 28b/12, oàlanları birlen 29a/11, anıng birlen 37b/4, elik ming kişi birlen 42b/12, aàaç birlen 45b/3, úılıç birlen 55b/6, tiken birlen 71a/11

birle: libÀs-ı kerÀmet birle 7b/10, berg-i incir birle 12b/1, anıng birle 22b/1, leşkeri birle 60a/6, bir yigit birle 70b/8, özi úolı birle 73a/3, bahÀne birle 73b/10, közleri birle 91a/6

bilen: resm-i óìlekerlıú bilen “hile yoluyla” 30a/12, oàurluú bilen 31b/9, köp il bilen 80a/5

ilen: ferişteler ilen 5a/11-12, daş ilen 16b/8, èazÀb ilen 25b/7, èilm-i tencìm ilen 39a/8, tuófe ilen “armağanla” 56b/3, sipÀh ilen 59b/9, yed-i úudret ilen “kudret eliyle”

90a/9, merÀtib ilen “derecelerle” 93b/9, oàlanları ilen 96b/4

ile: nevè ile 11a/5, ol ùarìú ile 33a/4, Kündüz nebìrening ile “Gündüz’ün torunlarıyla” 100b/3

1.1.3.8. Yön Durumu

Yön durumu eki, metinde +ArI ve +rI’dır, ancak yalnızca kalıplaşmış olarak şu sözcüklerde bulunmaktadır:

ireli < ilgerü “ön, önce” 3a/5, 7a/10, 26a/1; narı < ınàaru “öte” 41b/4; yuúarı <

yokàaru “yukarı” 26b/5; beri < berü “bu yana” 37b/2, 46a/5, 58a/5; keri < kerü “geri, arka” 62a/10

69 1.1.3.9. Sınırlama Durumu

Sınırlama durumu +GAçA, +AçA, +çA ekleriyle temsil edilmekte ve iki temel işlevde kullanılmaktadır:

a. Zamanı sınırlandırmaktadır:

Nÿó èAleyhi’s-selÀmàaça “Nûh Aleyhiselam’a kadar” 14b/4, Zü’l- úarneynàaça

“Zülkarneyn’e kadar” 14b/9, zamÀnıàaça “zamanına kadar” 36a/1, èaãrımızàaça “asrımıza kadar” 39b/6; vaútaça “vaktine kadar” 83a/11, úıyameteçe “kıyamete kadar” 16a/1, rüst-e-òìz künineçe “kıyamet gününe kadar” 50a/7; inúırÀø-ı èÀlemeçe “dünyanın sonuna kadar”

2a/8, vaútiçe “vaktine kadar” 14a/12, bolàança “oluncaya kadar” 49b/2 b. Mekânı sınırlandırmaktadır:

BuòÀrÀàaça “Buhara’ya kadar” 40a/7, Mıãràaca “Mısır’a kadar” 48b/2, başdın ayaúàaca “baştan sona kadar” 65b/8, EsterÀbÀdúaça “Esterâbad’a kadar” 89a/12, Merv-i ŞÀh-CihÀnàaça “Merv-i Şâh-Cihân’a kadar” 104a/10

1.1.4. İsimlerde Karşılaştırma

a. +dIn ayrılma durumu ekiyle yapılmaktadır:

mundın yaòşı ad bolur mu “Bundan (daha) iyi ad olur mu?” 36b/10, mundın yaòşı at bolmas “Bundan (daha) iyi ad olmaz.” 68b/1-2, mundın yaòşı güvÀh bolmas

“Bundan (daha) iyi delil olmaz.” 75a/1-2 b. +rAK ekiyle yapılmaktadır:

min bilmey min turur kelinler yaòşıraú bilürler “Ben bilmiyorum, gelinler daha iyi bilirler.” 38a/6-7, azraúı Oàuz ÒÀn úatıàa bardılar “daha azı Oğuz Han’ın yanına gitti”

38b/6, İştek köpraàı “İştek’ in (halkının) çoğu” 43a/10, barça illerdin Türkmenàa yaúınraú olturàan “bütün halklar içinde Türkmen’e daha yakın oturan” 67a/1-2, bu sözni min sindin mundın burunraú aytur tib ümìd úılur irdim “Bu sözü ben senden daha önce söyler(sin) diye bekliyordum.” 71a/10-11, barça işlerindin yama[n]raú “Bütün işleri içinde en kötüsü”

76b/5, köpreki köçüb Ürgenc bardılar “daha çoğu göçüp Ürgenç’e gitti” 78a/9-10

70 2. SIFAT

2.1. İşaret Sıfatları bu, bul

bu söz 36b/6, bu vÀúıèÀtdın 37b/4, bu èaãrda 39b/11; bul kitÀb 2a/10, bul kün 6b/1, bul sebebdin 7a/8

şol ~ uşol ~ uşal, uşbu

şol zamÀn “işte o zaman” 37a/10, şol yolda “işte o inançta” 37b/12, şol kişining “işte bu adamın” 45b/6; uşol yirde “işte o yerde” 44b/8, uşol yoldın “işte bu yoldan” 46b/1, uşol yıl “işte o yıl” 89a/7; uşal yol “işte o usulle” 71b/8; uşbu aytılàan sözlerdin “işte bu söylenen sözlerden” 56a/2

o ~ ol

o eånÀda 32b/8, o iki òÀn arasında 35b/1, omüneccimler 39a/8, ol tofraàı 8b/2, ol dıraòt 11b/11, ol eyyÀmda 56b/2, ol kün 58a/6, ol òaber 62a/7

2.2. Sayı Sıfatları 2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları

bir keyik 32b/10, iki birÀder 15b/3, üç kiçe 36a/3, tört kerÀmet “dört oğul” 35b/7, tört ùaraf 78b/7, dört oàlı 94b/1, biş pÀre “beş parça” 75b/8, alt ayda 44a/10, altı arúa “altı kuşak” 83b/11, yetdi nevbet “yedi defa” 26b/9, sekiz kişi 35a/9, toúuz oàul 33b/4, on bigi

“onbaşı” 40a/11, otuz meyve 12b/10, elik ãaóìfe “elli sayfa” 19a/9, altmış yıl 17b/7, yetmiş yıl 56a7, seksen kişi 26b/2, toúsan yıl 72a/11, on bir oàul 29a/3, on biş yıl 77b/8, on altı kişi 83b/3, otuz alt luàat “otuz altı dil” 33a/1, yetmiş iki gürÿh “yetmiş iki millet” 20b/10, toúsan toúuz óavø 48b/8-9, tört yüz yılúı “dört yüz at” 68a/7, sekiz yüz toúuz yıl 19b/11, toúuz yüz elik yıl 25a/1, biş ming toúuz yüz yetmiş yıl 14b/2-3, yüz ming tenge “yüz bin tenge (para birimi)” 47a/5

71 2.2.2. Sıra Sayı Sıfatları

burunà/úı:

burunàı alàan iki òÀtÿnı “ilk evlendiği iki hanımı” 38a/5-6; burunúı ötkenlerniŋ

burunàı alàan iki òÀtÿnı “ilk evlendiği iki hanımı” 38a/5-6; burunúı ötkenlerniŋ

Belgede Kazan Oğuznâmesi üzerine bir dil incelemesi (sayfa 65-0)