Düz Ünlülü Eklerden Kaynaklanan Uyumsuzluklar

Bazı ekler sadece düz ünlülü olduğu için dudak uyumuna girmezken bazılarında ikinci biçimler bulunmasına rağmen uyuma aykırı kullanımlar görülmektedir. Bu

39 bakımdan her alt başlığın altında söz konusu ekin metindeki durumu özetlenmektedir:

-DI bilinen geçmiş zaman 3. tekil ve çoğul kişi eki: Ekin 3. kişi çekimleri sadece düz ünlülüdür, bu sebeple ek yuvarlak ünlülü sözcüklere geldiğinde uyum sık sık bozulmaktadır:

boldı 4a/2, oldı 4b/2, úoydı 4b/7, buyurdı 4b/8, urdı 16a/1, buldı 21b/9, sordı 23b/6, turdı 26b/11, oúurdılar 29a/10, uyudı 38b/10, olturdı 39a/6, úoşuldı 40b/6, tutdı 42a/4, toàurdı 42a/5, öldi 42a/6, tüşdi 43b/7, sürdi 56b/7, kördi 61a/2, öpdi 77b/1, 73a/11, úorútı 37b/8

+dIn ayrılma durumu eki: Ekin ünlüsü her zaman düz biçimdedir; yuvarlak ünlülü sözcüklere eklendiğinde uyum bozulmaktadır:

yüzidin 2a/4, kündin 5a/12, Nÿhdın 19a/2, èömrdin 19b/4, sudın 27a/5, mundın 27b/2, songdın 44b/7, tüşdin 47a/10, kökdin 51a/11, mülkdin 61a/9, Úorúutdın 67b/8, könglümdin 68b/4, yoldın 77b/12, Rÿmdın 87a/1, uruàdın 89b/3, uúudın 92a/7

-dIGIncA zarf fiil eki: Ekin ünlüsü düzdür. Bu durumun şu örnekte uyumu bozduğu görülmektedir: oldıàınca 2a/6

-GIl 2. tekil kişi emir eki: Ekin ünlüsü her zaman düzdür. Dudak uyumsuzluğuna örnek oluşturan veriler ise yalnız şunlardır: bolàıl 36a/4, kötüràıl 95b/3

+I, +sI 3. tekil kişi iyelik eki: Aynı zamanda bir ek yığılması örneği gösteren üçüsini sözcüğündeki birinci iyelik eki (+ü) ile suyunı 84a/12 örneği dışında ekin ünlüsü metinde her zaman düzdür: oàlı 67b/6, ornında 67b/7, songı 68b/6, özi 70a/11, boynı 70b/11, yüzige 71b/11, unındın 73a/1, úolı 73a/3, yurtında 73b/7, kögsige 77a/8, ordusın 81b/5, úorúusındın 89a/6, ulusı 92b/4

+(I)ng 2. tekil kişi iyelik eki: Ekin bağlayıcı ünlüsü uyuma girecek biçimde metinde hem düz, hem yuvarlaktır. Ancak aşağıdaki örneklerde uyuma girmemiştir: úolıngda 69b/6, öziŋe 69b/6

40 +(I)ngIz 2. çoğul kişi iyelik eki: Bağlayıcı ünlü bazen uyuma girse de ekin ünlüsü her zaman düzdür ve uyuma girmemektedir: oàlıŋız 37b/1, oàlungız 38a/8-9, uluàıŋız 49a/5, özüngiz 65b/5, sözingizni

Ž

70a/2, köçiŋiz 76b/5, öltürdingizni 76b/7

+kI aitlik eki: Ekin ünlüsü daima düzdür; ancak metindeki uyumsuz kullanımlarını yalnız şu örnekler göstermektedir: burunúı 55b/10, 67a/10, 71b/12, burunàı 38a/5

-úı sıfat fiil eki: Metinde bir defa geçen bu ek, dudak uyumu dışında kullanılmıştır:

uruşúı tek úuvveti “savaşacak kadar gücü”84a/8

+lIK isimden isim yapma eki: Metinde hem düz, hem de yuvarlak ünlülüdür. Ancak aşağıdaki verilerde uyumu bozmuştur: bozuúlıúında 81a/2, toàuşlıú 83a/2, uluàlıàı 105a/8

-mIş öğrenilen geçmiş zaman eki: Ekin ünlüsü her zaman düzdür; ancak yuvarlak ünlülü sözcüklere eklenerek uyumu bozduğu veriler yalnızca şunlardır: bolmışuz 7a/2, olmış 24b/2, bolmış 35b/4

+(I)mIz 1. çoğul kişi iyelik eki: Bağlayıcı ünlü bir örnekte (ötünümiz 69b/11) uyuma girecek biçimde kullanılsa da ekin ünlüsü her zaman düzdür: oàlımız 36b/4, sözimizni 47a/12, yurtımız 68b/2, könglimiz 72b/12

+(X)ncI: Ekin ünlüsü her zaman düzdür; ancak yalnız şu sözcüklerde uyumu bozan kullanımları görülmektedir: üçünci 54a/2, 84b/12, 91a/8, 91b/9, toúuzuncı 91b/3, törtünci 28a/9, 54a/3, 84b/12, 94b/1

Yazıda gösterilmediği için önceki ünlülerin durumuna uygun olarak bu sözcüklerdeki bağlayıcı ünlülerin de yuvarlak olduğu kabul edilmiştir.

+nI belirtme durumu eki: Ekin ünlüsü her zaman düzdür, uyumsuzluğu gösteren bazıörnekler ise şunlardır: ulusnı 2b/4, Oàuznı 37a/6, yurtnı 43b/6, oúnı 48a/12, Úorúutnı 69a/11,boynı 70b/11, ötükni 74b/2, özümni 77a/11, tüşni 79a/7, Ùuàrulnı 79b/1, úoynıdın 91b/10, oàulnı 92a/9, büyükni 106b/4

+nIng ilgi durumu eki: Ekin ünlüsü her zaman düzdür, uyumsuzluğu gösteren bazı örnekler ise şunlardır: sözning 38a/10, sunıng 42b/3, çölning 48a/4, oúnıng 48a/11, Bozoúnıng 49b/2, yolnıng 79b/9

41 1.7.2.2.Yuvarlak Ünlülü Eklerden Kaynaklanan Uyumsuzluklar

-dUK bilinen geçmiş zaman 1. çoğul kişi eki: Ekin ünlüsü 1. çoğul kişi çekimlerinde daima yuvarlaktır, bu nedenle düz bir ünlüden sonra geldiğinde uyum bozulmaktadır:

úılmaduú 38a/9, irdük 44b/7, eytdük 47a/12, turmaduú 81a/1

-DUr ettirgenlik eki: Ekin ünlüsü metinde hem yuvarlak, hem düz biçimde bulunmaktadır. Ancak şu sözcüklerde uyumun bozulduğu görülmektedir: baúturub 41a/10, basturàandın 44a/1, yıàışturàan 46a/6, úaúturub 46a/8, úıldurdı 46b/8, baúındurub 76a/5, yetiştürmedi 105b/4

-GUncA zarf fiil eki: Ekin ünlüsü metinde sadece yuvarlaktır. Uyumun bozulduğunu tanıklayan veriler ise yalnız şunlardır: tapmaàunca 12a/10, yetmegünce 36b/1

-GUr sıfat fiil eki: Metinde tek örneği bulunmaktadır: yapışàur 38b/10

-GUz ettirgenlik eki: Ünlüsü her zaman yuvarlaktır. Metindeki bütün kullanımları dudak uyumsuzluğunu göstermektedir: keygüzdi 3a/11, 7b/2, körgüzib 20b/6, 30a/3, kirgüzdi 11b/2, 107b/2, olturàuzdı 86b/6

-úuçı sıfat fiil eki: Metinde tek örneği bulunmaktadır: atúuçı 46b/3

-KUr ettirgenlik eki: İki örneğe rastlanmaktadır: yetkürdi 25b/3, 82b/6, 83a/3, 83b/12, yatúurdılar 109b/2

mu soru enklitiği: Metinde üç kez geçmektedir; üçünde de ünlüsü yuvarlaktır: bar mu 68a/4, 80b/12, 81a/1

-sUn 3. tekil ve çoğul kişi emir / istek/ gönüllük eki: Daima yuvarlak ünlülüdür.

Neden olduğu bazı dudak uyumsuzluğu örnekleri şunlardır: virsün 7b/3, eylesün 7b/9, kirsün 11a/5, salsun 26a/10, úılsun 28b/6, alsun 30b/11, disünler 44b/10, úalmasun 44b/4, yazsunlar 50a/4, alışsunlar 55a/11, yapmasunlar 55b/4, çıúarsunlar 101b/4

-(U)b zarf fiil eki: Ekin bağlayıcı ünlüsü metinde hem yuvarlak, hem düz biçimde bulunmakta ve genellikle dudak uyumuna aykırı kullanılmamaktadır. Ancak şu örneklerde uyumun bozulduğu görülmektedir: çıúub5b/6, úıyub 7a/10, úılub 7b/10, úalub 24b/4, tiküb

42 63b/8, yıàılub 64b/8, itmeyüb 87b/5, çıúarub 91a/4, çaúırub 92a/9, yetişüb 94a/1, çeküb 95b/4, içüb 96a/11, bilüb 102b/11

-(X)ú fiilden isim yapım eki: Yalnız şu sözcükte geçmektedir: artuú 36a/3, 72b/9 -(U)r ettirgenlik eki: Ekin bağlayıcı ünlüsü metinde hem yuvarlak, hem düz biçimde bulunmaktadır. Uyum dışına çıkışları ise yalnız şu sözcükler göstermektedir:

içürdiler 6a/1, bışurmaú 13a/1, keçürür 103b/4

-(U)r geniş zaman eki: Ekin bağlayıcı ünlüsü metinde hem yuvarlak, hem düz biçimdedir. Ancak şu verilerde uyumsuzluk görülmektedir: alur min 15a/8, yetişür 59a/6, köterür 66a/3, bilürsin 69a/4, birür 73b/12, ayrılur 87b/8, úılurlar 90b/5

2. ÜNSÜZLER

2.1. Ünsüz Değişmeleri b- > m-

Söz başında bulunan /b/ sesinin, /n/ ve /ng/ ünsüzlerinin etkisiyle /m/’ ye dönüştüğü bilinmektedir; bu değişimin KO’ ndeki örnekleri şunlardır:

min “ben, 1. tekil kişi zamiri”: 15a/8, mindin 16b/2, mining 15a/7 – miniŋ 73b/10, minge 11a/8, 38b/5, 73b/9- 11, 74a/3

min- “binmek”: minib 85b/10

ming “bin, 1000”: 14a/12, 17b/11, 42b/5, 86b/4

“bu” işaret ve kişi zamiri de /n/ sesi yanında aynı değişimi gösterebilmektedir:

munge 38a/11, munıng 42a/6, munça 65b/8, mundın 66a/8, munı 68b/9 [krş. bunlara 65a/5, bunlar 65a/5]

mundaú “böyle, böylece” < *bunı teg: 36b/11, 74b/11, 83a/4

İçinde /n/ veya /ng/ sesleri bulunmadığı hâlde biz zamirinin başındaki ünsüzün de metinde /m/’ ye değiştiği bazı kullanımlar bulunmaktadır: kile turur miz 44b/9,bile turur miz 65b/8, úarındaş turur miz 70b/2

43 b-, -b-, -b > v-, -v-, -v

Batı Türkçesinin ilk zamanlarından itibaren /v/’ ye dönüşen Eski Türkçedeki söz başı /b/ sesi, KO’ nde de /v-/’ li biçimde bulunmaktadır. Ancak tanıkların /b-/’ li biçimlerine metinde daha yoğun rastlanmaktadır:

var “var, mevcut”: 2a/6, 4b/7, 13b/2, 27b/8, 90a/12, 92b/8 [krş. bar 21b/11, 25a/10, 26b/6, 29a/10, 37a/9, 38b/7, 40b/4, 45a/9, 46a/7] (var 6 kez; bar 85 kez)

var- “varmak, ulaşmak: varıb 9a/12 [krş. barıb 6a/11, 11b/3, 15b/9, 20a/3, 35a/6, bardı 12a/2, 41b/8, barandın 13b/6, 23b/9, barıng 38b/5, barurlar 42a/1, …] (var- 1 kez; bar- 118 kez)

ver- “vermek”: virdi 2a/3, 2b/10, 6a/10, virsün 7b/3, 7b/11, virir 8b/9, 12a/5, virüb 9b/9, 21b/5, virmeàıl 18a/2, virgen 26a/7 [krş. birdiler 9a/10, birib 45b/5]

Eski Türkçede /-b-/, Karahanlı ve Harezm Türkçelerinin bazı eserlerinde /-w-/ olan söz içi /-b-/ sesi, aşağıdaki sözcüklerde /-v-/’ lidir:

úovuş “boş, çürük” 42a/7-9 < IrkB. úobı, MK úowı

tavar “davar, koyun veya keçi sürüsü” 55a/10 < ET tabar, MK tawar , Nehc. tawar tive “deve” tivege 85b/8, tiveni 89b/5, Tiveciàa 89b/6, tivelerin 89b/10 < tebe IrkB, MK tewe

Aşağıdaki örnekte ise Eski Türkçedeki söz içi /b/ sesi korunmuştur. Aslında Karahanlı ve Harezm Türkçelerine bakıldığında b u sözcüğün genellikle /w/’ li olduğu görülmektedir (konu için bk. Ölmez 2003: 138):

yalbar- “yalvarmak”: yalbarıb 84b/1 < MK yalwar-

Karahanlı ve Harezm Türkçeleri döneminde /w/’ ye dönüşen Eski Türkçedeki söz sonu /b/ sesi de aşağıdaki sözcüklerde /v/’li görülmektedir:

av “av”: avàa 38a/3-11-12, avı 48a/4, av 48a/5, avnı 48a/8, ava 57b/5, avdın 75a/5 <

Àb TEKİN, MK aw, Nehc. aw

44 iv “ev, çadır” ivge 44a/5, ivindin 74a/12, ivni 43b/2, ivlik 43b/10, ivning 49b/3, ivde 47b/5, ivdin 88b/12 < MK ew

sav “söz, haber” savın 36b/2, 68a/7 < MK saw

sev- “sevmek” siver 38a/2, sive 38a/5, 38a/10, sevmes 4a/12, sevmeydür 37b/1 < MK sew

-f- > -v-

Avşar “boy adı” 73b/7[krş. Afşar 51a/7-8, 57b/11, 66a/5, 70a/5-10, 75b/1, 86b/2-11, 87a/1, 100b/10, 101a/4, 103a/12, 103b/8-86b/2-11, 106a/2-10] < MK Afşar

-g >> -y

tey- “varmak, ulaşmak” teyendin 49b/5,teymedi 82b/2 < teg- -à- >> -ò-

baòışla- “bağışlamak, ihsanda bulunmak, hediye vermek”: baòışlansa 13b/2, baòışla<n> sen 18a/1 [krş. baàış 21b/5] < baàışla- Clauson, bazı İran dillerinde bulunan bu sözcüğün Farsça baxş ile de karşılaştırılmasını önermektedir EDPT 321)

-à- >> -v-

savuú “soğuk”: 42a/4, 44b/2 < MK soàuú yavuú “yakın”: 55b/2 < yaàu:ú

-ú-, - ú, > - ò-, -ò

saòla- “korumak, saklamak” saòladı 87a/11, saòlar 104a/12 [krş. saúladı 42a/11, 50a/10, 88b/3] < saúla-

uòla- “uyuklamak” uòlab 73b/12, 74b/7 < MK uḏıkla- (uòla- < uúla- < uúula- < uyúula- < uyıúla- < uḏıúla-)

aytmaò “söylemek”: aytmaòımız 82a/11[krş. aytmaú 39a/2, 74a/11] < aytmaú -ng- >

-à-yalàuz 47a/3 < MK yalŋus

45 -p-, -p > -f-, -f

alf “yiğit, kahraman”: 64b/11, 82a/9 [krş. alp 70b/7, 72a/7, 84b/11, 85b/2, alpnıng 82b/11, alpnı 83a/3] < alp

FÿlÀd “çelik” (özel ad) < Far. PÿlÀd Steingass 260 94b/5

taf- “bulmak”: tafdı 3a/9, tafıtdı 10a/4, 93a/12, 9b/3, 102a/8, 95b/10, tafıb 96a/2 [krş. tapıtdı 10a/10, 10b/7, 19b/12, tapmaya 11b/10, tapmadı 16a/8, 61b/3, tapàay 28a/1, tapúanları 64a/7] < tap-

tofraú “toprak”: tofraúdın 7a/1, tofraú 7b/6-12, 8a/5, 25b/1, tofraàı 8b/2, tofraàa 16a/5 < topra: ú

2.2. İkizleşme

KO’ n de yazıdan anlaşılabilen tek bir ikizleşme örneği bulunmaktadır. Bu tek örnekte de ünsüz uyumu yoktur:

yetdi 14b/1, 14b/9, 26b/9, 92a/12, 107b/6, yedti [krş. yeti 44a/1, 66a/9, 70a/4, 84b/6, 108b/5, yedi 104a/3, yetilenci 83b/12]

2.3. Ötümlüleşme

Arap alfabesiyle yazılan metinlerde söz başı, söz içi ve söz sonundaki ç > c, p > b, k >

g değişimlerini kesin olarak belirlemek, yazıdan kolayca çıkarmak mümkün değildir. Bu bakımdan söz konusu harflerin yazı çevriminde izlenen yöntemler de birtakım sıkıntılar barındırmaktadır. Çünkü /ç/ ve /p/ sesleri üç nokta ile yazıldıkları gibi bir imla özelliği olarak daha çok tek nokta ile de yazılmaktadır. Bu da söz konusu seslerin gerçekte ne zaman ötümlüleştiklerini belirsizleştirmektedir. Bu sebeple burada ç > c, p >b, k > g ötümlüleşmeleri ele alınmayacaktır.

ç > c, p > b, k > g ünsüzlerinin dışında kalan ve metinden takip edilebilen ötümlüleşme örnekleri şu seslerde meydana gelmiştir:

46 2.3.1. Söz Başında

t- > d-

Oğuzcaya ait karakteristik ses değişmelerinden birisi olan t- > d- ’nin örneklerine KO’ nde de sıklıkla rastlanmaktadır. Ancak metinde yalnız bir defa geçen örnekler dışında bu sözcüklerin daima ikili biçimde olduğu; yani hem /d/’ li, hem /t/’ li olarak kullanıldıkları görülmektedir. Bu örnekler şunlardır:

daġ “dağ”: 15b/6, 20a/4, 26b/5, 26b/11; Daú 51a/9, 54a/2-4, 62a/2-6-8, 64a/3 [krş.

taàlarnıng 41b/4, taàlarınàa 44b/3, taà 44b/7, 48a/6, taàları 45a/1, taàına 80a/9, taàıàa 103b/8]< taà

daàı “ve, dahi, başka”: daàı 54a/11-12, 54b/1-2-3-4-5-7-8, 55a/1-2-3-4-5-6 [krş. taúı 36b/3-9-11, 37b/2, 38a/11, 38b/12, 41a/11, 43a/5] < taàı

daş “taş, kaya”: 15b/12, 16b/8, 28b/10-11, 30a/9-11-12, 30b/1-3-4-6-7-10 [krş. taş 84a/4] < taş

de- “demek, söylemek, konuşmak”: digen 39a/10, 4b/11, dirler 4b/1, 41b/5, didiler 3b/12, disünler 44b/10, dib 3b/11, dimeklıú 55a/9 [krş. tib 37b/8, tidim 37b/10, tidi(ler) 75a/2, 79a/2, tigen(leri) 78a/10, 84b/3, timek 67a/12 < tė-

dek “gibi, kadar” 56b/1, 56b/7, 104b/2, 107b/1, 104b/4 [krş. tek 23a/4, 41b/1, 57a/4, 79a/2, 84a/8, 87b/9, 92b/8] < te:g

dokuz “dokuz”: [krş. toúuz 14b/3, 17b/10, 19a/10, 33b/4, 84a/10] < tokuz dol- “dolmak”: dolandın 106b/5 [krş. tolturdı 48b/9, tolturdılar] < tol- dola-: dolanıb 59b/12 < tolàa-

dört “dört, 4” 94b/1 [krş. tört 14b/6, 21a/1, 35b/7, 43a/12, 51b/1, 54a/9] < tört dur ~ durur “-dır/-dir” 31b/2, 91a/9 [krş. turur 26b/11, 28a/4-6-7-9, 29a/2, 29b/3-11, 30a/2, 31a/6, 31a/11] < tur-

47 dut- “tutmak, yakalamak”: dutub 16a/5, 20a/5, 51b/5, 63b/11, dutdı 53a/10, 53b/1-7, 54a/1-5-7-9, 85b/9, dutmaú 21a/4 [krş. tutmaú 21a/6, tutdı 35b/12, 42a/4, 52a/8, 53b/12, tutub 38a/12, 70b/10, 73b/1, 80b/12] < tut-

düş- “inmek; girmek, bulaşmak, geçmek”: düştiler 5b/7, düşüb 5b/9, 7b/6, 8a/5, düşti 12b/6, düşitdi 96b/6, düşdi 107b/5 [krş. tüşitdi 29b/8, tüşdi 43b/7, 44a/5, tüşti “girdi” 109a/6, tüşüb 88a/12, tüşkenin 43a/9] < tüş-

duz “tuz” 29b/9 < tuz 2.3.2. Söz İçinde

-ú- > -à-

daàı “dahi, daha; ve”: 54a/11-12, 54b/1-2-3-4-5-7-8, 55a/1-2-3-4-5-6 [krş. taúı 36a/6- 8-10, 36b/2- 9-11, 38a/11, 40b/7, 57a/3, 57b/2, 69a/5] < taúı

aàa “büyük erkek kardeş, ağabey”: aàası 65b/2, 82a/1, 107b/3, aàang 69b/9-12, aàam 81b/8 [krş. aúası 30a/11, 72b/4, 81b/7, 91b/ 8, 92a/10, aúalarıàa 48a/6] < Mo. aúa < *Àúa

-t- > -d-

yedi “yedi” 104a/3 (Diğer bütün örnekler, /-t-/ ’ lidir.) < ET yeti 2.3.3. Söz Sonunda

KO’ de söz sonunda bulunan ötümsüz bir ünsüz ünlü ile başlayan bir ek aldığında, iki ünlü arasında kaldığında, kendinden sonra ünlü ile başlayan yeni bir sözcükle karşılaştığında ya da bu koşulların da dışında ötümlü hâle gelebilmektedir. Ancak ötümlüleşen sözcüklerde sistemli bir değişim görülmemekte; bu konuda da ikili biçimler dikkati çekmektedir.

Aşağıdaki örneklerde ötümlüleşmelerin eklenmeyle ilgili olup olmadığının anlaşılması için sözcükler gerekli yerlerde bağlamları içinde verilmekte; eğer varsa aynı sözcüğün ötümsüz biçimleri de köşeli ayraçlar içinde ayrıca gösterilmektedir:

-t > -d

ad “ad, unvan” < Àt

48 Sözcüğün son sesi eklenmeye bağlı olmadan metinde iki kez ötümlü olarak görülmektedir:

mundın yaòşı ad bolur mu 36b/10, anàa ŞÀh Melik ad koyub 78a/11 [krş. at 36b/1-4, 38b/9, 106a/11 (Ötümsüz olarak ise metinde 17 kez geçmektedir.)]

Aynı ses ünlü ile karşılaştığı her yerde de ötümlüleşmiş değildir; yalnız aşağıdaki verilerde ötümlü biçimdedir:

adını 36b/10, 39b/8, 62b/7, ada 52a/1, adı 62b/11, 65b/1, 81a/10 [krş. atı 37a/9, 41a/5, 45b/10, atını 41a/7, atıàa 46a/8, 46b/12, atıngızàa 47a/3]

/l/ sesi ile karşılaştığı bir örnekte de ötümlüdür: adlı 70a/6 [Ancak krş. atlı 45b/11, atların 56a/1-5, atlını 77b/8, atları 85b/3]

úurd “kurt”:

úurd birle úoyun 98b/4, úurddın 98b/4 < kurt

Şu veride kendinden sonra ünlü bulunmaktadır: úurda 91a/9 it- “yapmak, etmek, eylemek; düzenlemek”

Yalnız eklenmeye bağlı bir ötümlülük örneği sergiler. Ancak aynı durumdaki bütün verilerde aynı ses olayı gözlenmemektedir:

idersizler 9a/10, iderdi 11a/10, 15a/12, 15b/2, iderler 51a/7, idingler 49b/7, idüb 62a/12 [krş. itib 85b/3, itsengiz 11b/8]

-ú > -à ayaú “ayak”

Sözcüğün son sesi, yalnızca kensisinden sonra ünlü geldiğinde ötümlüleşmektedir.

Ancak bunun tersini de gösteren iki veri bulunmaktadır:

ayaàı 48b/2, 65b/12, 78b/1, ayaàına 67a/4, 78a/8, ayaàın 75a/4, 75b/6, ayaàında 81a/3 [krş. ayaúınıŋ 77a/7, ayaúıàa 78b/2]

balıú “balık”

49 Tek örneği bulunan bu ötümlüleşmenin sandhi kaynaklı olduğu anlaşılmaktadır.

Çünkü sözcüğün ötümsüz olan son sesi, ünlüyle başlayan başka bir sözcükle karşılaşmıştır:

Balıà avlarız dib su yaúasıàa barıb olturdılar 89b/12 úulaú “kulak”

Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: úulaàına 76a/11 úuyruú “kuyruk”

Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: úuyruàuna 75b/7 süt “süt”

Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: südi 31a/10 tofraú “toprak”

Eklenme ile ilgili bir ötümlülük örneğidir: tofraàı 8b/2, tofraàa 16a/5-7 uzaú “uzun, çok”

Ünlü ile karşılaşmadığı hâlde sözcüğün son sesi bir yerde ötümlü biçimdedir:

uzaà seferàa baràanda 41b/12 2.3.4. Eklerde Ötümlüleşme

Aşağıdaki eklerin son sesi, ünlü ile karşılaştığında ötümlüleşebilmektedir; ancak aynı koşullar altında ilgili sesin ötümsüz olarak kaldığı örnekler de bulunmaktadır. Bunlar, ötümlü biçimlerden sonra aşağıda köşeli ayraçlar içinde gösterilmektedir:

-lıú > -lıà isimden isim yapma eki

úurbanlıàı 15a/11, azlıàıdın 45a/12, yamanlıàı 47a/6, açlıàa 61b/3, narılıàı 69b/12, aralıàında 103b/12, uluàlıàı 105a/8 [krş. dÀruàalıúın 46b/11, 47a/3, pÀdişÀhlıúınıng 47a/10, yarlıúıàa 48a/1, çi-gÿnelıúı 64a/6, mÀlsızlıúın 68a/11, bozuúlıúında 81a/2, òÀnlıúı 82a/1]

-maú > -maà isim-fiil eki

bolmaàı 15b/4, salmaàı 29b/10, kılmaàı 29b/7 [krş. namÀz úılmaúı 21a/8]

50 2.4. Ötümsüzleşme

2.4.1. Söz Sonunda -d > -t

ịşit- “duymak, dinlemek” < ėşid-

ịşitürdi 39a/8, işitkenge 55b/7, ịşitdi 60a/10, işitib 68b/10, 77b/3, 81b/4, 84b/9, işitkendin 70a/8, işitdürdiler 75a/5 [krş. eşidirdi 3a/7, işidendin 7a/9]

kent “şehir” < (Sogd.) kend, MK kend

kint 65b/12, 79b/3, kentde 67a/5, kintke 76b/6 [krş. kendleri 40b/11, Yengi Kendni 72b/3]

-ng > nú

sonú “son, sonra” < song

sonú 4b/8, 6a/4, 7a/9, 13a/5- 12, 13b/6- 8, 14a/2, 15b/8, 16a/3, 16b/7, 18b/6- 11, 19b/4- 8-11, 20a/9, 23a/9 [krş. song 2a/12, 2b/8, 5a/3, 13a/11, 15b/2, 17a/12, 18a/4, 20a/6, 29a/12, 29b/9]

-à > -ú

daú “dağ” 51a/9, 54a/2- 4, 62a/2-6-8, 64a/3 < taà uluú “büyük, yüce; yaşlı” < uluà

60b/9, 91a/12, 91b/6, 92b/6, 94b/5, 95a/5, 97a/8, 107b/7 [krş. uluà 45a/1, 46a/6, 48a/11, 48b/4, 55b/11, 56b/8, 57a/6-7]

uruú “boy, soy” < uruà

uruúı 86a/9 [krş. uruàındın 43b/3, 55b/2, uruàdın 55b/3, 89b/3, uruàı 66a/2- 4, 66b/3]

yarlıú “buyruk, ferman”

yarlıúıàa 48a/1 [krş. yarlıànı 47a/1]

2.4.2 . Eklerde Ötümsüzleşme

51 -mAz > -mAs olumsuz geniş zaman eki

sevmes 4a/12, úılmas min 27b/3, bolmas siz 31b/3, úoymaslar 36b/1, barmas 38a/6, ayrılmas min 39a/1, bilmes 46a/12, çıúmas 67b/4, turmas 68b/5

-lıà / -luà > -lıú / -luú

Sıfat yapan -lıà / -luà eki, bazı örneklerde ötümsüzleşerek soyut isimler yapan -lıú /-luú ekiyle karışmaktadır:

atlıú “atlı, hayvanlı” 46a/12, namusluú “namuslu” 55a/1, toàuşlıú 83a/2 “cesur, yiğit”, devletlıú “devletli, şanslı” 54b/10

2.5. ÜNSÜZ DÜŞMELERİ 2.5.1. Başta Ünsüz Düşmesi b- > ø-

ol- “olmak” < bol-

olub 30a/1, oldı 50b/2, olandın 52b/6, olubtur 59a/8, olunur 59a/12 (Fiil, ol- biçimi ile metinde 295 defa geçmektedir.) [krş. bolmadı 30b/8, bolàan 49a/7, bolmaúlıú 54b/5, bolsalar 55b/5, bolàunça 56a/3 (bol- biçiminde ise metinde 500 defa geçmektedir.)]

y- > ø-

Düşme mi türeme mi olduğu tartışılmakla beraber KO’ nde bu konuda bulunan örnekler şunlardır:

il/ıl “yıl, sene”: 13a/3, 72b/11, 83a/1, illik 45a/7 [krş. yıl 23a/3, 23b/10, 26a/3, 28a/6, 34b/6]

ilan/ılan “yılan”: ilana 11b/1 [krş. yılan 11a/10-11, 12a/3-4, 12b/7-9]

ildirim/ıldırım “yıldırım”: 65a/2

igit “yiğit, delikanlı”: igitler 70b/8 [yigit 37a/7, 42a/12, 45b/10, 68b/8, 69a/4, 70b/8- 11, 76a/8, 81b/7, 83a/2, 104a/12]

52 2.5.1.1. Ek Başında Ünsüz Düşmesi

à- / g-, ú- / k- >

ø

^-

Bazı zarf-fiil ve sıfat-fiil eklerinin başında bulunan à- / g-, ú- / k- seslerinin Batı Türkçesinde düştüğü, Doğu Türkçesinde korunduğu bilinmektedir. KO bu konuda ön sesi hem koruyan, hem düşüren örneklere sahiptir. Ancak ses kaybının olduğu eklerde de düzenli bir değişim görülmemektedir. Bu bakımdan aşağıda ilgili sesin düşen örnekleri yanında köşeli ayraçlar içinde korunduğunu gösteren bazı örnekler de verilmektedir:

-An < -GAn

ötendin “geçtikten” 98b/7, kilen “geldiği” 103b/11, işidendin “işittikten” 105a/7, úılandın “ettikten” 106a/1, dolandın “dolduktan” 106b/5 [krş. ölgendin “öldükten” 46b/2, kiltürgen “getiren” 49a/7, bolàanınıng “olduğunun” 75b/11, úalàanını “kalanını” 76a/5, olturàan “oturan” 79b/3, úalàanları “kalanları” 81a/3, kiçkendin “geçtikten” 86/11, alàan

“alan” 89a/1]

-IncA < -GIncA

Ön sesinin korunduğu bütün örneklerde yuvarlak ünlülü olan ek, düşmenin görüldüğü tek örnekte düz ünlülüdür:

òurÿc idince “ortaya çıkıncaya kadar” 103b/9 [krş. bolàunça 49a/8, 56a/3; úarÀr tapmaàunça 12a/10, yetmegünçe 36b/1, ötkünçe 67a/6, ölgünçe 89b/6]

Ön sesin korunması ya da düşmesiyle ilgili dikkati çeken yapım eklerinden birisi de isimlere gelerek sınırlama işlevli zarflar yapan +GAçA ekidir. Bu ek de metinde ikili görünüm sergilemektedir:

+ AçA < +GAçA

èaãrınaça “asrına kadar” 39b/6, künineçe “gününe kadar” 50a/7, vaútaça “vakte kadar” 83a/11, Maàribece “Mağrib’e kadar” 94a/4 [krş. zamÀnıàaça “zamanına kadar” 36a/9, èaãrımızàaça “asrımıza kadar” 39b/6, BuòÀrÀàaça “Buhara’ya kadar” 40a/7, yılàaça “yıla

53 kadar” 41a/8, arúaàaça “nesle kadar” 66b/4, vaútàaça “vakte kadar” 69b/3, EsterÀbÀdúaça

“EsterÀbÀd’a kadar” 89a/12]

KO’ nde çekim eklerinin başındaki à- / g-, ú- / k- seslerinin düşmesiyle ilgili örnekler de bulunmaktadır:

-A < -GA

Eskicil gelecek zaman eki -GA, Oğuzcada aldığı -A biçimiyle metinde bulunmakta ve daha çok da istek/temenni işleviyle dikkati çekmektedir:

mestÿr olmaya “gizli olmasın” 1a/11, inúıùÀè olmaya “kesilmesin” 2b/11, pÿşide úalmaya “gizli kalmasın” 3b/1, mübtelÀ úılmaya “düşürmesin” 6b/4, iúdÀm eyleye 8a/1

“artsın / artacak”, mÀòlÿú ola “yaratılsın / yaratılacak” 8a/1, manôÿr ola “görülsün / görülecek” 8a/1 [krş. úılmaàaylar “etmeyecekler” 2b/6, bolàay “olacak” 6b/2, tapàay

“bulacak” 28a/1, öltürgeyler “öldürecekler” 38a/12, úalàay “kalacak” 39a/12, baràay

“varsın” 47a/4, açılàay “açılacak” 73b/1, tutàay “tutacak”

+A < +GA

Yaklaşma durumu, hem Eski Türkçedeki +àa / +ge, +úa / +ke ekleriyle; hem de Oğuzcada aldığı +a / +e biçimiyle metinde bulunmaktadır:

cihÀna “dünyaya” 13a/3, Türke “Türk’e” 29a/11, itegine 39a/1, oàlanlarına 39a/10, ìmÀna 40a/1, evlÀda 51a/12, ada “isme” 52a/1, òalÀ’iúa “insanlara” 52a/3, şirke 59b/4, memlekete 94a/7, pÀdişÀhlıàa 103a/8 [krş. anlaràa “onlara” 4a/10, olarga 20b/9, yüklemekke “yüklemeğe” 41a/2, keyikke “geyiğe” 72a/9, keklikke “kekliğe” 72a/10, bigleràa “beylere” 76b/12, taàıàa “dağına” 103b/8, yanıàa “yanına” 105a/1]

Not: Şu üç sözcükte yapım ekinin başındaki /G-/ sesinin düşmediği görülmektedir:

imgek “zahmet, eziyet”: imgekler 69b/10; sıçúan “sıçan, fare”: 43b/11; yalàan “yalan”:

71b/12

54 2.5.2. Ortada Ünsüz Düşmesi

-l- > -

ø

^–

kitür- “getirmek” < keltür-

kitürdiler 68a/7, kitürüb 86b/5, kitürür 108a/9 [krş. kiltürdi 36a/6, kiltürüb 55b/6, kiltürgen 88b/12]

otur- “otur-” < oltur-

oturub 52b/10, oturdı 52a/10, 53a/3, oturturub 107a/11, oturur 108a/4 [krş. olturdı 53a/1, olturàan 55b/1, olturub 66b/9]

-r- > ø

úutul- “kurtulmak”

úutılàanı 43a/10, 66b/10 [krş. úurtulub 42a/3, úurtulub 84b/10]

2.5.3. Sonda Ünsüz Düşmesi -b >> -

ø

su < MK suw

suları 45a/1, sunıng 45b/2, sudın 47b/1, suàa 67a/8 2.5.3.1. Ek Sonunda Ünsüz Düşmesi

-G > -

ø

Sıfat yapan -lXG ekinin son sesi, Batı Türkçesinin bir özelliği olarak bazı sözcüklerde düşmüştür. Ancak bu durumun aynı sözcükte bile kurallı olarak işlemediği görülmektedir. Böyle sözcükler aşağıda köşeli ayraçlar içinde ayrıca gösterilmektedir:

atlı “adında”

Úozı Yavı atlı oàlı 57b/6, Babür atlı òÀtÿn 73a/9, Ùoàurmış atlı atasınıng 79a/4, Úusar atlı oàlıdın 86a/6, İr Sarı Bay atlı kişining 87a/8, Uluà Big atlı emìrning 103b/3, [krş.

Leknÿtì atlıú (şehr) 46a/7, Kılıç Arslan atlıú (oàlı) 78a/11]

55 atlı “atlı, hayvanlı”

ala atlı 55a/4 [krş. on ming atlıú (kişi) 46a/10, bir atlıú yörür 46a/11, on ming atlıú 46a/12]

ÀvÀzlu “sesli”

iri ÀvÀzlu “gür sesli” 56b/8 [krş. iri ÀvÀzlıú 58b/4]

úaşlu “kaşlı”

çatma úaşlu “bitişik (gür) kaşlı”56b/8 [krş. çatma kaşlıú 58b/4]

küçli “güçlü, kuvvetli”

küçli (…) òalúı 84a/6 öyli “evli, çadırlı”

úırú ming öyli 86b/4, ming öyli 98a/9, on iki ming öyli 104a/12 [krş. bir ivlik 45a/10;

ming öylük il84a/9, 84b/7]

toàuşlı “cesur, yiğit”

toàuşlı alp 70b/7 [krş. toàuşlıú yigit 83a/2]

tumanlı “dumanlı, sisli”

tumanlı kün 68b/6 türli “çịşitli”

türli ferzÀnelıú “çịşitli bilgelikler”49a/2 [krş. türlük aşlarnı 48a/10]

yüzlü “yüzlü, benizli”

uluà yüzlü “geniş suratlı”56b/8 [krş. büzürg yüzlük “geniş suratlı” 58b/3]

Bir kural içinde işlemese de yukarıdaki örneklerde düştüğü görülen -lXG ekinin son sesi, şu sözcüklerde düşmemiştir:

parmaúlıú “parmaklı”: uzun parmaúlıú (…) kişi “uzun parmaklı kişi” 58b/4

èaùselıú “aksırıklı, öksürüklü”: bülend èaùselıú kişi “gür/uzun öksürüklü kişi” 58b/4

56 tüglük “tüylü”58b/5: úaş çoúlıàındın ange Tüglük ÒÀn hem dir irdiler

başlıú “başlı, önderli, liderli”: Úorúut başlıú barça bigler “Korkut’un yönetimindeki bütün beyler” 68a/3, 68a/6, Kün ÒÀn başlıú inileri ve oàlanları ve bigleri (…) 55b/12, ŞibÀn Ò^wÀce başlıú barça Oàuz ili 67b/2, Dingli Big başlıú on ming öyli 80b/2

taylıú “taylı”: biş taylık baytal “beş tayı olan kısrak” 75b/5

Eski Türkçe devresinde görülen söz sonundaki -à /-g seslerinin de Batı Türkçesinde düştüğü, Doğu Türkçesinde korunduğu bilinmektedir. KO, şu verilerde ilgili sesi düşürmemektedir: uluú 39b/8 [krş. uluà 91b/5], ölük 77b/2, tirik 77a/2

-r >

-ø

i- “olmak” < ēr-

ise 79b/5, idi 108b/1-2-8 [krş. irdi 3a/4, 4a/9, 5b/4, 21b/2, 30a/7, irdim 71a/11, 71b/12, irding 70b/1, irse 37a/7, 68b/2, 70b/11, 44b/6, 45b/3]

2.6. Ünsüz Türemeleri

ø-

> y-

yıàaç “ağaç”: 42a/5-7, 85b/6 < ıàaç

yıàla- “ağlamak”: yıàlayur 11b/4, yıàlar min 11b/4, yıàlatıb 75b/12, yıàlay 77a/8 <

ıàla-

yıraú “uzak”: 21b/12, 38a/3 < ıraú 2.7. Yer Değiştirme (Metatez)

ireli: 3a/5, 7a/10, 20a/4, 26a/1, 41a/5 < ilgerü: (*ilkgerü) örgen- “alışmak”: örgendi 13a/1, örgensün 78b/5 < ögren- örget- “alıştırıp”: örgetib 48b/11 < ögret-

torpaú: torpaúàa 47b/11< toprak

57 2.8. Ünsüz Uyumu (Ötümlülük-Ötümsüzlük Uyumu)

KO’ nde ünsüz uyumu tam değildir ve özellikle ötümlü biçimleriyle kalıplaşmış olan ekler nedeniyle uyum sık sık bozulmaktadır. Ötümsüz bir ünsüzün ardından gelerek uyumu en çok bozan ekler şunlardır:

-dI bilinen geçmiş zaman eki

aytdı 18b/9, itdi 19a/2, düzetdi 30b/1, işitdiler 31b/5, tutdı 35b/12, yatdı 37a/11, ötdi 38a/2, kitdi 38a/3, tutdı 42a/4, unutdılar 68a/12, oúutdı 102a/1

+dA bulunma durumu eki

óükÿmetde 23b/12, maãlaóatda 28b/5, vilÀyetde 30a/6, salùanatda 34a/11, eyÀletde 35b/4, òilÀfetde 39a/7, yurtda 43b/5, taòtda 49b/1, kentde 67a/5, memleketde 98a/2

+dIn ayrılma durumu eki

óayÀtdın 9b/2, cihetdin 24a/11, ãalÀóiyetdin 54b/9, Úorúutdın 67b/8, cemÀèatdın 82a/10, vefÀtıdın 108a/1

+GA yaklaşma durumu eki

yurtàa 55b/11, vilÀyetàa 66b/11, Úorúutàa 68a/12, avlamaúàa 48a/3, ùarafàa 49a/11, òalúàa 55a/10,èIrÀúàa 82b/12

58

II. BÖLÜM: BİÇİM BİLGİSİ

¹⁰

1. İSİM

1.1. İsim Çekimi 1.1.1. Çokluk Çokluk eki, +lAr’ dır:

pÀdişÀhlar 1b/8-9, kitÀblar 2a/4, vÀúıèÀtlardın “olaylardan” 2a/9, yıllar 8b/11, úurbÀnlıúların “kurbanlıklarını” 15b/6, úoyları “koyunları” 16b/2, maàÀrelerde

“maàaralarda” 20a/4, cÀsÿslar 60a/2, òÀtÿnlar “kadınlar” 74b/5, sulùÀnlarnıng “sultanların”

97b/12; peyàÀmberlerdin “peygamberlerden” 1b/8, ferzendler “oğullar” 2a/11, güõeştelerine

“geçmişlerine” 2b/9, igitler “yiğitler” 70b/8, biglerni “beyleri” 77b/4, iller “halklar” 88a/2, cengler “savaşlar” 103a/11, yigitlerdin “yiğitlerden” 104a/12

1.1.2. İyelik Ekleri

I.tekil kişi iyelik eki, +(X)m’ dır:

tengrim 46b/7, tengemni “paramı” 46b/9, babam 70a/1, uyúum 74a/5, tivemniŋ

“devemin” 85b/9; günÀhımdın “günahımdan” 12b/1, evlÀdımdın “evlatlarımdan” 19a/3, adımı “ismimi” 36b/6, úızım 71b/11; sivmegenimning “sevmeyişimin” 37b/9, içimge

“içime” 85b/10, òÀtÿnum “hanımım” 45b/1, úolum “elim” 48a/3, úoynumàa “koynuma”

74b/8, oàlum 78b/6; könglümdin “gönlümden” 68b/4, özümni “kendimi” 77a/11 Bir veride eksiz kullanıma rastlanmaktadır:

74b/8, oàlum 78b/6; könglümdin “gönlümden” 68b/4, özümni “kendimi” 77a/11 Bir veride eksiz kullanıma rastlanmaktadır:

Belgede Kazan Oğuznâmesi üzerine bir dil incelemesi (sayfa 47-0)