BAĞLAÇ

7.1. Sıralama Bağlaçları

Eşit düzeydeki ögeleri birbirine bağlarlar:

birlen ~ birle ~ ile: Úara ÒÀn birlen Oàuz ÒÀn “Kara Han ile Oğuz Han” 39a/2-3, İtil birlen Tin Suyı “İtil ile Tin Suyu” 43a/11, TürkistÀn birlen EndicÀnnı “Türkistan ile Endican’ı” 44a/10-11, Kökem Baúuy birlen Serenkdin “Kökem Bakuy ile Serenk’ten sonra” 82b/7; Talaş birle Sayramnı “Talas ile Sayram’ı” 72b/3, oàlum birle sin “oğlum ile sen” 78b/6, ŞÀh Melik birle Kozıcı Big “Şâh Melik ile Kozıcı Bey” 78b/11, úurd birle úoyun “kurt ile koyun” 98b/4; Uluà Big ile ŞÀh èAbbas “Uluğ Bey ile Şâh Abbas” 103b/10-11

dA…dA: andın ireli atı da yoú i rdi özi de yoú i rdi “Ondan önce adı da yoktu, kendisi de yoktu.” 41a/5

hem…hem: Köl İrki hem atang turur ve hem aàang “Köl İrki hem babandır, hem ağabeyin.” 69b/9

taúı:

-Aşağıdaki cümlelerde sebep-sonuç bağı kurmaktadır:

anası oàlına úıya bilmedi taúı tengrining birligine ìmÀn keltürdi “Anası, oğluna kıyamadı ve Tanrı’nın birliğine iman getirdi.” 36a/5-6, úız anı úabÿl úılmadı şol zamÀn anı úoydı taúı úızdın başúa yatdı “Kız onu kabul etmedi, (işte) o zaman (Oğuz) onu bıraktı ve

14 Bu konudaki sınıflandırma, Korkmaz 2003: 1104-1136’dan geliştirilmiştir.

97 kızdan ayrı yattı.” 37a/11,

-Şu cümlelerde öncelik-sonralık bildirmektedir:

Moàol yurtında olturàan iller birlen uruşur irdi taúı àÀlib kilür irdi “Moğol yurdunda oturan halklarla savaşırdı ve galip gelirdi.” 40b/7-8, ikinci yılı atlandı taúı Talaş şehriàa keldi “İkinci yıl ata bindi ve Talas şehrine geldi.” 45a/7-8

-Şu örnekte anlamı pekiştiren ikinci cümleye geçişi sağlamaktadır:

müselmÀn bolàanını kişige aytmadı taúı yaşurdı “Müslüman olduğunu kimseye söylemedi ve sakladı.” 36a/7-8

-Şu örnekte açıklama cümlesine geçişi sağlamaktadır:

adını Oàuz úoydılar taúı aytdılar kim “Adını Oğuz koydular ve dediler ki” 36b/11 ve: En çok kullanılan sıralama bağlacıdır.

a. Sözcükleri ve tamlamaları bağlar:

Ádem ve ÓavvÀ ve yılan ve ùÀvus ve şeyùÀn 12b/7-8, òÀnnıng inisi ve oàlanı ve bigleri “hanın kardeşi, çocukları ve beyleri” 55b/4, uluà yüzlü ve çatma úaşlu ve iri ÀvÀzlu

“geniş suratlı, tek kaşlı ve gür sesli” 56b/7-8, SulùÀn èOåmÀn ÒÀn ve SulùÀn MurÀd ÒÀn ve SulùÀn Melik ŞÀh ve Ildırım BÀyezid ÒÀn ve SultÀn Or ÒÀn 65a/1-2, bu sözni oúuàan ve tınglaàan kişiler “bu konuşmayı okuyan ve dinleyen kişiler” 84a/1

b. Cümleleri bağlar:

İblìsi tanımadılar ve sordılar kim ni sebebdin yıàlayur sin “İblis’i tanımadılar ve

‘Niçin ağlıyorsun?’ diye sordular.” 11b/3-4, anıng adnı DÀvÿd ve peyàÀmber-i mürsel turur ve anıng èömri altmış yıl turur “Onun adı Dâvûd (dur), gönderilmiş peygamberdir ve ömrü altmış yıldır.” 17b/6-7, Nÿó keştìsi ming iki yüz gez i rdi ve èarø altı yüz gez i rdi

“Nûh (un) gemisi 1200 arşın idi ve eni 600 arşın idi.” 28a/4-5, ŞÀh Melikning tutub öltürdiler ve biglerini hem öltürdiler “Şâh Melik’i yakalayıp öldürdüler ve beylerini de öldürdüler.” 80a/1-2

c. Yüklemi aynı olan yapıları bağlar:

98 Ádem kÿh-ı SerÀndìb ve ÓavvÀ Ciddeye ve İblìs HindÿstÀna ve yılan äıfahÀna ve ùÀ’vus KÀbile çıktı “Âdem, Serândib Dağı’na; Havvâ, Cidde’ye; İblis, Hindistan’a ve yılan, Sıfahân’a gitti.” 12b/8-9-10, çeŋeleri úısıú ve közleri uluà ve yüzleri kiçik ve uluà bola başladı “Çeneleri dar ve gözleri iri ve yüzleri küçük ve büyük olmaya başladı.” 77a/8-9, Muúìm ÒÀn İskender ÒÀnıŋ oàlı ve SübóÀn Úulı ÒÀnıŋ aòtıàı turur “Mukîm Han, İskender Han’ın oğlu ve Sübhan Han’ın torunudur.” 97b/2-3

7.2. Seçme ve Karşılaştırm a Bildiren Bağlaçlar

dA: Úün ÒÀnıng ong úolındaki örgede de Kün ÒÀnıng uluú oàlı Úayı oturdı “Kün Han’ın sağ kolundaki çadırda ise Kün Han’ın büyük oğlu Kayı oturdu.” 53a/8- 9, ikinci örgede de Ala Úoylı oturdı “İkinci çadırda ise Ala Koylı oturdu.” 53a/10

ya: ange ùÀèat úılur siz ya minge muvÀfaúat idersizler “Ona mı ibadet edersiniz yoksa bana mı uyarsınız?” 9a/9-10, ol kişi pÀdişÀh olturàan yirge yavuú bolsa ya uzaú “O kişi padişahın oturduğu yere yakın (da) olsa uzak (da) olsa” 55b/1-2

“ya” bağlacı şu örneklerde yaklaşıklık/belirsizlik de bildirmektedir: bu vaútaça biş yüz ya altı yüz yıl bolub turur “Bu zamana kadar beş yüz ya da altı yüz olmuştur.” 83a/11, her úaysınıng arasında on biş ya yegirmi kişining atı bitilmey úalıb turur “Her birisinin arasında on beş ya da yirmi kişinin adı yazılmadan kalmıştır.” 83b/6-7

veya: ol günÀhkÀr kişi pÀdişÀhnıng uruàındın bolsa veya özge uruàdın bolsa “O günahkâr kişi, padişahın soyundan (da) olsa başka (bir) soydan (da) olsa” 55b/2-3

7.3. Pekiştirme Bağlaçları

Bunlar, kendinden önceki ögenin anlamını pekiştirerek bir sonraki ögeye bağlayan sözcüklerdir:

dA: tört ming yılàaça ol yirlerde olturdılar da olturdılar “Dört bin yıla kadar oralarda oturdular da oturdular.” 42b/5-6

hem: ange ÙÀrnÿs hem dir irdiler “Ona Tarnus da derlerdi.” 4b/1, ol hem kilib Afşar iliàa úoşuldı “O da gelip Afşar halkına katıldı.” 62b/12, sin hem uşal yol birle yörgey sin tidi “Sen de işte o yolla devam edeceksin.” 71b/7-8, Tuman hem úabul úıldı

99

“Tuman da kabul etti.” 72a/4, anàa hem ịşitdürdiler “Ona da duyurdular.” 75a/5, biglerini hem öltürdiler “Beylerini de öldürdüler.” 80a/2

taúı “da, dahi”: Oàuz ÒÀn taúı bu sözni ịşitkendin sonú ilge kişi yiberdi “Oğuz Han da bu sözü işittikten sonra halka adam gönderdi.” 38b/3-4, BihÀrnıng ÀfitÀb çıúarında taúı bir yurt bar irdi “Bihar’ın doğusunda da bir yurt vardı.” 46a/3, barıb anı taúı aldı

“Gidip onu da aldı.” 46a/7, üç kiçik oàlanları taúı üç altun oú birlen köp avnı kiltürdiler

“Üç küçük oğlu da üç altın okla çok av getirdiler.” 48a/8- 9 7.4. Karşıtlık İlişkisi Kuran Bağlaçlar

ammÀ: òÀn her çend kedòüdÀ bolman tedi ammÀ Úozı Tegin iòtiyÀrına úoymadı

“Han, birkaç defa ‘Damat olmam’ dedi ama Kozı Tegin (onun) seçimine bırakmadı.”

73b/6-7, Ögürcıúnıŋ biş oàlınıng neslini beyÀn úılduú ammÀ Úusar atlı oàlıdın nesl úalàanı maèlÿm irmes “Ögürcık’ın beş oğlunun neslini anlattık ama Kusar adlı oğlundan (bir) nesil kaldığı belli değil.” 86a/5-6

velìkin: Úayıdın song ülüş alur velìkin orunı işikde belgülü turur “Kayı’dan sonra pay alır ama yeri eşiktedir.” 53a/7-8, Uàurlu ÒÀn oàlı Kündüz Bigi pÀdişÀh eylediler velìkin ümerÀ-yı Bayandur anıng èamÿzÀdesi MirzÀ Mesió pÀdişÀh köterdiler “Uğurlu Han’ın oğlu Kündüz Bey’i padişah yaptılar, fakat Bayındır beyleri onun amcası Mirza Mesih’i padişah (olarak) kaldırdılar.” 100a/8-9