II. BÖLÜM: BİÇİM BİLGİSİ
3. SAYI
3.1. Asıl Sayılar
a. 1 ile 90 arası sayılar şunlardır:
1: bir, 2: iki, 3: üç, 4: d/tort, 5: biş, 6: alt(ı), 7: yed(t)i, 8: sekiz, 9: toúuz, 10: on; 20:
yegirme/i, 30: otuz, 40: úırú, 50: elik, 60: altmış, 70: yetmiş, 80: seksen, 90: toúsan b. Yüzlükler yüz, binlikler ming ile anlatılmaktadır:
yüz 14a/12, iki yüz 83b/9, üç yüz 42b/2, tört yüz 68a/7, biş yüz 13a/3, altı yüz 28a/5, yeti yüz 84b/6, toúuz yüz 84a/10
ming 28a/7, tört ming 65a/12, biş ming 65b/4, yedti ming 17b/4, sekiz ming 79b/9, toúuz ming 48b/8
c. İki veride leksik birimler aracılığıyla eklemeli sayı sisteminin kullanıldığı görülmektedir.
İlkinde söz konusu olan, onluklar arası bir sayıdır; ekleme “ve” bağlacı ile yapılmıştır:
ol dıraòt yegirme yıl ve úırú yıldın sonú kemÀle yetib anıng erre úıldılar “O ağaç almış yıldan sonra olgunlaştı; onu bıçkı yaptılar.” 26a/3-4
İkincisi, binlikler arası bir sayıdır; ekleme “takı” bağlacı ile yapılmıştır:
tÀriò ming taúı úırúda “1040 tarihinde” 43b/8-9
d. Sayı içeren tarihlendirmeler şu biçimde ifade edilmektedir:
74 muóarrem ayınıng onında “Muharrem ayının onunda” 9b/11, tÀriò ming taúı úırúda
“1040 tarihinde” 43b/8-9, tÀriò ming yetmiş birde “1071 tarihinde” 43b/11
e. Bir örnekte iyelik eki kaynaklı ek yığılması görülmektedir: üçüsini 43a/3 f. İki sayı yan yana geldiğinde yaklaşık ifadeler ortaya çıkmaktadır:
alt yeti tob bolub irdiler “Altı yedi grup olmuşlardı.” 66a/9, biş alt arúaàaça bu iki ilniŋ arasında düşmenlıú bar irdi “Beş altı kuşağa kadar iki halkın arasında düşmanlık vardı.” 66b/4-5
Şu örneklerde “ve” bağlacıyla bağlanan iki sayı öbeği yaklaşıklık bildirmektedir:
tört ming ve biş ming yıl olturdılar “Dört beş bin yıl oturdular.” 66a/1 gÀh üç top ve tört top bolurlar irdi “Bazen üç dört grup olurlardı.” 66a/9-10 3.2. Sıra Sayıları
a. Sıra sayıları burunà/úı, evvel, ortancı, song[g]ı sözcükleri ile +(X)ncI ve+lAncI ekleriyle yapılmaktadır:
burunàı “önceki” 38a/5-6, 71a/12; evvel “birinci” 3a/1, 3b/12; ortancısınıŋ
“ortancısının” 79a/11; song[g]ı “sonuncusu” 38a/5 +(X)ncI:
ikinci könglümdin yaóşı ırım ve niyet úılıb “İkinci (olarak), gönlümden iyi niyet geçirip” 68b/4, ikinci kim øaèìfeni atamàa min alıb birib i rdim “İkincisi ki, kadını babama ben alıvermiştim.” 75a/8-9, Úara áÀzì Bigning tört oàlı bar irdi evvel [Ö]gürcıú Alp ikinci Suvarcıú üçünci Dudıú törtünci Úabacıú “Kara Gazi Bey’in dört oğlu vardı.
Birincisi Ögürcık Alp, ikincisi Suvarcık, üçüncüsü Dudık, dördüncüsü Kabacık (idi.)”
84b/11, toúuzuncı Úaydu ÒÀn irdi “Dokuzuncu, Kaydu Han idi.” 91b/2-3 +lAncI:
ol uluà oàlı NièmetullÀh ÒÀn ikilenci Baba ÒÀn SulùÀn üçünci CihÀngìr SulùÀn törütlenci Yılduz SulùÀn bişlenci Ebÿ’l-àÀzi SulùÀn altılancı Ôuhÿr SulùÀn ve yetilenci ÓÀkìm SulùÀn ve sekizlenci Aú ÒÀn ve toúuzlancı ŞehenşÀh SulùÀn “Büyük oğlu Nimetullâh
75 Han, ikincisi Baba Han Sultan, üçüncüsü Cihângir Sultan, dördüncüsü Yıldız Sultan, beşincisi Ebulgâzi Sultan, altıncısı Zuhûr Sultan, yedincisi Hâkim Sultan, sekizincisi Ak Han ve dokuzuncusu Şehenşâh Sultan(dır) ” 108b/3-6
b. Bir örnekte sıra sayısı sadece +i ile yapılmıştır: sekizi kerretde “sekizinci defada (sekizincide)” 92a/4
c. Aşağıdaki verilerde sıra sayı ekleri kullanılmadığı hâlde sıra kastedilmektedir:
atalarını sanab otuz biş arúada AfrÀsiyÀb yetkürdiler “Atalarını sayıp otuz beşinci göbekte Efrasyap’a dayandırdılar.” 82b/5-6, Ögürcıú Alpnı on alt arúada Oàuz ÒÀnàa yetkürüb mundaú aytıb tururlar “Ögürcük Alp’ı on altıncı göbekte Oğuz Han’a dayandırıp şöyle demişlerdir.” 83a/3, Salur Úazan altı arúada irdi “Salur Kazan, altıncı kuşaktaydı.”
84a/3
3.3. Üleştirme Sayıları Tek bir örnek bulunmaktadır:
YÀfeå her bir oàlına ikişer èibÀdet vaãiyyet úıldı “Yafes, her bir oğluna iki ibadet vasiyet etti.” 29a/6
3.4. Belirsizlik Bildiren Sayılar
KO’ nde sayı ya da miktar hakkında net bilgi vermeyen sözcükler şunlardır:
az: bara bara Türkmeniŋ köpisi vilÀyetàa tüşdi azı úaldı “Gide gide Türkmen(ler)in çoğu şehre indi, azı kaldı.” 67a/11
barça: andın körgeç barça araba yasab olcalarını yükleb úaytdılar “Ondan görünce herkes araba yapıp ganimetlerini yükleyip döndü.” 41a/4, atlarımız ve tivelerimiz barçası öldi
“Atlarımız ve develerimizin hepsi öldü.”44b/8, barçası ittifÀú birlen “hepsi anlaşmayla”
74a/11
baèøı: baèøı aydıbtur kim “Bazı(ları) demiştir ki” 10a/2-3, baèøı rivÀyet úılubtur
“Bazı(ları) rivayet etmiştir (ki)” 18b/1-2, Şeyå èAleyhi’s-selÀm olarge naãìóat úılub baèøısı rast yola hidÀyet úıldı “Şeys Aleyhiselam onlara nasihat edip bazısını doğru yola çevirdi.”
76 19b/2-3, baèøı naúl úılubtur kim “Bazı(ları) nakl etmiştir ki” 21b/7, baèøı anıng ismini SÀkin hem dib-tür “Bazı(ları) onun adına Sâkin de demiştir.” 24b/5-6, anıng baèøı YÀfeå oàlan hem dib-türler “Ona bazı(ları) Yâfes oğlu da demiştir. ” 29a/8
biraz: eger ol dıraòt meyvesidin biraz tenÀvül úılıŋızlar “O ağacın meyvesinden biraz yerseniz” 11b/9
(bir) niçe: bu aytılàan vilÀyetlerning bir niçesini uruşub ve bir niçesini baúındurub özige taèalluú úıldı “Bu söylenen ülkelerin birkaçını savaşarak birkaçını baş eğdirerek kendisine bağladı.” 47b/8-9, Yazır i lining bir niçesi “Yazır halkının bir kısmı” 80a/12
çok: çoú nÀle ve efàÀn eyleyüb “çok ağlayıp figan ederek” 16b/5, Saúlap èaşìreti çoú irdi “Saklap aşireti çoktu.” 31a/7
köp: ilning köpi “halkın çoğu” 38b/6, Úayı ÒÀnnıŋ oàlanları köp irdi “Kayı Han’ın oğulları çoktu.” 57a/5-6, filÀn yirde keyik köp irmiş “Filan yerde yaban hayvanı çokmuş.”
76b/8
3.5. Sayılarda Tekrar
KO’ nde bir eylemin kaç kez yapıldığı, sayı sözcüğüne eklenen yolı, kerret, kez ve nevbet sözcükleri ile ifade edilmektedir:
bul nevbet “bu defa” 8b/3, úırú kez 26b/5, yetdi nevbet “yedi kez” 26b/9, üç yolı “üç kez” 85a/2, bir kerret “bir kez” 72b/12, üçünci nevbet “üçüncü kez” 91b/9, yeti kerret 92a/4
4. ZAMİR
4.1. Kişi Zamirleri
a. Tekil kişileri ifade eden zamirler:
men:
min 16b/1, 22a/5, 68b/5, mining 36b/5, 46b/7, 49b/1, minge 37b/9, 38b/5, 73b/9, mini 8b/8, 73b/10, 81b/8, mindin 7b/12, 16b/2, 44b/4
77 sin:
sin 69a/3, 69b/9, 70b/1, sining 3a/12, 23b/8, 77a/11, singe 74a/5, 74b/9, 89a/1, sini 37a/9, 37b/11, 69b/9, sindin 69b/11, 71a/10, 71b/6
ol ~ an:
İşaret zamiriyle aynılık taşıdığı için ilgili örnekler aşağıda bağlamları içinde gösterilmektedir:
yalın durumda: bir yaòşı çeber kişi bar irdi ol fikr úılıb arabanı yasadı “Çok akıllı bir kişi vardı; o, düşünüp arabayı yaptı” 41a/3, ol aydı künligimning azlıàıdın leşkerning songındın kile turur irdim “O, ‘Nevalemin azlığından ordunun arkasından geliyordum.’
dedi.” 45a/12, bir akıllı big bar irdi ol aytdı “Akıllı bir bey vardı, o konuştu.” 47a/2, Becene i liniŋ pÀdişÀhı bar i rdi Ùoymaduú atlı ol kelib “Becene halkının Toymaduk adlı (bir) padişahı vardı, o gelip” 85b/2-3
ilgi durumunda: anıng ülüş “onun payı” 53a/9, 53a/11, 53b/2, 53b/4, 53b/12, anıng zamÀnıda 72a/8, 89b/8, anıng evlÀdıàa 94a/8
yaklaşma durumunda: eger ìzid teèÀlÀ Ádemi minge tafêìl eylese min ange muùÀvaèat eylemem “Yüce Allah, Âdem’i bana üstün kılsa ben ona itaat etmem.” 9a/6-7, İblìs ona vedÀè eyleyüb “İblis, ona veda edip” (kastedilen Âdem’dir.) 12a/1-2, Ádem èömri toúuz yüz altmış teyitdi èAzrÀèìl ange kildi “Âdem’in ömrü dokuz yüz altmışa ulaştığında Azrail ona geldi.” 17b/10-11, Úuùbe’d-dìn atlı bir müselmÀn pÀdişÀh bar i rdi Muóammed barıb ange nöker boldı “Kutbeddin adında Müslüman bir padişah vardı, Muhammed gidip ona köle oldu.” 45b/11-12
belirtme durumunda: mining tev’emim İúlìmÀ ãÀóib-i cemÀl turur ve min anı özüm alur min “Benim ikizim İklima, (daha) güzel yüzlüdür; ben onu kendim(e) alırım.”
15a/7-8, bizni yaratkan bar anıng atı AllÀh turur anı bar bilgil ve bir bilgil “Bizi yaratan (biri) var, onun adı Allah’tır, onu var bil ve bir bil!” 37a/9-10, bir oàlınıŋ atı Al kiçikining atı Doylı Úayı anı öz ornında olturtub kitdi “Bir oğlunun adı Al, küçüğünün adı Doylı Kayı(dır). Onu kendi makamına oturtup vefat etti.” 67b/7
78 ayrılma durumunda: andın üç oàul boldı “Ondan üç oğul oldu.” 96b/9, andın yeti oàul úaldı “Ondan yedi oğul kaldı.” 97a/1-2, andın kiçikining adı Velì Big “Ondan küçüğünün adı Veli Bey (idi).” 104a/1-2
b. Çoğul kişileri ifade eden zamirler:
biz:
biz 7a/2, 38a/8, 76b/1, bizing 2a/3, 2b/1, 14b/11, bizàa 6b/5, 9a/11, bizge 12a/8, bizni 37a/9, bizning 105a/4-5, bizdin 2a/8, 49a/10, 56a/2
siz:
siz 49a/5, 76b/7, 77a/5, sizing 39a/11, 47a/3, 76b/5 olar ~ onlar ~ alar ~ anlar:
İşaret zamiriyle karışabileceği için 3. çoğul kişi zamiriyle ilgili örnekler, aşağıda bağlamları içinde gösterilmektedir:
yalın durumda: ol yegirme tört oàlan ki Oàuz ÒÀnıng olar hem aòtıàı turur “O yirmi dört oğlan, ki onlar da Oğuz Han’ın torunlarıdır.” 52a/6, òÀtÿn bu vÀúıèanı öziniŋ úarındaş òÀtÿnlarıàa aytıb kingeşti i rse anlar aytdılar “Kadın, bu olayı kardeşlerinin hanımlarına söyleyip danıştığında onlar (şöyle) dediler.” 74a/9-10
ilgi durumunda: inilerining köp oàlanları bar irdi anlarnı Úara ÒÀndın ayrılur tib hìçkim köngline kilmes irdi anlarnıng barçaları Oàuz katıàa kildiler “Kardeşlerinin çok çocukları vardı, onları Kara Han’dan ayrılır diye hiç kimse düşünmezdi, onların hepsi Oğuz’un yanına geldi.” 38b/7-8, Kün ÒÀn ve Ay ÒÀn ve Yılduz ÒÀn ve alarnıng evlÀd tÀ rüst-a-òìz künineçe rÿzgÀrda òÀn ve òÀkimlıú úılsunlar “Kün, Ay, Yıldız Han ve onların çocukları ta kıyamet gününe kadar dünyada hanlık ve hükümranlık eylesinler.” 50a/6-7
yaklaşma durumunda: İdrìs naãìóatı olarge teåìr itmedi “İdris’in nasihati onları etkilemedi.” 20b/9, òÀn alaràa Uyàur tidi “Han, onlara Uygur (diye) ad verdi.” 39a/2
79 belirtme durumunda: atam minge iki úız alıb birdi anlarnı sivmegenimning sebebi bu kim “Babam bana iki kız aldı, onları sevmeyişimin sebebi bu ki” 37b/9, bir niçe kişi kem keldi anlarnı sordı “Birkaç kişi eksik geldi, (han) onları sordu.” 44b/5
ayrılma durumunda: birining adı BulàÀr ve yana birining adı BerùÀs ve alardın hem nesl peydÀ bolub “Birinin adı Bulgar, diğer birinin adı Bertas(dır), onlardan da (bir) nesil türeyip” 32a/5-6, anlardın bir úız alıb “Onlardan (Salur halkından) bir kız alarak” 88a/8
4.2. İşaret Zamirleri
İşaret zamirleri, işaret sıfatlarıyla aynılık taşıyan bu ~ bul; şol ~ uşol ~ uşal, uşbu; ol;
bular ~ bunlar; alar ~ anlar’dır.
a. Teklik ifade eden işaret zamirleri:
bu, bul (Sadece yalın durumda görülür.)
yalın durumda: Aşağıdaki örneklerde turur biçimbirimi ile birleşerek cümlenin yüklemi olmuştur:
menşe-i ôÀhir bul turur kim “Bilinen köken budur ki” 3b/2, bir úavl bu turur ki “Bir söylenti budur ki” 19a/10, alarnıng esÀmìsi bu turur “Onların adları şöyledir.” 21a/2, maènÀ-yı Haràun bu turur “Hargun’un anlamı budur.” 52a/12
ilgi durumunda: munıng birle yaman boldılar “Bununla kötü oldular.” 76a/9, biz munıng úıla turàan işlerini òalvetde èarø úılalı “Biz bunun yaptığı işleri yalnızken (size) anlatalım.” 76b/1-2
yaklaşma durumunda: bu òalúàa ve òalú munàa örgensün “Halk buna, bu halka alışsın.” 78b/5, bizing bu oàlımız bir yaşıàa yetdi imdi munàa at koyar siz “Bizim bu oğlumuz bir yaşına girdi, şimdi buna ad verin.” 36b/4, pÀdişÀhım munga IãfahÀnnıng daruàalıúın birdingiz “Padişahım, buna Isfahan’ın idaresini verdiniz.” 47a/2
belirtme durumunda: munı òÀnga maèlÿm úıldılar i rse òÀn aytdı “Bunu hana açıkladıkları zaman han (şöyle) dedi.” 42a/5-6, imdi munı ni úılurungnı sin yaòşı bilürsin
“Şimdi bunu ne yapacağını sen iyi bilirsin.” 75b/4-5
80 ayrılma durumunda: mundın köp yıllar ötdi “Bunun üzerinden uzun yıllar geçti.”38a/2, bu kişi mundın IãfahÀnga yalàuz barsa sizing atıngızàa yaman bolur “Bu adam buradan Isfahan’a yalnız giderse sizin adınıza kötü olur.” 47a/3-4, mundın úıyÀs úılıng
“Buradan kıyas edin.” 66a/8 şol:
İşaret zamiri olarak kullanıldığı tek bir örnek bulunmaktadır:
şol Úıpçaú turur “Şu, Kıpçak’tır” 42a/11 o ~ ol ~ an:
Aşağıdaki örneklerde cümlenin öznesi olmuştur:
ol ùabaúa-yı Moàol ÒÀn turur “O, Moğol Han tabakasıdır.” 35b/4, ol aş turur “O, yemektir.” 73a/5
Şu cümlede özel addan önce gelerek belirtici, pekiştirici bir işlev yüklenmiştir:
ol Salurdın bir niçesi úaytıb èIrÀúdın Mangúışlaú kitdiler “O Salur halkından birkaçı dönüp Irak’tan Mangışlak’a gitti.” 80b/10
Şu verilerde turur ek eylemini alarak cümlenin yüklemi olmuştur:
sindin ümìdim ol turur kim “Senden beklentim odur ki” 71b/6, Salur Úazan tegen alp ol turur “Salur Kazan denen yiğit odur.” 85b/1-2
ilgi durumunda: ãaórÀda naòçìr şikÀr úılub anıng gÿş[t]ını kebÀb iderdi “Kırda yaban hayvan avlayıp onun etini kebap yapardı.” 29b/7, bir yurt bar irdi anıng uluà şehrining atı Lekmìr “Bir yurt vardı, onun büyük şehrinin adı Lekmir (idi).” 46a/4-5, anıng maènÀsı Türkke oòşar timek bolur “Onun anlamı Türk’e benzeyen demektir.” 67a/11-12
yaklaşma durumunda: naôar-ı bì-gÀne ange düşmez irdi “Yabancı bakış(lar) ona düşmezdi.” 22a/9, ism-i büzürgi ange naúş úıldı “Yüce adı ona (taşa) işledi.” 30b/1, yay oúnı úaysı ùarafàa tartıb yiberse oú ange barur “Yay, oku nereye çekip gönderse ok oraya gider.” 49a/11-12
81 belirtme durumunda: anı yasaàan kişini Úanúlı tidiler “Onu yapan kişiye Kanklı dediler.” 41a/6-7, anı alıb kebÀb úılıb “onu alıp kebap yapıp” 45b/4, anı yirde úoyarunı
“onu toprağa koyacağını” 77a/4
bulunma durumunda: uşal bir yaşar oàlan anda revÀn “işte orada yürüyen bir yaşındaki çocuk” 36b/7, köp yıllar anda turdılar “Uzun yıllar orada kaldılar.” 46a/9- 10, anda12 barıb köp av tutub kelingler “Oraya gidip çok av yakalayıp gelin.” 48a/5, bir ay anda olturdı “Bir ay orada kaldı.” 70a/11
ayrılma durumunda: ÓÀbìl úurbÀnlıàına barıb eåer andın úoymadı “Hâbil(in) kurbanlığına gidip ondan (geriye) iz bırakmadı.” 15b/8-9, andın Keşmir üstige yöridi
“Oradan Keşmir üstüne yürüdü.” 44b/11-12, úaysı uruàı köp bolsa andın pÀdişÀh köterdiler “Hangi boyu kalabalıksa oradan padişah yaptılar.” 66a/1-2
b. Çokluk ifade eden işaret zamirleriyle ilgili metinde az sayıda veri bulunmaktadır:
bular ~ bunlar:
bular 49a/1, 86b/7-8-12, bunlar 65a/5, munlarnıng 37b/6, bularnıŋ 59a/10, 80a/7, bularge “bunlara” 50a/8, bularàa 86b/10, 87a/3
anlar ~ alar:
anlarıng èadedini “onların (meleklerin) sayısını” 5b/4, Úabul ÒÀn alarnıng her birisi bir vilÀyet sarıàa taşladı “Kabul Han, onların (yıldızların) her birisini bir şehre doğru yolladı.” 91b/12
4.3. Dönüşlülük Zamirleri Dönüşlülük zamiri öz’ dür:
özüm “kendim” 15a/8, 76b/8 özüng “kendin” 69a/4, 72a/3, özi “kendisi” 12b/11, 73a/3; özüngiz “kendiniz” 65b/5, 87b/10 özleri “kendileri” 23a/1,67a/5
4.4. Soru Zamirleri
úayda: ÓÀbìl úayda turur “Hâbil nerededir?” 16b/1
12 Bu veri bulunma değil, yaklaşma bildirmektedir.
82 úaydın: Bu oàlanı úaydın aldın “Bu çocuğu nereden aldın/getirdin?” 85b/6
úaysı: Ádem aydı ol dıraòt úaysıdır “Âdem, ‘O ağaç hangisidir?’ dedi.” 11b/11-12 kim: ÒudÀ TebÀrek ve TeèÀlÀ òilèat-ı òilúat ange keygüzdi kim irdi “Allah’ın, yaradılış elbisesini kendisine giydirdiği kimdi?” 3a/10-11
ni: munıng sebebi ni turur “Bunun sebebi nedir” 38a/5, atam òÀtÿnnı ni úılur irdi
“Babam kadını ne yapacaktı?” 74b/10-11 4.5. Belirsizlik Bildiren Zamirler
bazı: Şeyå èAleyhi’s-selÀm olarge naãìóat úılub baèøısı rast yola hidÀyet úıldı
“Şeys Aleyhiselam onlara nasihat edip bazısını doğru yola çevirdi.” 19b/2-3, anıng baèøı YÀfeå oàlan hem dib-türler “Ona bazı(ları) Yâfes oğlu da demiştir. ” 29a/8, baèøısı ùaraf-ı maàribe rıólet úıldı “Bazısı batı tarafına göç etti.” 34a/1, baèøısı İrÀnda ve her yirde mesken dutub “Bazısı İran’da ve her yerde yerleşip” 51b/4-5
biri: CülyÀnısdın bul ùÀifedin biri vardı “Cülyanıs’tan, bu kavimden biri vardı.”
4b/7, Ádem ferzendleri kÀrvÀnàÀ oòşarlar biri köçer biri úonar “İnsanoğlu kervana benzer;
biri göçer, biri konar.” 43b/12-44a/1
her bir: her birisini ülüşin taèyin ve muúarrer úıldı “Her birisinin payını belirledi.” 50a/9, iller içinde her biri bir tire boldı “Halklar içinde her birisi bir oymak oldu.” 88a/2
her úaysı(sı): her úaysı her sarı kitdi “Her biri bir tarafa gitti.” 43a/9, her úaysısı özining oàlanları ve nökerleri birlen yisünler “Her birisi kendi çocukları ve köleleriyle yesin.” 55a/12, her úaysınıng arasında on biş ya yegirmi kişining atı bitilmey úalıb turur
“Her birisinin içinde on beş ya da yirmi kişinin adı yazılmadan kalmıştır.” 83b/6-7
hìç bir: hìç biringiz bu mecnÿn sözine úulaú salmang “Hiç biriniz bu delinin sözünü dinlemeyin.” 25a/7
hìç kim: hìç kim köngline kelmes i rdi “Hiç kimsenin içine doğmazdı/hiç kimse düşünmezdi.” 38b/8, hìç kim mindin úalmasun tib áurnı aldı “Hiç kimse benden (ayrı) kalmasın diyerek Gur’u aldı.” 44b/4
83 kim ~ kimse ~ kimesne: her kimesnening ki úurbÀnlıàı úabÿl olsa “Kimin kurbanlığı kabul olursa” 15b/1, kim atúanın bilmediler “Kimin attığını bilmediler.” 39a/5, kimse bul illerdin ayrılsa “Kim bu halklardan ayrılsa” 87a/4-5
köp: ilning köpi Úara ÒÀnàa bardı “Halkın çoğu Kara Han’a gitti.” 38b/6, Àòirü’l-emr köpler äalÀóa’d-dìn iline mÀllar yiberdiler “Sonunda çoğu, Selahaddin ülkesine mallar gönderdiler.” 84a/12-84b/1
özge: özgeleri ongda oltursunlar “Diğerleri sağda otursunlar.” 49b/3, özgelerini maóbÿs úılandın song “Diğerlerini hapsettikten sonra”106a/1
5. ZARF
5.1. Yer ve Yön Zarfları
keri “arka, art”: olarnıng kerisindin leşker kilüb inhizÀm úıldı “Onların arkasından ordu gelerek (onları) bozguna uğrattı.” 62a/10-11
kiyin “geri, arka”: ni üçün kiyin kalıb irding “Niçin arkada kalmıştın?” 45a/11-12, ŞÀh Melikni miniŋ kiyinimdin yibergil “Şâh Melik’i benim arkamdan gönder.” 79b/2, aàası kiyinindin kitdi “Ağabeyinin ardından gitti /öldü.” 82a/3-4, üç yolı bir biriniŋ kiyinidin ikiz boldı “Üç kez birbirinin ardından ikiz oldu.” 85a/2, tivege minib kiyiniŋden bara irdim
“Deveye binip (senin) ardından geliyordum.” 85b/8
narı “öte”: Òıùaynıng narı yüzinde “Hıtay’ın öte tarafında” 41b/4
orta “orta”: Úanlı Yavlı işikdin kirib kildi orta yirde olturub Köl İrkige baúıb aytdı “Kanlı Yavlı kapıdan girip geldi, ortaya oturup Köl İrki’ye bakarak (şöyle) dedi.”
71a/5-6-7
öng “ön huzur”: atasınıng öngine barıb kören vÀúıèasın iôhÀr eyledi “Babasının huzuruna çıkıp gördüğü rüyayı anlattı.” 92a/8
yuúarı “yukarı”: daàlardın úırú kez su yuúarı çıúıb i rdi “Su, dağlardan kırk kez yukarı çıkmıştı.” 26b/5
84 yüz “taraf”: Òıùaynıng narı yüzinde “Hıtay’ın öte tarafında” 41b/4, uruşúan yirining bir yüzinde aúıb bara turàan iki uluà su bar i rdi “Savaş meydanının bir tarafında akmakta olan iki büyük su vardı.” 41b/9-10
5.2. Zaman Zarfları
Àòir ~ Àòirü’l -emr: Àòirü’l-emr Ádem buyurdı ki úurbÀnlıú idingler “Sonunda Âdem buyurdu ki -Kurbanlık adayın!” 15a/10, Àòir ikisi leşker tartıb Sayram üstide uruşdılar
“Sonunda ikisi asker toplayıp Sayram üstünde vuruştu.” 22b/6-7, Àòir barçasını aldı
“Sonunda hepsini aldı.” 40b/8, Àòirü’l-emr KeyúubÀd Kozı Yavıàa àÀlib oldı “Sonunda Keykûbad, Kozı Yavı’ya galip geldi.” 63b/12, Àòirü’l-emr Kündüz Big ŞìrvÀn şehrine kitdi “Sonunda Kündüz Bey, Şirvan’ın şehrine gitti.” 101b/10
èÀúıbet: èÀúıbet berg-i incir birle seùr-i èavret úıldılar “Sonunda incir yaprağıyla avret yerlerini örttüler.” 12b/1-2,èÀúıbet Keşmirni aldı “Sonunda Keşmir’i aldı.”45a/2-3
çaú: ol çaúda Moàolnıng resmi andaú irdi “O asırda Moğol’un töresi öyleydi.”
36a/12-36b/1, ol çaúda Keşmirning pÀdişÀhınıng atı Yaàma irdi “O zaman Keşmir’in padişahının adı Yağma idi.” 44b/12, úarıàan çaúında Mekkeàa barıb óÀcı bolub kildi
“Yaşlandığında Mekke’ye gidip hacı olup geldi.” 84a/2-3
imdi: imdi Tuman uluà yigit boldı “Şimdi Tuman kocaman delikanlı oldu.” 69b/4, imdi Úanlı Yavlı timek kerek “Artık Kanlı Yavı demek lazım.” 71a/3, imdi ŞÀh Melikni aytalıng “Şimdi Şâh Melik’i anlatalım.” 79b/1-2
eånÀ “sıra, ara”: eånÀ-yı duèÀda bu sözler anıng tilidin cÀrì boldı “Dua sırasında bu sözler onun tilinden döküldü.” 28b/2-3, eånÀ-yı şikÀrda BulàÀr yirine kilüb “Av sırasında Bulgar memleketine gelip” 32a/2-3
hemìşe: hemìşe nÿr zulmete àÀlib turur “Daima, ışık karanlığa galiptir.” 7a/2-3, hemìşe vaút endìşe iderdi ki bir tedbìr ilen behişte kirsün “Sürekli bir yolunu bulup cennete girmeyi düşünüyordu.” 11a/4-5, Oàuznıng tili çıúıb yörigende AllÀh AllÀh dib hemìşe aytur irdi “Oğuz, konuşmaya başlayınca sürekli Allah, Allah diye söyleniyordu.”
37a/2-3
85 kiçe ~ kiçe kündüz: úırú kiçe kündüz ùaèÀm yemedi “Kırk gece gündüz yemek yemedi.” 13a/5, Ádem eyyÀm-ı óayÀtında ange semÀóat kiçe kündüz tÀèlìm itdi “Âdem, hayatı boyunca gece gündüz ona iyilikseverlik öğretti.” 19a/2, üç kiçe kündüz anasını im[m]edi “Üç gece gündüz anasını emmedi.” 36a/3, kiçeler başúa yatıb kündüz sözleşmes irdi “Geceler(i) ayrı yatıp gündüz(leri) konuşmuyordu.” 37a/12, ol kiçe òÀn ivde yoú irdi
“O gece han evde yoktu.” 74b/2, kiçe mining bolàay sin “Gece benim olacaksın.” 74b/10 pes “artık, şimdi”: pes özüngiz óesÀb úılıng “Artık kendiniz hesap edin.” 65b/5, pes Ögürcıú tört ming yılda ötken atalarınıng atı aytalı “Şimdi Ögürcık’ın dört bin yılda geçen atalarının adını söyleyelim.” 83b/1-2
song “sonra”: Oàuz ÒÀn bizniŋ peyàÀmberdin üç yüz yıl song irdi “Oğuz Han, bizim peygamberimizden üç yüz yıl sonra geldi.” 84a/1-2, song Türkmen bolub Türkmenàa úoşuldılar “Sonra Türkmen olup Türkmen’e karıştılar.” 88b/5-6
tìz “çabuk”: Úara ÒÀn i lge kişi yiberdi tìz kilsünler “Kara Han, halka adam gönderdi: -Çabuk gelsinler!” 38a/12, òÀnnıŋ bir óaremi bar óÀmile turur ümìdimiz bar tìz bolàay tib tidi “‘Hanın bir karısı var, hamiledir. Tahminimiz(e göre) erken olacak.’ diye söyledi.” 68a/4-5, tuman uzaú turmas tìz kite turàan nimerse bolur “Duman çok kalmaz, çabuk dağılan (bir) şeydir.”68b/5-6, èAlì ÒÀn bu òaberni işitkendin song tìz öldi “Ali han, bu haberi duyunca kısa zamanda öldü.” 80a/2
tün yarımındıng song: tün yarımındın song azàına úar yaàıb irdi “Gece yarısından sonra azıcık kar yağmıştı.” 74b/3
tüne kün: tüne kündin beri barça yirim aàrıy turur “Dünden beri her yerim ağrıyor.”
76b/9
vaút: ol vaútda Úara ÒÀnàa taèalluú irdi “O zaman Kara Han’a bağlıydı.” 40b/3, Bu vaútda Òalaç diy-tururlar “Şimdi Halaç diyorlar.” 45b/6-7, bu kiçe seóer vaútıda uòlab
vaút: ol vaútda Úara ÒÀnàa taèalluú irdi “O zaman Kara Han’a bağlıydı.” 40b/3, Bu vaútda Òalaç diy-tururlar “Şimdi Halaç diyorlar.” 45b/6-7, bu kiçe seóer vaútıda uòlab