GENÇL‹K VE SOSYAL GÜVENS‹ZL‹K

Sosyal güvenlik sisteminin gelecekte alaca¤› flekil, gençler aç›s›ndan çok önemli bir tart›flmad›r. Birçok ülkede, 1970’ler öncesi çal›flma dünyas›n›n istikrarl› istihdam koflullar› temelinde filizlenen kolektif (ortak) sosyal güvenlik yönetimin yerine, 1990’l› y›llarda a¤›rl›kl› ola- rak bireyselleflmifl güvenlik yönetim geçmeye bafllam›flt›r. Bir baflka de- yiflle istihdam olana¤›na kavuflanlara yönelik genel sosyal güvenlik sis- temi çerçevesinde koruma sa¤lanan riskler azalmakta veya yükümlü- lük efli¤i azalmakta, bireysel tamamlay›c› sigorta sisteminin artt›¤› bir sistem geliflmektedir. Ortaya ç›kan ikinci de¤iflim ise, yeni konjonktür- de ortaya ç›kan yeni ifl türleriyle hayat›n› kazanmaya çal›flan kiflilere yönelik sosyal güvencelerin hiç olmamas›d›r. Bunlar aras›nda k›sa sü- reli, mevsimsel ifllerde çal›flan gençler, ev eksenli çal›flan genç kad›nlar, gündelikçi olarak çal›flan genç kad›nlar say›labilir.

Pultar’›n bu kitapta yer alan ve KONDA’n›n araflt›rmas›na da- yanan çal›flmas›ndan görülebilece¤i gibi, gençlerin yeflil kart sahibi ol- ma oranlar› yetiflkinlere göre düflüktür. Bu anlamda, yeni Genel Sa¤l›k Sigortas› Yasas›’nda yer alaca¤› belirtilen 18 yafl›n alt›ndaki tüm genç- lerin ebeveynlerinin katk› pay›n› ödemifl olmalar›ndan ba¤›ms›z olarak genel sa¤l›k sigortas› kapsam›na al›nmas› önemli bir uygulamad›r. An- cak primi devlet taraf›ndan karfl›lanmayan ve ö¤renci olmayan, prim ödemeyen 18 yafl üstü gençler ve nüfus, genel sa¤l›k sigortas› kapsam› d›fl›nda kalmaktad›r. Tamamen ödenen primlerden finanse edilmesi planlanan bu yeni sistem, Avrupa ülkelerinde yayg›n olarak görülen

sa¤l›k sisteminin vergi gelirleriyle finanse edilmesi yaklafl›m›ndan fark- l›laflmakta ve bu konuda elefltirilmektedir (Keyder, vd. 2007). Benzer flekilde, yeni genel sosyal güvenlik sistemi çerçevesinde yap›lmas› dü- flünülen de¤iflimler en çok koruyucu hekimlik yaklafl›m›n›n ortadan kalkaca¤›, yapt›¤› vizite bafl›na ödeme alacak aile hekimli¤inin hekim- hasta iliflkisini hekim-müflteri iliflkisine dayand›raca¤› gibi konularda elefltirilmektedir (Sütlafl, 2007; Keyder, vd. 2007). Ayr›ca koruma sa¤- lanan risklerin azalmas› veya yükümlülük efli¤inin azalmas›n›n güçlen- direce¤i bireysel tamamlay›c› özel sigorta sistemi, düzenli prim ödeme konusunda güçlüklerle karfl›laflacak olan genç kuflak için eriflilmesi zor bir hizmet olaca¤› düflünülebilir. Madde ba¤›ml›s› gençler için ücretsiz rehabilitasyon, üreme sa¤l›¤›, cinsel yolla bulaflan hastal›klar konusun- da bilgilendirme, madde ba¤›ml›s› gençler için ücretsiz rehabilitasyon yapan koruyucu hekimlik uygulamalar› yapan merkezlerin kurulmas› ve gelifltirilmesi çok önemlidir ki yeni Genel Sa¤l›k Sigortas› Yasa- s›’nda bu konular derinlemesine ele al›nmamaktad›r.

Yentürk ve Bafllevent’in bu kitapta yer alan makalelerinde ele ald›klar› gibi, Türkiye’de gençler aras›nda tam ve sürekli istihdam bek- lentisi olmadan ve sosyal güvenliksiz çal›flma yayg›nd›r. Kentte yafla- yan her yafl grubundan gençlerin bir sosyal güvenlik kurulufluna kay›t- l› olmadan çal›flma oran› yetiflkinlere göre çok yüksektir. Kentte çal›- flan 15-19 yafl grubundaki genç kad›nlar›n kay›t d›fl› çal›flma oran› ye- tiflkin kad›nlar›n kay›t d›fl› çal›flma oran›ndan yüksektir. Özellikle Tür- kiye’de flehirlerde yaflayan ve kay›t d›fl› gündelikçi olarak ya da ev ek- senli çal›flan e¤itimsiz genç kad›nlar›n hiçbir sosyal güvencesi yoktur. Buna tar›mdan göçerek flehirlere gelecek olan e¤itimi düflük genç ka- d›nlar eklendi¤inde flehirlerde yaflayan ve kay›t d›fl› ya da enformel sektörde çal›flan genç kad›n say›s› çok yükselebilir.

Yeni sosyal güvenlik reformuna yönelik elefltiriler esas olarak tam istihdama dayal› ve formel kesimi içine alan bir kapsamda kazan›l- m›fl haklar›n korunmas› çizgisinde birikmektedir. Ancak bunun d›fl›nda kalan kesim ve ifllerde çal›flanlar›n say›s›ndaki art›fl dikkate al›nd›¤›nda yeni aç›l›m ve önerilerin tart›fl›lmas› da önem kazanmaktad›r. Yeni sos-

yal güvenlik reformu çal›flmalar› içinde yer alan Sosyal Güvenlik Kuru- mu bu tür yar› zamanl›, mevsimlik, geçici ifllerde çal›flan gençlere yöne- lik, tam ve sürekli istihdamdan ba¤›ms›z, temel sa¤l›k, sosyal emeklilik ve iflsizlik sigortas› gibi sosyal güvenlik konular›n› da kapsayacak flekil- de oluflturulmal›d›r. Tar›mdan göç ve flehirde yaflayan kad›nlar›n iflgü- cüne kat›l›m›n›n artmas› nedeniyle gerek gündelikçi olarak gerek ev ek- senli çal›flan genç kad›nlar›n (buna ev kad›n› olarak yaflayan genç ka- d›nlar da dahil edilebilir) sosyal haklar›n› gündeme getiren politikalar tasarlamak gerekli olacakt›r. Benzer flekilde, enformel sektörde çal›flan gençleri kay›t içine çekebilmek için yar› zamanl› ya da meslek ö¤renme ve staj amaçl› çal›flmalar›n sosyal güvenlik kapsam›na al›nmas›n›n ko- laylaflt›r›lmas›na yönelik önlemler al›nmas› da gündeme gelmelidir.

Afla¤›da genç yoksullu¤u ve sosyal d›fllanm›fll›¤› bafll›klar›nda ele al›naca¤› gibi, ihtiyaç temelli sosyal yard›mlar ve hak temelli vatan- dafll›k geliri gibi sosyal d›fllanma ve yoksullukla mücadele politikalar› yeni Genel Sa¤l›k Sigortas› Yasas› ile beraber ele al›nmal›d›r. Yurttagü- ler’in makalesinde de¤indi¤i gibi, gerek e¤itimlerini al›rken, gerekse emek piyasas›na girmeye çal›flt›klar› süre boyunca gençler, tüm yurt- tafllar aras›nda eflitli¤i gözeten bir sosyal güvence sistemiyle de¤il, al- ternatif güvence yollar›yla korunmaktad›rlar. Varolan sosyal güvence- ler genelde aileler taraf›ndan ya da sivil toplum alan›ndan karfl›lanan mekanizmalard›r. Gençlere aileleri ya da sivil toplum kurulufllar› tara- f›ndan sa¤lanan sosyal güvence hak temelli olmad›¤› için hem davra- n›flsal bir flarta tâbi, hem de gençlerin özerkli¤ini zedeleyici uygulana- bilir. Örne¤in, hem STK’lar, hem de aileler taraf›ndan gençlerin sosyal güvenceyi hak etmeleri için belli flartlar› yerine getirmeleri öne sürül- mesi; ailenin kurallar›na uygun davranmas›; aile taraf›ndan belirlenen mesle¤i seçmesi ya da STK taraf›ndan belirlenen baflar› kriterlerine uy- mas›; STK’n›n belirledi¤i de¤erlere uygun olmas› durumunda gencin destekten yararlanabilmesi s›kça görülen uygulamalardand›r.

Di¤er yandan Türkiye’de benzeri ülkelerde emsali görülmemifl bir oranda tar›m istihdam› yüksektir. Son y›llarda uygulanan tar›m re- formu tar›m sektöründe önemli bir çözülmeyi beraberinde getirecek

boyuttad›r. Yentürk ve Bafllevent’in bu kitapta yer alan makalelerine göre, köyde yaflayan genç k›zlar›n %86’s› ücretsiz aile iflçisidir. Köyde ücretsiz aile iflçisi olarak çal›flan kad›nlar›n hiçbir sosyal güvence ol- madan çal›flt›klar› dikkate al›n›rsa, bu flekilde çal›flan ve yaflayan genç kad›nlar›n özerk birey olarak topluma kat›lma olanaklar›n›n olmad›- ¤›n› ve en ba¤›ml› kesimi oluflturduklar›n› vurgulamakta yarar var. Genç kad›nlarda ücretsiz aile iflçili¤i ve bir sosyal güvencesiz olarak ça- l›flma ilerleyen yafl gruplar›nda da sürmektedir. Köyde yaflayan genç erkekler de esas olarak ücretsiz aile iflçisi ve sosyal güvencesiz olarak çal›flmakta ancak yafl grubu ilerledikçe kendi hesab›na ve sosyal gü- venceli olarak çal›flma oran› h›zla yükselmektedir. Bu çarp›c› sonuç köyde yaflayan ve tüm hayatlar› boyunca ücretsiz aile iflçisi olarak ça- l›flacak olan genç kad›nlar için özel bir sosyal güvenlik a¤› tasarlanma- s›n› gündeme getirmelidir.

Yurttagüler’in bu kitaptaki makalesinde Avrupa Komisyo- nu’nun gençlik politikalar›na dayanarak aktard›¤› gibi, gençlerin sa¤- l›k hakk›n›n olmas›, e¤itim sistemi içinde kalmalar› için en temel des- teklerden kabul edilmektedir. Türkiye’deki üniversitelerin mediko-sos- yal sisteminde yer alan “mediko”lar üniversite bütçesi dahilinde ücret- siz sa¤l›k hizmeti vermektedir. Birçok üniversitede medikolar koruyu- cu sa¤l›k hizmetleri de sa¤lamaktad›rlar. Genel Sa¤l›k Sigortas› Yasas› ile birlikte 18 yafl›n›n üzerinde olan üniversite ö¤rencilerinin, varsa ai- lelerinin sigortas›ndan yararlanmalar› yönünde de¤ifliklik beklenmek- tedir ki bu yaflam koflullar› oldukça k›s›tl› olan üniversiteli gençlerin e¤itim hayatlar›n› olumsuz etkileyecek bir geliflmedir. Üniversitelerde- ki medikolar, üniversitelerin ö¤rencilerine vermekte oldu¤u bir hizmet olarak de¤erlendirilerek, de¤ifltirilmemeli hatta koruyucu hekimlik, üreme sa¤l›¤› gibi konularda da verilen hizmetler yayg›nlaflt›r›lmal› ve sistem güçlendirilmelidir.