Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke vergi sistemleri arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Gelişmiş ülke vergi sistemleri genellikle temel vergileme ilkeleri doğrultusunda tasarlanmış ve ihtiyaca cevap verebilir bir durumda iken, az gelişmiş veya gelişmekte olan ülke vergi sistemleri ise eşitsizlik, etkinsizlik, yüksek vergi yükü, aşırı karmaşıklık, yüksek yönetim ve uyum maliyeti, yozlaşma gibi bir takım eksikliklerden olumsuz yönde etkilenmekte ve dolayısıyla ihtiyaca cevap verememektedir566. Gelişmiş ülkelerde gelir vergisinin gelirin yeniden dağılımı için çok önemli bir araç olduğu yaygın bir görüştür. Fakat, gelişmekte olan ülkelerde ise durum bazı nedenlerden dolayı daha farklıdır. Birçok gelişmekte olan ülkede gelir vergisinin gelir eşitsizliğini düzeltmedeki rolünün oldukça az olduğu görülmektedir. Çünkü, söz konusu ülkelerde gelir vergisi ne geniş bir vergi tabanına ne de etkin bir artan oranlılığa sahiptir. Ayrıca gelir vergisinin vergi sistemi içerisindeki payı gelişmekte olan ülkelerde düşüktür567. Aşağıdaki tablo 13 gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde toplam vergi gelirleri ve GSYĐH içindeki gelir vergisinin payını göstermektedir. Bu tablo yardımıyla gelir vergisinin rolünü gelişmişlik ve az gelişmişlik düzeyinde değerlendirebiliriz.
566
J. Ram PILLARISETTI, “World Income Distribution and Tax Reform: What Tax Systems Do Low-Income Countries Need?”, Development Policy Review, 21 (3), 2003, s. 301.
567
Tablo 13: Bazı OECD Üyesi Ülkelerde Kişisel Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Toplam Vergi Gelirleri ve GSYĐH Đçindeki Payı (%)
1980 1990 2004
Ülkeler
TVGĐP* GSYĐHP** TVGĐP GSYĐHP TVGĐP GSYĐHP
Kanada 34,1 10,6 40,8 14,7 35,1 11,7 ABD 39,1 10,3 37,1 10,1 34,7 8,9 Avustralya 44,0 11,7 43,0 12,2 40,2 12,6 Kore 11,5 2,0 21,1 4,0 13,6 3,4 Avusturya 23,2 9,0 21,0 8,3 22,7 9,7 Belçika 36,3 15,0 31,9 13,4 30,6 13,8 Çek Cum. 12,7 4,9 Danimarka 52,0 22,4 53,2 24,8 50,7 24,7 Finlandiya 35,7 12,8 34,7 15,3 30,5 13,5 Fransa 11,6 4,7 10,7 4,5 17,0 7,4 Almanya 29,6 11,1 27,6 9,8 22,8 7,9 Yunanistan 14,9 3,5 14,1 4,1 13,8 4,8 Macaristan 17,8 6,8 Đrlanda 32,0 9,9 31,9 10,6 27,4 8,2 Đtalya 23,1 6,9 26,3 9,8 25,4 10,4 Lüksemburg 27,0 9,6 23,5 8,4 17,8 6,7 Hollanda 26,3 11,0 24,7 10,2 16,4 6,1 Norveç 28,5 12,1 26,2 10,9 23,5 10,4 Polonya 12,0 4,1 Portekiz 15,9 4,4 15,9 5,5 Slovak Cum. 9,3 2,8 Đsveç 41,0 19,2 38,5 20,3 31,4 15,8 Đsviçre 38,9 9,9 38,8 10,1 34,8 10,2 Türkiye 43,5 7,8 26,8 5,4 14,9 4,6 Đngiltere 29,4 10,3 29,3 10,7 28,7 10,3 OECD Toplam 31,3 10,3 29,7 10,5 24,6 9,1
Kaynak: OECD, REVENUE STATISTICS OF OECD MEMBER COUNTRIES, PARIS, 2006’den, www.gib.gov.tr.
* Kişisel gelir vergisinin toplam vergi gelirleri içindeki payı ** Kişisel gelir vergisinin GSYĐH içindeki payı
Tablo 13 gelişmiş ve gelişmekte olan bazı OECD üyesi ülkelerde kişisel gelir vergisinin rolünü değerlendirmemize yardımcı olacak tek değil fakat, en önemli faktörlerden olan gelir vergisinin payını göstermektedir. Daha önce ilgili bölümde yapılan açıklamalarda gelir dağılımı açısından en önemli vergi türünün gelir vergisi olduğu nedenleri ile birlikte izah edilmişti.
Gelir vergisinin bir ülke vergi sistemi içerisindeki ağırlığını gösteren en önemli unsur, söz konusu bu vergiden elde edilen hâsılatın toplam vergi gelirleri ve GSYĐH içindeki payıdır. Gelir dağılımı açısından da gelir vergisinin payı önem taşımaktadır. Çünkü, gelir vergisinin payının yüksek olduğu ülkelerde genellikle gelir dağılımı daha düzgündür. Aksine gelir vergisinin payının düşük olduğu
ülkelerde gelir dağılımı daha bozuktur.
Tablo 13’e baktığımızda gelişmiş ülkelerde gelir vergisinin gerek vergi gelirleri içerisinde gerekse GSYĐH içerisindeki payının diğer ülkelere oranla daha yüksek olduğunu görmekteyiz. Örneğin, ABD, Đngiltere, Almanya, Hollanda gibi ülkeler bunlardan bir kaçını oluşturmaktadır. Gelişmiş ülkelerde gelir vergisinin payı söz konusu oranlar açısından genellikle OECD ortalamasının üzerinde yer almaktadır. Gelişmekte olan ülkeler açısından ise tam tersi bir durum söz konusudur. Gelişmekte olan ülkelerde gelir vergisinin payı oldukça düşüktür. Tablo:?’e baktığımızda Türkiye de dahil olmak üzere gelişmekte olan bazı ülkelerde gelir vergisinin gerek toplam vergi gelirleri gerekse GSYĐH içerisindeki payı OECD ortalamasının altında seyretmektedir. Dolayısıyla, gelişmekte olan ülkelerde gelir vergisinin payına paralel olarak genellikle gelişmekte olan ülkelerde gelir dağılımı daha bozuktur. Bu durumu Gini Katsayılarını gösteren tablo 15’de açıkça görebilmekteyiz.
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ölçeğinde değerlendireceğimiz ve gelir dağılımını olumsuz etkileyen bir başka unsur ise kayıtdışı ekonominin varlığıdır. Gelişmekte olan ülkelerde yapılan bir takım tartışmalar kayıtdışı ekonomi üzerinde odaklanmış ve kayıtdışı ekonominin çoğu gelişmekte olan ülkelerdeki vergileme ve dağılım için önemli sonuçlara sahip olduğu ortaya konulmuştur. Gelişmekte olan ülkelerde kayıtdışı ekonominin GSMH’nın %30’u ile %60’ı arasında olduğu tahmin edilmektedir568. Dolayısıyla, kayıt dışı ekonominin gelişmekte olan ülkelerde bu denli yüksek oranlarda seyretmesi söz konusu bu ülkelerde gelir dağılımının gelişmiş ülkelere oranla daha bozuk olmasının bir başka nedenini oluşturmaktadır.
Gelir dağılımını etkileyen en önemli vergisel faktörlerden birisi de vergi oranlarıdır. Vergi oranları ve vergi tarifeleri açısından da gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri aşağıdaki tablo 14 yardımıyla değerlendirebiliriz.
568
Tablo 14: Bazı Ülkelerde Gelir Vergisinde Yer Alan En Yüksek Marjinal Vergi Oranları 1999 2002 2003 2004 2007 Ülke EYVO * (%) EÜVD ** ($) EYVO (%) EÜVD ($) EYVO (%) EÜVD ($) EYVO (%) EÜVD ($) (%) Arjantin 35 200.000 35 120.000 35 36.697 35 41.667 9–35 Avustralya 47 30.579 47 30.451 47 35.149 47 46.538 17–47 Avusturya 50 59.590 50 52.324 50 48.698 50 64.052 0–50 Belçika 55 69.993 52 39.665 50 28.596 50 30.210 25–50 Brezilya 28 17.881 28 10.575 28 7.251 28 8.843 15–27,5 Bulgaristan 40 9.403 29 5.545 29 3.982 29 4.550 0–24 Çin 45 12.079 45 12.048 45 12.048 45 12.082 5–45 Almanya 53 66.690 49 49.736 49 52.659 45 65.224 0–42 Yunanistan 45 56.271 40 21.157 40 22.402 40 29.464 0–40 Japonya 50 259.291 37 136.415 37 148.478 37 167.395 10–37 Meksika 40 200.000 40 258.269 35 61.689 33 9.555 3–28 Hollanda 60 56.075 52 43.169 52 47.352 52 63.777 0–52 Polonya 40 15.192 40 18.596 40 18.278 40 19.211 19–40 Portekiz 40 15.192 40 46.339 40 50.045 40 67.139 10,5–40 Romanya 45 4.080 40 3.743 40 3.743 40 4.617 16 D Rusya 35 6.036 13 6.036 13 - 13 - 13 D Đngiltere 40 46.589 40 43.302 40 48.413 40 51.358 0–40 ABD 40 283.150 39 297.350 39 311.950 35 319.100 0–35 Kaynak: WDR, World Development Indicators, 2001, s. 286-289.; WDR, World Development
Indicators, 2003, s. 278-281.; WDR, World Development Indicators, 2004, s. 274-277.; WDR, World Development Indicators, 2005, s. 290-293.; WDR, World Development Indicators, 2006, s. 286-289.; http://www.deloittetaxguides.com/index.asp?rf=0 Erişim: 26.09.2007.; http://www.worldwide-tax.com Erişim: 26.09.2007’ dan yararlanılarak tarafımızdan hazırlanmıştır.
* EYVO: Gelir vergisinde en üst dilime uygulanan vergi oranı.
** EÜVD: Gelir vergisi tarifesinde yer alan en yüksek oranın uygulandığı en üst gelir dilimi
*** 2007 yılını gösteren en son sütunda yer alan verilerden Arjantin, Avustralya, Japonya ve ABD verileri 2006 yılına aittir.
Tablo 14 gelişmiş ve gelişmekte olan bazı ülkelerdeki en yüksek marjinal vergi oranları ve ayrıca, söz konusu bu ülkelere ait 2007 yılında uygulamada olan gelir vergisinin en düşük ve en yüksek vergi oranları yer almaktadır. Ülkeler arasında gelir vergisi ve gelir dağılımı konusunda bir karşılaştırma yapabilmek için tablo 14 bu konuda detaylı bilgiden çok genel bir değerlendirme yapmamızı sağlayacaktır.
Daha önce vergi oranları bahsinde değinildiği gibi gelir dağılımı açısından vergi oranları son derece önem taşımaktadır. Fakat, tek başına vergi oranları belirleyici unsur değildirler. Çünkü, uygulamada her ne kadar marjinal veya yasal oranlar önemli ise de gelir dağılımı açısından önemli olan efektif veya ortalama vergi oranıdır. Dolayısıyla, her hangi bir ülke vergi sistemindeki indirim, istisna ve muafiyet gibi uygulamalar ortalama vergi oranının değişmesine neden olmaktadır. Đşte söz konusu bu değişim hangi gelir grubunun lehine veya aleyhine olduğunu belirleyerek gelir dağılımının ne yönde değiştiği konusunda bir karar verilebilir.
Tablo 14’ de yer alan ülkelerden Romanya ve Rusya’da düz oranlı gelir vergisi uygulanmakta onun dışındaki ülkelerin hepsinde gelir vergisinde artan oranlı vergi tarifesi uygulanmaktadır. Daha önce teorik düzeyde ele alındığı gibi gelir dağılımı konusunda en fazla önerilen artan oranlı vergi tarifesi eğer gerekli unsurlara yer verilmezse gelir dağılımı açısından belki de olumsuz sonuçlara yol açacaktır. Bu nedenle gelir vergisi tarifesinde ortalama vergi oranlarında değişime neden olan bir takım indirim uygulamaları gelir dağılımı açısından önem taşımaktadır. Hatta daha önceki kısımlarda değinildiği gibi düz oranlı bir vergi tarifesine herhangi bir indirim uygulanması durumunda fiili bir artan oranlılık ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle indirim gibi vergisel uygulamalar ve bunlardan kimlerin yararlandığı gelir dağılımı açısından önemlidir.
Tablo 14’de özellikle gelişmiş bazı ülkelerin gelir vergisi oranlarına baktığımızda ilk dilim oranı %0 veya çok düşüktür. Bu uygulama gelir dağılımı açısından son derece önem taşımaktadır. Çünkü, ilk dilimin %0 olması belli bir miktara kadar olan gelirin vergi dışı bırakıldığı anlamına gelmektedir. Đşte belli bir miktar başlangıç gelirinin vergi dışı bırakılması veya çok düşük oranda vergilendirilmesi gelir dağılımı açısından düşük gelirli grupların lehine bir sonuç ortaya çıkarır. Đlk dilim vergi oranının düşük olması veya sıfır olmasının gelir dağılımı açısından önemi ilk dilimde yer alan mükellef grubunun genellikle ücret veya maaş gibi düşük ve sabit gelirli olmalarıdır. Tablo 14’e baktığımızda, Almanya, Hollanda, Đngiltere ve ABD gibi gelişmiş ülkelerin gelir vergisi tarifesinde ilk gelir dilimi vergi oranı %0’dır. Bunun yanında ülkemiz gibi bazı ülkelerin gelir vergisi tarifesindeki ilk gelir dilimi oranı %15 ve üzeri bir orandan başlamaktadır. Bunun en temel nedeni ise gelişmekte olan ülkelerin gelir ihtiyacından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Gelişmekte olan ülkelerde gelir vergisinin yüksek oranlarına tabi mükelleflerin sayısının az olması bu ülkelerde vergi gelirinin azalmasına yol açmaktadır. Bunun yanında yüksek gelirli gruplara sağlanan birtakım vergi avantajları da gelir vergisinin artan oranlılığını zedelemekte ve dolayısıyla gelir dağılımı açısından olumsuz sonuçlar doğurmaktadır569.
569
Vito TANZI-Howell ZEE, “Gelişmekte Olan Ülkeler Đçin Vergi Politikası”, Vergi Sorunları Dergisi, Çev: Đ. Halil BAĞDINLI, Sayı:205, Ekim 2005, s. 24.
Tüm bu faktörlerin de etkisiyle özellikle düşük gelirli ülkelerde vergi yükünün dağılımı oldukça adaletsiz ve yüksektir. Bu ülkelerde baskıcı vergi politikalarının bozucu etkileri görülmekle birlikte, vergiler ne iyi bir gelir kaynağı ne de gelir dağılımı açısından önemli bir araçtırlar570. Sonuç olarak farklı ülkelerin gelir vergisi kanunları bir çok açıdan benzer olmakla birlikte gelir dağılımının düzenlenmesindeki rolü bakımından ülkeden ülkeye büyük farklılıklar vardır. Gelişmekte olan ülkelerde genel olarak gelir vergisinin rolü gelişmiş ülkelerden daha azdır571.