Gecekondulaşma

Türkiye Kentleşmesinde önemli bir olgu olan gecekondu kavramı, Türkiye’de kır kökenli grupların kent ile tanıştıkları ilk alanlar olmuşlardır. Kent ile kır hayat tarzlarının geçiş mekânları olan gecekondular, kırdaki homojen toplumsal

yapıların şehirlerin en kenarında tekrar inşa edildikleri alanlardır. Türkiye’de II. Dünya Savaşı yıllarında kırdan kente olan göç neticesinde, göç edenler konut ihtiyacından dolayı oluşan gecekondu alanları, İstanbul, Ankara, İzmir ve Adana gibi metropollere özgü bir olgu iken, 1980’li yıllardan sonra başta Bursa, Mersin, Gaziantep, Konya, Diyarbakır olmak üzere ülkenin birçok şehrinin gerçeği haline gelmiştir.

Büyük kentlerin çevresinde nüfusun yoğunlaşması, başka bir ifadeyle, kentsel nüfusun ve faaliyetlerin kentin kenarlarına ve uç alanlarına yerleşmesi olarak tarif edilen “banliyöleşme” ülkemizdeki gecekondu alanlarını açıklamak için kullanılan bir kavramdır90_{. Ancak bu kavram kentlerin uzak kenarlarında}

oluşturulmuş, görece yüksek gelirli kişilerin yaşadığı uydu kentleri de kapsadığı için, tam olarak gecekondu kavramını karşılamaz.

Gecekondu, belirli toplumsal normlar ve standartlar dâhilinde, konut sorununu çözemeyen düşük gelirli grupların konut ihtiyaçlarını giderme yoludur.91

Konut ihtiyacını giderme şekli olarak kentlerin kenarlarında, kendine has bir mimari ile ortaya çıkan gecekondulaşmanın Türkiye’de yaygınlaşmasının ve hızlı bir şekilde artmasının en önemli nedenlerinden biri kırdan kentlere doğru olan göç neticesinde şehirlerde meydana gelen nüfus fazlalığının, kentlerdeki konut talebini karşılayacak düzeyin altında kalmasıdır. 1950’li yıllardan itibaren çekici olan kentlere yığılan nüfus, iktisadi ve sosyal olarak hayatlarını kentlerde idame edebilecek imkânlara sahip olamamış ve konut sorunu kısa zamanda, az bir maliyete ve pratik bir yöntem olan gecekondularla çözülmeye çalışılmıştır. Bu yöntem legal bir zeminde gerçekleşmemesine rağmen çoğu zaman siyasi kaygılar bu temayülü görmezden gelip, gecekonduların oluşumuna karşı önlem alınmamasına neden olmuştur.

Büyük kentlerin etrafını saran gecekondu alanları ayrıca ülkenin değişik bölgelerindeki kırsal nüfusu kentlerde aynı mahallelerde kümeleştirmiştir. Ülkenin kendi toplumsal yapılarına uyan bir sosyal dayanışma pratikleriyle oluşan bu

90

Demir, Erol: “Banliyöleşme ve Kent İçi Göç”, Toplum ve Göç, II. Ulusal Sosyoloji Kong., Mersin- 1996, s. 163.

kümelenmeler, hemen her şeyin metalaştığı ve emeğin ücretlendirildiği kentlerde, düşük gelirli olan göçmenler için kentlerde yaşamlarını sürdürebilme yöntemi haline dönüşmüştür. Gelişmekte olan ülkelere kırdan kente doğru olan göç, çoğunlukla gecekondu alanlarına yoğunlaşmaktadır. Bu nedenle gecekondu mahallerinin oluştuğu zamanlar ile kırdan kente yoğun göçün yaşandığı tarihler birbiri ile örtüşmektedir. Bu nedenle gecekondu-göç ilişkisi bir nevi kent içerisindeki kıra ait sosyal yapılar ile kentleşme ilişkisini de açıklamaktadır92

Gecekondu mahallerine göç edenler, yeni mekanlarında gelirleri değişmemesine rağmen, kendilerini daha yoksul hissetmektedirler. Bunun en önemli nedeni, gelir bakımından referans aldıkları grubun değişmesidir. Zira köylerinde kendilerini, görece yoksul hissedebilecekleri sosyal tabakalar daha azdır.93

Ancak kenttin sosyal tabakalaşma anlamında heterojen yapısı, gecekonduda yaşayan bireye daha yoksul olduğu hissini verir. Yıldızbağları mahallesinde yapılan görüşmelerde, mahalle sakinleri kendilerini yoksul olarak nitelemişlerdir. Mülakatlara katılanların hemen hepsi, mahallenin yoksul bir mahalle olduğunu belirtmişlerdir.

Yıldızbağları Mahallesindeki fertler, mahallerinin kesinlikle bir gecekondu mahallesi olmadığını ifade etmişlerdir. Mahalle sakinleri, bu durumu, konutların imarlı, tapulu ve ruhsatlı olmalarına bağladıkları görülür. Gecekondu olarak özelikle Zafran Mahallesi örnek verilir. Zafran Mahallesindeki evlerin devlet arazilerine, herhangi bir izin alınmadan yapıldığı gerekçesi mahallenin gecekondu olduğunun gerekçesi olarak gösterilir. Ancak Yıldızbağları, Tunceli kırlarından göç edenlerin, kent hayatına başladıkları, kentin kenarında kalan bir bölgesi olması ve mahalleye göç edenlerin kırdan taşıdıkları sosyal kültürel ve bazı ekonomik öğeleri mahallede sürdürüyor olmaları, Yıldızbağları Mahalesini, şeklen olmasa da sosyolojik olarak bir gecekondu mahallesi olarak değerlendirilebileceğini gösterir.

92

Türkdoğan, Orhan; Yoksulluk Kültürü: Gecekonduların Toplumsal Yapısı, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum, 1974, s. 4.

93 _{Canbay, Tatar, Hüsniye: Şehirleşme ve Dini Cemaatleşme Münasebeti (Malatya Uygulaması),} Yayımlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı, Malatya, Malatya, 1996, s.93.

Mahallede sosyal dayanışmanın kentleşmenin ve kentlileşmenin tesiri artıkça azalmaktadır. Ancak Elazığ’ın yeni gelişmekte olan, görece üst gelir gruplarının ikamet ettiği mahallere nazaran, mahallede sosyal dayanışma, kırdaki kadar olmazsa da, önemini korumaktadır. Katılımcılar, sosyal dayanışmayı kendi mahallerini köyleri ile karşılaştırıp açıkladıklarında, sosyal dayanışmanın tümüyle bitiğini ifade etmektedirler. Ancak sosyal dayanışma kentin diğer mahalleleri ile mukayese edilerek açıklandığında, mahalleyi diğer mahallelerden farklılaştıran bir olgu olarak belirtmişlerdir. Diğer bir ifade mahallede kent için yeterli ama köylerin hayli uzağında bir sosyal dayanışmanın olduğu söylenebilir. Sosyal dayanışmanın, mahallede devam etmesinin nedeni, insanların hemşehri, akrabalık, etnik köken, inanç grubu gibi sosyal ağları kullanarak mahalleye göç etmeleri ve mahalleyi tercih etmeleri gösterilebilir. Bu sosyal ağ, gecekondu mahallerini diğer mahallelerden ayıran önemli bir yapıdır. Bu bakımdan, Elazığ’da son zamanlarda gelişen Cumhuriyet ve Ataşehir Mahallerinde, Yıldızbağları Mahalesindeki gibi benzer bir kümelenme bulunmamaktadır.

Sonuç olarak, kırsal bölgelerden büyük kentlere göç edenler belirli fiziksel çevrelerde kümelenmesi ve böylece inançları, değerleri ve tutumları ile hayat tarzları yönünden birbirine benzeyen insanların meydana getirdiği toplumsal çevre, aynı zamanda yan kültür anlamını da oluşturur.94 Özellikle hemşeri gruplarının oluşturduğu mahalleler kırdan göçenlerin kentteki ilk durakları olmuş ve kentteki bütün sosyal ve ekonomik ilişkiler bu sosyal şebeke üzerinde yürümüştür. Bu noktada, değişik nedenlerle kentlere göç etmiş topluluklar, gecekonduda kümelenirken, sosyal dayanışma içerisine girebilecekleri ve kendileri ile aynı kültürel geçmişe sahip toplulukları tercih etmişlerdir. Bu tercihler, kentlerin kenar semtlerinde Anadolu’nun farklı toplumsal yerleşim alanlarının mikro mekânlarını oluştururken, diğer yandan bu mekânlar, Türkiye’de sosyal ve kültürel dönüşümün meydana geldiği en önemli alanlar olmuşladır. Bu alanlarda geleneksel kültürel yapılar, kentlerde yeni karşılaşılan sosyal kurumlar ve ilişkiler içerisinde evirilmiş ve yeni boyutlar kazanmıştır. Bu anlamda gecekondu alanları kırdan göç eden insanların

sahip oldukları mevcut kimliklerini ve sosyal referanslarını yeniden tanımladıkları yerler olmuştur.

2.5. Kentleşme Sürecinde Mahalle Sakinlerinin Elazığ Kent Mekânları ile İlgili