Anadolu Aleviliği

Alevilik, Anadolu’da toplumsal olayların ortaya çıkardığı, Orta Asya’dan Ön Asya’ya değin birçok dinlerin izlerini taşıyan bir Anadolu dini olarak tanımlanabilir. İsmail Selçuk İslam’ın Aleviliğin üzerine çekilmiş bir örtüden öteye gidemediğini söyleyerek, aslında Aleviliğin temel çatısı İslam olan farklı inanışların aynı bünyede toplanması olduğuna işaret eder,168

Anadolu’da Alevilik Babai eylemiyle derlenmiş, Bektaşilikle kurumlaşmış ve sistemleşmiştir. Sah İsmail’in ortaya çıkısı ve Anadolu Aleviliğiyle bağ kuruşuyla Anadolu’dan İran’a kadar yaygınlık göstermiştir.169

Aleviliğinin tarihsel seyrini Kerbela Olayı değiştirmiştir ve Şiiliğin bu olaydan sonra Arapların dışında diğer etnik gruplarla tanışması, Alevilik teolojinin farklı coğrafyalarda farklı inanışların etkisine bırakarak, Aleviliği Şii unsurlardan başkalaşmış bir inanış yapısına dönüştürmüştür. Anadolu Aleviliği de Türklerin Şii unsurlarla karşılaşıp, Aleviliği inancını benimsemeleri ve kendilerinde önceden olan bazı kültürel ve geleneksel öğeleri Aleviliğe eklemlemeleriyle oluşmaya başlamıştır. Anadolu Aleviliği için ileri sürülen genel kanı, göçebe hayatını sürdüren Türkmenlerin, Müslümanlığı benimsemesiyle birlikte, daha önceki bazı inanç ve geleneksel ritüellerini, İslam dini ile birleştirmeleri esasında ortaya çıktığıdır. Yani Müslümanlığı kabul etmeden önce benimsenmiş olan inanç ve gelenekler, süreç

166 _{Ferhat MENGÜÇ, 32 yaş Öğretmen; Metin GELMEZ, 25 yaş Öğrenci}

167 _{Ferhat MENGÜÇ, 32 yaş Öğretmen; Deniz ÇELİK, yaş 27, Anaokulu öğretmeni; İsmini vermek} istemedi, yaş 35, kahvehane işletmecisi; İsmini vermek istemedi, yaş 28, Erkek, Öğretmen 168

Selçuk, İsmail: Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik (İstanbul, 1991, s. 119. 169 _{Öz, Baki: Alevilik Tarihinden İzler, Can Yay. , İstanbul, 1997, s. 37-39.}

içerisinde İslami bir görünümle içselleştirilmeye çalışılmıştır. Bu bakımdan Anadolu Aleviliği hususunda, evrimleşme sürecinde Manicilik, Budacılık, ve Musevilik gibi büyük dinlerin çoğunu tanımış bulunan Türk-Moğol uluslarına has bir hoşgörü ve henüz güçlü kültür geleneği kazanmamış, genç uluslarda görülen bir benimseme yeteneği sayesinde, yüzyıllar boyunca bir çok inanışı, hatta yerli sapkın mezhepleri içinde eritmiş gerçek bir dinler karışması demek mümkündür.170

Ayrıca, Ahmet Yaşar Ocak Aleviliğin inanç yapısının temelinde Orta Asya Şamanizm’i kadar özellikle Budizm gibi uzak doğu ve Zerdüştilik, Mazdekizm; fakat özellikle Maniheizm gibi antik dinlerin de çok önemli katkısının bulunduğunu, hatta önemli bir ölçüde Hıristiyanlık ve Musevilik etkilerinin ve doğal olarak antik Anadolu ve Mezopotamya mitolojisinin payını da unutmamak gerektiğini işaret etmektedir.171

Anadolu’da bugün yaygın bir şekilde Alevi olarak adlandırılan kitleler için kaynaklarda birçok ismin kullanıldığını söyleyebiliriz. Anadolu’daki Alevi kitleleri nitelemek üzere kaynaklarda Kızılbaş, Rafızi, ısık, mülhid ve torlak gibi adların kullanıldığını görmekteyiz. Bunlardan en çok kullanılanı Kızılbaş adı olmuştur. Anadolu Alevileri kendileri için çok anlamlı Kızılbaş adını, Osmanlı yönetiminin ahlak dışı anlamlar yükleyerek, Sünni kitlelere aşılayarak bir psikolojik savaş aracı olarak kullanması sonucunda bırakmak zorunda kalmışlardır 172

.

Mülhaklarda katılımcıların Anadolu Aleviliği ile ilgili görüşleri değişmektedir. Aleviliği ideolojik olarak algılayan bireylerin, Anadolu Aleviliğini “ Türk Aleviliği”, “Merkezi iktidarın kendilerine zorla empoze etmeye çalıştığı Alevilik”, olarak algıladıkları görülmüştür.173

Bu görüşü savunanlar, Tunceli Aleviliğinin Anadolu Aleviliğinden farklı inanç ve uygulamalarının olduğunu belirterek, bazı farklılıkları Kürt etniğine ve sol ideolojilerin evrensel sloganlarına dayandırdıkları görülmüştür. Alevilik inançlarının “Türk Tasavvuf Anlayışına”

170 _{Melikoff, İrene: Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, İstanbul, 1994, s. 107.} 171 _{Ocak, Ahmet Yasar: Alevi Bektaşi İnançlarının, İslam Öncesi Temelleri, İstanbul, 2000, s. 16.} 172

Gürer, Yunus: Kuluncak’ta Yaşayan Alevilerde Dini Hayat ve Yaygın Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalıdinler Tarihi Bilim Dalı, yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2008, s. 20.

173

Hıdr AĞGÜL, 53 yaş , İşçi Emeklisi; Metin GELMEZ, 25 yaş, Öğrenci; İsmini vermek istemedi , yaş 29, Erkek, Rehber öğretmen; Hüseyin TAŞ, 46 yaş, işsiz; Munzur KESER, yaş 29, Satış Elemanı

dayan dayanmadığı ile ilgili soruya, bu grupta yer alan bireylerin, Tasavvuf anlayışının Alevilikte önemli olduğunu, ancak kendilerinin Aleviliklerini tamamen açıklamadıklarını belirtmişlerdir. Tunceli’deki Aleviliğin “pir-mürşit-rehber” döngüsü ve seyitlerin ocak geleneğinden önemli bir şekilde etkilendikleri belirtilmektedir. Ayrıca Tunceli’de “Zazaca” ibadet yapıldığını belirten katılımcılar, Anadolu Aleviliğinden kullanılan dil bağlamından da ayrıldıklarını belirtmişlerdir.

Bu şekilde ifadelerin, mahallede sürdürülen Alevilik inanç ve uygulamalarında etkili olmadığı görülmüştür. Mahallede bulunan cem evinde Türkçe deyişlerin okunduğu, ibadetlerin ve duaların Türkçe ve bazen Arapça uygulandığı belirtilmiştir.174

Aleviliği ideolojik olarak idrak eden bireylerin tutum olarak ideolojik Aleviliğinden etkilendikleri ancak davranış ve uygulamada mahallede sürdürülen ve her geçen gün Tunceli Aleviliğinden kültürel olarak uzaklaşan Alevilik uygulamalarını takip ettikleri anlaşılmaktadır. Aleviliği geleneksel olarak idrak eden bireylerin, kendilerini Anadolu’nun diğer coğrafyalarındaki Alevilere yakın gördükleri tespit edilmiştir. Bu bireyler için Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Mevlana, Somuncu Baba, gibi kutsal zatlar, önemli ve belirleyicidir. Ayrıca bu bireyler, siyasi olarak kendilerini diğer Anadolu Alevileri kadar dışlandıklarını belirtmekte ve sorunlarının aynı olduğunu ileri sürmektedirler. Özelikle cemevlerinin resmi statüsü, din dersi sorunu ve Aleviliğin devlet tarafından sahiplenilmediği fikri bu bireylerin diğer Anadolu Alevileri ile paylaştıkları konulardır.

Kısaca, tarihsel ve sosyolojik olarak, kendisini özgün bir biçimde konumlayan Anadolu Aleviliği, sahip olduğu sosyal kurumları ile uzun zamanlar Anadolu kırlarında önemli bir kitleye nüfuz ettiği söylenebilir. Mahallede kentleşme nedeniyle bireylerin Tunceli ile münasebetleri azalmaktadır. Bu durum, mahallede Tunceli Aleviliğinde kırda uygulanan farklı bazı uygulamaların terk edilmesine neden olmuştur. Dolayısıyla, kentleşme mahallede Tunceli Alevilerini, Anadolu Aleviliği çatısı altına getirmiştir. Aleviliği ideolojik olarak idrak eden kişiler,

174 _{Cafer YEŞİL, 42 yaş, Yıldızbağları Cemevi Dedesi; Sevda AY, yaş 27, Bankacı, Ferhat} MENGÜÇ, 32 yaş Öğretmen, Sevim MENGÜÇ, 61 yaş, Ev Hanımı, Sultan ERTUN, 60 yaş, Ev Hanımı.

Anadolu Aleviliğini kabul etmeyip, Anadolu Aleviliğini bir ideolojik proje olarak görmelerine rağmen, kendilerinin Aleviliğin manevi tarafıyla ilgili alternatif bir söylem geliştirememişlerdir. Bu nedenle mahallede, söylem ve tutum olarak özelikle gençlerde Anadolu Aleviliğine karşı bir yaklaşım gelişse de, bu yönelişi uygulamalarda görmek mümkün değildir. İdeolojik Alevilik, kentlerde Aleviliği olumsuz etkilemekte ve Alevilik kurumlarının itibarsızlaşmasının önemli bir nedeni olmaktadır. Bu nedenle mahalledeki ideolojik Alevilik sadece Anadolu Aleviliğine etki etmemektedir. Bu tür yaklaşımlar, aslında, tümüyle mahallede Aleviliğin bir sonraki nesillere nakledilmesini olumsuz etkilemektedir.