Gazne’nin Kapıları ve Yolları

Gazne coğrafi konumu bakımından sınır bir bölgede pek çok bölgeye giden yolların kesiştiği bir noktada olması hasebiyle tarih boyunca bölgesinin ticaret merkezlerinden sayılmıştır. Bu özelliğinden kaynaklanıyor olacak ki Gazne’nin

378

İstahrî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, s. 280; İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 450. 379

Yâkût el-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldân, IV, 201. 380 _{Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 485.}

381 _{Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 239-240.} 382 _{Mübârekşâh, Âdâbü’l-Harb, s. 102-103.}

farklı bölgelere bakan dört kapısının ve pek çok güzergâhı ile tacirlerin konakladığı kervansaray ve ribatları olduğu ifade edilmiştir.

1.1.2.1. Gazne’nin Kapıları

Şehrin, kuzey batı semtlerine ve Bâmiyân bölgesine açılan ve daha sonraları Kinik ve Senâî olarak değiştirilen Bâmiyân kapısı نایماب باب- , Semenân kapısı نانمس باب- , Kerden kapısı-ندرک باب ve Sîr kapısı-ریسلا باب adında dört kapısının oduğu belirtilmektedir.383 Ayrıca Gazne’nin meşhur İpek Yolunun ana güzergâhlarında olması Gazne’yi sadece ticaret açısından değil; aynı zamanda kültürel bakımdan da zenginleştirmekteydi.384

Çünkü şehrin bu dört kapısının her biri söz konusu dönemde ticarî ve kültürel bakımdan dönemin merkezi haline gelen şehir ve ülkelere doğru açılıyordu.385

1.1.2.2. Gazne’nin Yolları

Gazne şehrini diğer şehir veya bölgelere bağlayan yollar konusunda coğrafya kitaplarında bazı bilgiler yer almaktadır. Söz konusu bilgilereden Gazne’nin söz konusu semtlere olan yönlerini ve yollarını da tespit etmek mümkündür. Bu bilgilere göre Büst’ten Gazne’ye giden yol ve kervansaraylar şu şekildedir:

Fîrûzkand Ribatına --دنق زوریف طابر-386 bir konak, oradan Meyğûn Ribatına- طابر نوغیم-387

bir konak, oradan Ribât-i Kebîr’e – 388 ریبک طابر– bir konak, oradan

383 _{Makdîsî, Ahsenu’t-Tekâsîm, s. 304.}

384 _{Hisâriyân, Edebiyâti Fârisî-i Darî der Devre-i Gazneviyân, s. 75.} 385

Pâyde, Muhaddise vd., “Ehemmiyeti Târîhî ve Sahtârı İktisâdî-i Şehr-i Gazne”, Fasılnâme-i İlmî- Püjühejî-i Târîh ve Temeddün-i İsâmî, Kum, yıl: 5, Güz 2014, sayı: 16, s. 138.

386 _{Fîrûzkand, Büst’e iki merhalelik bir mesafede bulunan Sirvân şehriyle Büst’ün arasındadır. İdrîsî} ise onu çarşısı olan ve Ruhhac tarafına gidilen yolun sağ tarafında olan küçük bir uygar kent olarak tanımlamaktadır. bkz. İstahrî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, s. 248; İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 420-421; İdrîsî, Nüzhetü’l-Müştâk, I, 467.

387

Meyğûn bölgesiyle ilgili diğer coğrafya kaynaklarında herhangi bir bilgi edinemedik. Ancak yukarıda zikredilen bilgiler onun Fîrûzkand ile Ribât-i Kebîr arasında olduğunu göstermektedir. Büst’ün sınırları içerisinde olma ihtimali yüksek gözükmektedir.

388 _{Makdîsî’nin eserinde bu isim Ribât-i Kişr-رشک طابر olarak geçmektedir. bkz. Makdîsî, Ahsenü’t-} Tekâsîm, s. 349.

Bencvây’a-یاوجنب-389

bir konak, oradan Tekînâbâd’a – دابآ نیکت- bir konak, oradan Horsâna’ya-هناسرخ-390 bir konak, oradan Serâb- بارس- Ribâtına bir konak, oradan da el-Alavukâl-لقولاا-391 Ribatına bir konak, oradan Ribât-i Cengel’e-لگنج طابر-392 bir konak, oradan Ğram Köyüne-مرغلا ةیرقلا- bir konak, oradan Hâst Köyüne-تساوخ-393 bir konak, oradan da Cûma-ةموج- köyüne bir konak, oradan Gazne’nin ilk sınırı olan Hâbsâr-راسباخ-394 köyüne bir konak ve oradan Huşbâcî-یجابشخ-395 köyüne bir konak ve oradan da Gazne’ye bir konaklık yol mesafesi bulunmaktadır.396

Bazı coğrafya kitaplarında Hüsrâcî köyüyle Gazne arasında mamur bir köy olarak aktarılan Ribât-i Hedu’nun-اوده طابر- olduğuna işaret edilmektedir.397

Diğer taraftan Makdisî Haysâr olarak verdiği ve Gazne’ye sınır köy olarak aktarılan Hâbsâr köyünden sonra konuyla ilgili bilgi vermemiştir.398

Yukarıda aktarılan yerleşim birimlerinin Gazne ile Büst arasında olduğu görülmektedir. Hâbsâr köyünün de Büst’ten Gazne istikametine doğru gelindiğinde Gazne’nin sınır köylerinden biri olduğu nakledilmektedir. Sultan Mesud 425/1033

389 _{Rûhhâc’a bağlı bir şehirdir. Bkz. İstahrî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, s. 244.244. Gazne’ye 12} menzillik mesafede olan Bencvâyî Ruhhac’ın başkenti konmunda idi. Yün dokumlarının yapıldığı bu şehir Büst ve Gazne arasında olması dolaysıyıla orta çağda meşhur bir kent idi. Ya’ûb b. Leys Safârî’nin Rutbil’i bu şehirde yakalayıp öldürdüğü bilgileri dikkate alınacak olursa bölgeye İslam dininin girmesi Safârîler döneminde olmuştur. Söz konusu bu şehir Gûrluların bölgeye hkim olmasından sonra değerini kaybetmiştir. Günümüz Afganistan’ının Kandahar ili yakınlarında olan bu şehir ile ilgili geniş bilgi için bkz. Şâh, Mîrhüseyin, “Pencvâyî=Fencvâyî”, Ariana, Kâbil, 03.1339/05.1960, Sayı: 208, s. 1-4.

390

Bu isim Makdisî’nin eserinde Hursan-ناسرخ şeklinde geçmektedir. Bkz, Makdîsî, Ahsenü’t- Tekâsîm, s. 350.

391 _{İdrîsî bu kelimeyi Ûk-قوا şeklinde yazarak bir köy olduğunu ifade etmektedir. bkz. İdrîsî,} Nüzhetü’l-Müştâk, I, 459.

392 _{Diğer bazı İslam coğrafyacıları bu kelimeyi Hengelâbân-دابآ لکنخ- şeklinde vermiştir. bkz. Makdîsî,} Ahsenü’t-Tekâsîm, s. 350; İdrîsî, Nüzhetü’l-Müştâk, I, 459.

393

Bu ismi İbn Havkal ve İdrîsî’nin eserlerinde Câbişt- تشباج şeklinde geçerken; Ahsenü’t- Tekâsîm’de ise Hâst-تساخ olarak görülmektedir. bkz,. İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 422; Makdîsî, Ahsenü’t-Tekâsîm, s. 350; İdrîsî, Nüzhetü’l-Müştâk, I, 459.

394 _{İbn Havkal bu ismi Hâbisân-ناسباخ olarak zikrederken; Makdîsî ise Haysâr- راسیاخ- şeklinde} vermektedir. bkz. İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 422; Makdîsî, Ahsenü’t-Tekâsîm, s. 350; İdrîsî, Nüzhetü’l-Müştâk, I, 460.

395

İbn Havkal bu ismi Hüsrâcî şeklinde kaydetmektedir. bkz. İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 422. 396

İstahrî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, s. 251; İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 422; İdrîsî, Nüzhetü’l- Müştâk, I, 469-460.

397 _{İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 422; İdrîsî, Nüzhetü’l-Müştâk, I, 460.} 398 _{Makdîsî, Ahsenü’t-Tekâsîm, s. 350.}

yılında Gazne’den Horasan’a çıktığında on günde Tekinâbâd’a ulaştığı nakolunmaktadır.399

Diğer taraftan Gazne’den Gerdîz istikametine giden yollar ile ilgili İslâm coğrafyacılarından bazılarının bir takım bilgiler aktardığına şahit olunmaktadır. Bu bilgilere göre Gazne’nin, bir konaklık mesafede bulunan Gerdîz’den Hindistan’a giden bir takım güzerâhler bulunmaktadır. Gerdîz’den bir konaklık mesafede olan Ûğ-غوا- ve ona bir konaklık mesafede bulunan Leccân’dan-ناجل- Veyhend-دنهیو- 400_{istikametiyle Hint ve Sind topraklarına geçildiği}401

bilgileri dikkate alındığında, şüphesiz bu güzergâhların bölgenin ticarî sevkiyatında mühim rol oynadığı anlaşılmaktadır. Yâkût el-Hamevî’ye göre Gazne’den Bâmiyân, Hutlân ve Horasan bölgelerine giden yollan şehrin sol kesiminde olup; kıble tarafındaki yoldan ise Büst ve Sîstân bölgelerine ulaşılırdı.402

Şekil 6: Hicri İlk Asrın Başlarında Horasan Şehirlerinin Bilinen Yolları ve Onların Birleştiği Noktalarını Gösteren Haritanın Büst ve Gazne Arasında Bulunan Yollarını Gösteren

Kısımlar403

399

Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 391.

400 _{Çipal’ın yönetiminde olduğu bu büyük şehirde Müslümanların sayı bakımından azınlıkta olduğu ve} Sind eyaletinde bir başkent olduğu aktarılmaktadır. Hudûdü’l-Âlem, s. 89; Makdîsî, Ahsenü’t- Tekâsîm, s. 477; Bîrûnî, Tahkîk Male’l-Hind, s. 146.

401 _{Makdîsî, Ahsenü’t-Tekâsîm, s. 349.}

402 _{Yâkût el-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldân, III, 448.} 403 _{Habîbî, Târîh-i Afganistan Ba’dez İslâm, s 146.}

Gazne’den Bâmiyân istikametine giden yol ve güzergâh isimleri de şu şekilde nakledillmektedir. Gazne’ye bir konaklık mesafede Ribât-i Bârid-دراب طابر- ona bir konaklık mesafede olan İsnâh-خانسا-404

ve ona aynı mesafe uzaklığında olan Hans- سنخ- bölgeleri sayılarak Hans bölgesinden sonra Bâmiyan’a ulaşıldığı ifade edilmektedir.405 Hatta bu istikametin Faryab, Semerkand, Buhara ile Hârizm bölgelerine kadar ulaştığığına işaret edilmektedir.406

Kimi coğrafya kaynaklarında Horasan’ın doğu semtlerinde bulunan Fars, Herat ve Gûr çöllerinden Gazne’ye giden bir yolun varlığına işaret edilmektedir.407 Beyhakî’nin aktardığına göre Gazne ile Gûr arası atlıya üç günlük yol olup; Gûr’la Nişâbûr arası da, yine, atlıya on günlük yol idi.408

Bu bilgilere göre Gazne-Nişâbur arası atlıya on üç günlük yoldur. Tabi bir ticaret kervanı için bu mesafe nakledilenden daha fazla sürebilir. Beyhakî Sultan Mes’ûd’un 13 Cemaziyelevvel 422/08. Mayıs 1031 yılında Belh’ten Gazne’ye doğru çıktığında takip ettiği yol ve güzergâhlarını Belh >> Semengân >> Bağlân >> Dere-i Zirakân yoluyla Gûrvend >> Pervân >> Balak >> Şeckâv >> Halkânî ve Gazne olarak aktararak 8 Cemâziyelâhir 422/02. Haziran 1031 tarihinde Gazne’ye ulaştığını beyan etmektedir.409

Gazne’nin diğer bölgelere olan mesafesi ile ilgili kim coğrafyacılar da bir takım bilgiler vermektedir. Örneğin Muhallebî (380/990) Gazne’nin kuzey tarafında yer alan Bâmiyân ile Gazne’nin mesafesini kırkbeş fersah, Büst ile Gazne’nin mesafesini ise yaklaşık kırk fersah olarak verirken; Gazne ile Multân arasını ise yüzaltmış fersah olarak kaydetmektedir.410

404

Bu kelime ile ilgili diğer coğrafi eserlerinde bilgi geçmezken; Hudûdü’l-Alem yazarı Sekâvend ile İstâh-خاتسا adlı küçük şehirden bahsederek dağ eteğinde yeraldığına işaret etmiştir. Ancak Makdîsî’nin aktardığı İsnâh ile aynı olup olmadığı konusunda herhangi bir destekleyici bilgi bulunmamaktadır. bkz. Hudûdü’l-Âlem, s. 125.

405 _{Makdîsî, Ahsenü’t-Tekâsîm, s. 349.} 406

Velî, Evzâ’i Ferhengi-i Şehr-i Gaznîn, s. 13. 407

İstahrî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, s. 253; İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 426. 408 _{Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 486-487.}

409 _{Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 227,235.}