Gazne’nin Nehir ve Barajları

Gazne hakkında bilgi veren coğrafyacılar şehrin sahip olduğu bir nehrinden bahsetmekle birlikte nehirle ilgili detaylı bilgi vermemişlerdir.648 Ancak Bâbürşâh’ın yazdığı hatıratında şehrin üç-dört barajına işaret etmesi649

Gazne’de üç-dört ayrı nehrin bulunduğuna delalet etmesi bakımından önem arzetmektedir. Nitekim Gazne ile ilgili yapılan bir takım araştırmalarda şehrin Gazne, Ternek, Sengmâşe ve Nihâre adında dört nehrinden bahsedildiği görülmektedir.650

Söz konusu bu nehirlerin kaynağını, kış aylarında yağan karın dağ tepelerinde biriken sularının teşkil ettiği belirtilmektedir.651 Ayırıca Gazne’nin akarsu kaynağını Hindûkûş dağının güney kısımları ile Nâver tepelerinin sağladığı da ifade edilmektedir.652

643 _{Azîmî, Coğrafyâ-i Vilâtet-i Gaznî, s. 41.} 644

Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 8. 645

Kazvînî, Âsârü’l-Bilâd, s. 428.

646 _{Bu bilinmeyen bir ot türüdür. Turunc de denmektedir. Kabuğundan reçel yapılmaktadır. bkz.} Tebrîzî, Burhânu’l-Kâti’ I, 482. Turunc’un anlamı ise Türkçe sözlüklerde Ağaç Kavunu olarak verilmiştir. bkz. Sükün, Ziya, Farsça Türkçe Lûgat, MEB. Yay. İstanbul, 1984, I, 582.

647 _{Azimî, Coğrafyâ-i Vilayet-i Gaznî, s. 41-42.} 648

İstahrî, el-Mesâlik Ve’l-Memâlik, s. 280; İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, II, 450; Makdîsî, Ahsenü’t- Tekâsîm, s. 303;

649 _{Bâbürşâh, Bâbürnâme, , II, 215.}

650 _{Azîmî, Coğrafyâ-i Vilayet-i Gaznî, s. 81-82.} 651 _{Azîmî, Coğrafyâ-i Vilayet-i Gaznî, s. 79.}

Gazne şehrinin en önemli nehirlerinden birisi Gazne nehridir. Bu nehir Gazne şehrinin kuzey kısımları başlayarak Serseng, Cağatû, Şaşgâv ve Hâce Ömerî’den geçerek şehre ulaşmaktadır.653

Gerdîz tarafından gelen küçük nehrin kendisine katılması ile daha büyüyen Gazne nehri, şehrin güney tarafında bulunan Gazne Gölüne dökülmektedir.654 Gazneli Mahmûd’un bu nehre 35 metre655 yükseklikte bir baraj yaptırması656 nehrin söz konusu dönemde şehrin su ihtiyacını karşıladığını göstermektedir.

Şekil 15: Bend-i Sultan’dan Bir Kare657

Gûrlûların şehri istilası sırasında tahrip edildiği nakledilen mezkur barajın Babürlüler dönemine kadar onarılmadığı ve Babürşâh’ın Hindistan’ı ele geçirdiği sene (Aralık 1526) Hoca Kelân’dan söz konusu bendin imarı için para yollayacağı bildirilmektedir.658 Ancak Bâbürşâh’ın bu teşebbüsünün netice verip vermediği konusunda herhangi bir bilgiye sahip bulunmamaktayız. Kimi araştırmacıların söz konusu Bend-i Sultanî’nin Gurluların tahribatından sonra Afgan Kralı Emîr

652

Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 9. 653

Bâbürşâh, Bâbürnâme, , II, 215; Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 10. 654 _{Azîmî, Coğrafyâ-i Vilayet-i Gaznî, s. 81.}

655 _{Bâbürşâh bu bendin yüksekliğini kırk-elli karı ve uzunluğunu yalaşık üç yüz karı olarak} vermektedir. bkz,, Bâbürşâh, Bâbürnâme, , II, 215. Buradaki “Karı-یراق” kelimesi Eski Türklerde ve Türkçede kullanılan bir antropometrik ölçü birimidir. Kâşgarlı Mamud, Divânü Lugâti’t-Türk, çev. Seçkin Erdi, nrş., Kabalcı Yayinevi,İstanbul, 2005, s. 404.

656

Bâbürşâh, Bâbürnâme, , II, 215; Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 10.

657 _{Lee, Jonathan, Acâîb-i Târîhî-yi Afganistan, çev. Seyd Muhammed Hüseyni, nşr. Müessese-i} İntişârât-i Rahmet, yyy., 2014, s. 41.

Habibullah Han ( 1901-1919) döneminde onarıldığını aktarmaları659 Bâbürşâh’ın teşebbüslerinin neticesiz kalmış olabilceğini göstermektedir.

Gazne nehri bahar mevsimlerinde taşkın sele mahkum olurken; yaz aylarında ise özellikle uç ve yukarı kısımlarının kuru ve susuz kaldığı ifade edilmektedir.660 Nitekim Beyhakî’nin naklettiğine göre Gazne nehrinin taşması ve sel felaketi sonucu birçok yerleşim birimi, hayvan ve köprü tahrip olmuştur.661

Gazne’nin Rûd-i Ternek, Rûd-i Sengmâşe ve Rûd-i Nihâre gibi nehirlerinden bahsedilmektedir.662 Ancak bu nehirler ile ilgili mukaddem kaynaklarda kesin bilgiye ulaşmak imkansız gözükmekle birlikte bazı coğrafi kaynaklarda nehrin ismini aldığı bölge isimleri hakkında bazı bilgilerin yer alması söz konusu bu nehirler konusunda ipucu vermeleri açısından önemlidir. Örneğin:

Ternek Nehri-کنرت رهن günümüz Afganistan’ının il haritaları açısından bakıldığında Zâbül, Gazne ve Kandahar illerinin arasından geçen bir nehirdir.663

Bu bilgiler dikkate alındığında söz konusu bu nehrin Gazne’nin Zâbül iline sınır olan bazı bölgeleri için önemli bir su kaynağı olduğu açıktır. Nitekim bu nehrin sözkonusu Zâbül’e sınır olan Tûhî bölgesinin su ihtiyaçlarını karşılamada önemli işlev gördüğüne işaret edilmektedir.664

Söz konusu bu Ternek bölgesini coğrafya müellifleri, Büst’ün nahiyelerinden biri olarak naklettikleri görülmektedir.665

Şehrin sahip olduğu barajlar ile ilgili nakledilen bilgilere bakıldığında Sultan Mahmud tarafından yapılan Su bendi dışındakilerin daha sonraki yıllarda yapılmış olduğu anlaşılmaktadır. Bunlar Serdih Barajı, Zenahân Barajı ve Bend-i Sirâc666

659 _{Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 10.} 660 _{Azimî, Coğrafyâ-yi Vilâyeti Gaznî, s. 83.} 661 _{Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 230-240.}

662 _{Afganistan Nehirleri Haritası için bkz. Ek-5, s. 335.}

663 _{Pûpal, Karim, “Deryahâ-i Afganistan”, http://howd.org/pdf/Daryaa.pdf, 04.03.2016, 23:40,} 04.03.2016, s. 13.

664 _{Azimî, Coğrafyâ-yi Vilâyeti Gaznî, s. 81.} 665

Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân el-Hemedânî (v. 584/1188), el- Emâkin Me’ttefeka Lafzuhu ve İftereka Müsemmahu Mine’l-Emâkin, thk. Hamd b. Muhammed el- Câsir, nşr. Dâru’l-Yemâme Li’l-Bahs Ve’t-Terceme Ve’n-Neşr, yyy., 1415/1995, s.159; Yâkût el- Hamevî, Mücemü’l-Büldân, II, 27.

isimleri ile bilinen barajlardır. Serdih Barajının, Bâbürşâh’ın eserinde görülmesi667 Azimî’nin bu barajın yapım tarihi olarak aktardığı hş.1339/1930 yılından668

önce mevcudiyetini göstermektedir. Diğer taraftan Bâbürşâh’ın eserinde Sihand ve Serdihten bahsedilmektedir. Bunlardan Serdih Barajının mamur olduğu nakledilmektedir.669

Nehir ve barajların dışında Gazne’de iki adet gölün varlığından bahsedilmektedir. Bunlardan birincisi şehrin batı tarafında olup şehre 55 km mesafede bulunan Nâver’dir. Dört bir yanı yüksek dağlarla çevrili olan bu gölün uzunluğu 38 km ve genişliğinin de 18 km olduğu nakledilemktedir.670

Diğeri de Gazne nehrinin son noktasını teşkil eden Gazne gölüdür. Bu göl Gazne’nin güneyinde olup şehre 130 km mesafede bulunmaktadır. Suyunun tuzlu olması nedeniyle kullanıma uygun olmayan gölün bahar ve yaz aylarında yaklaşık yetmiş tür göçebe kuşun uğrak yeri olduğu kaydedilmektedir.671

Şekil 16: Gazne’nin Su Şebekelerini Gösteren Harita.672

667 _{Bâbürşâh, Bâbürnâme, , II, 215.} 668

Azimî, Coğrafyâ-i Vilâyet-i Gaznî, s. 84. 669

Bâbürşâh, Bâbürnâme, , II, 215.

670 _{Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 12.} 671 _{Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 13.} 672 _{Azimî, Coğrafyâ-i Vilâyet-i Gaznî, s. 86.}