3. GAZNE’NİN İSİMLERİ
3.1. Gazne’nin İslâm Öncesi İsimleri
Gazne şehrinin İslâm öncesi isminin Avesta’da, Batlamyus’un coğrafya eserinde ve Çin kaynaklarında geçtiğine vurgu yapılmaktadır.260 Söz konusu bu isimlerin İslâm tarihi, coğrafya ve sözlüklerinde geçmediğinin altı çizilmesi gerekmektedir. Diğer taraftan Gazne isimleriyle ilgili makale yazan Fransız müsteşrik E. Benveniste ve Bosworth’un söz konusu makalelerinde, Avesta’daki Gazne’yle ilişkilendirilmeye çalışılan isimlere, hiç yer vermedikleri görülmektedir. Bu da bu konunun sorgulanması açısından önemli bir meseledir. Gazne isminin İslâm öncesi dönemi ile alakalı özellikle önce miladi II. yüzyıllarda Batlamyus tarafından Gazâka, ikinci olarak da miladi XII. yüzyılda Çinli Seyyâh H. Tsang tarafından Ho-si-na şeklinde geçtiğine vurgu yapılmaktadır.
Gazne’nin kaynaklarda rastladığımız İslâm öncesi isimleri şunlardır:
259 Târîh-i Sîstân, s. 209.
260 Kohzâd, Ahmed Ali, “Âbidât ve Mezârât-ı Gaznî” Salnâme-i Kâbil, s. 162; Bosworth, C. Edmund, Historic City of the Islamic World, Brill Yay. Leiden, 2007, s. 146.
Ûrve(هوروا): Avesta’da zikri geçen 16 şehrin beşinin Zâbülistân bölgesi ile alakası olduğuna işret edilmektedir. Bunlardan birisi de Gazne’nin ismi olduğu söylenilen Ûrve’dir. Ahvara Mazda şöyle dedi: “Bölgelerden sekizincisini yarattım ki geniş meralı ve bol yeşili olan Ûrve’dir.”261
Gazne şehriyle ilgili araştırma yapan bazı araştırmacılar tarafından, Avesta’da zikri geçen Ûrve ikliminin, İslâmî kaynaklarda zikri geçen güney Zâbülistân ve Gazne ile uyuştuğu savunulmaktadır262. Ancak Avesta’da zikri geçen 16 bölgenin İran’ın doğusunda yer aldığını söyleyen Daramesteter, Ûrve’nin Fırat kenarında olabileceği görüşünü savunurken; Edward G. Browne ( v. 1926) ise Ûrve’yi Tûs bölgesi olarak tarif etmiştir.263 Diğer taraftan, Allame Habibî de Ûrve’den maksadın, Paktia264 ve Süleyman Dağı olduğunu ve Martin Haug ( v. 1876) da Kâbil olduğunu aktarmaktadır.265 Aynı şekilde Kohzâd’ın da konuyla ilgili araştırmalarına bakıldığında Ûrve’den kastın farklı bir yer olduğu konusunda görüş bildirdiği görülmektedir.266 Anlaşıldığı üzere bu ismin tam olarak Gazne olup olmadığı net değildir. İleriki sayfalarda da görüleceği gibi Avesta’da geçen bir takım isimleri Gazne ile ilişkilendirmek isteyenler olmuşsa da, bu konuda tam bir ittifakın sağlanamadığına şahit olmaktayız.
Kahre (هرخک): Avesta’da Gazne (Kahra/هرخک- Çahır/رخچ) adı ile on üçüncü
kutsal bölge olarak zikredilmektedir267. Bu isim Zerdüştlerin kutsal kitabı kabul edilen Avesta’da 13. Bölgeye verilen isim olarak geçmektedir. Söz konusu bu ismin Gazne’nin eski isimlerinden biri olduğu iddiası,268
konumuz açısından önem arz ettiğinden, söz konusu isimle ilgili zikredilen malumata ve farklı görüşlere temas etmeden geçmeyi uygun bulmadık.
261 Vindâd, I. Fasıl, 11. Bend.
262 Geyânî, “Sîmâî-yi Gaznî der Manzûmahâî-yi Târîh-i Âriana”, Gaznî Bister-i Temeddun-i Şark-ı İslâmî, I, 100-112.
263
Browne, Edward G., A Literary History of Persia: from the Earliest Times until Firdawsi, çev. Ali Paşa Salih, I, 41,57.
264 Paktia/ایتکپ: Gazne’nin güney doğusunda yer alan Afganistan’ın illerinden biridir. 1341/1962 yılında il ola Paktia hakkında geniş bilgi için bkz. Ârız, Coğrafyâ-yi Vilayet-i Afganistan, s. 96-100. 265
Habîbî, Târîh-i Muhtasar-ı Afganistan, s. 25; Martin Haug’dan aktaran Geyânî, “Sîmâî-yi Gaznî der Manzûmahâî-yi Târîh-i Âriana”, Gaznî Bister-i Temeddun-i Şark-ı İslâmî, I, 100-101.
266 Kohzâd, Târîh-i Afanistan, I, 279.
267 Avesta, Vandidad, çev. İbrahim Pûr Dâvûd, s.11 268 Kohzad, “ Âbidâti Mezârât-ı Gaznî”, s. 126.
Söz konusu isimle ilgili yapılan araştırmalara bakıldığı zaman, ilk farklılığın, kelimenin yazılış şekliyle alakalı olduğu göze çarpmaktadır. Kelime Avesta’da Çahır-رخچ olarak geçerken; kimi araştırmacılar tarafından ise Kahre-هرخک olarak kaydedilmekte269 ve Gazne’nin en eski isimlerinden olduğu vurgulanmaktadır.270 Geyânî ise söz konusu kelimeyi Avesta’da geçtiği şekliyle vererek Gazne’nin kuzeyinde yer alan Garcistân bölgesinin en eski isimi olduğuna işaret ederek bu ismin Gazne ile ilgili olmadığına işaret etmiştir.271
Mezkûr ismin günümüz Levger ilinin sınırları içerinde bulunduğu aktarılan Çarh-ı Levger’in eski ismi olduğu nakledilmekte ve Gazne’nin en eski tarihlerden bu yana mevcudiyetini göstermesi bakımından önemli olduğu vurgulanmaktadır.272 Mecûsîliğin uygulama, örf ve adetlerine baktığımız zaman özellikle ölülerini yakması konusu -ki bu iş mabetlerde yapılıyordu- bu bölgenin su ve oduna yakın bir bölgede olması gerektiğine değinilmektedir.273
Ancak zikri geçen bu bölgenin şu an Gazne sınırlarından alınıp, Afganistan’ın bir başka ili olan Levger sınırlarına dahil edilmesi, günümüz araştırmacılarınca ihtilaflı bir konu olmuştur. Konu ile ilgili olarak Ali Muhammad Kohzâd Kahre’yi günümüz Gazne sınırları içerisinde olan Kakrak bölgesiyle bir tutarken;274
Celâlî ise Çağatayca olan Kakrak ile Gazne’nin ilişkilendirilmesinin zor olduğunu, çünkü Kakrak bölgesinin bir dereden ibaret olup kalabalık nüfusun barınma ihtiyacını karşılamaktan aciz olduğunu ifade etmektedir.275
269
Kohzâd, Târîh-i Afganistan, I, 281.
270 Pürfeyîz, Asadullah, Afganistan der Asr-ı Sultan Mahmûd-ı Gaznevî, İntişârât-ı Kütüb-ı Beyhakî, Kâbil, 1390, s. 21.
271 Geyânî, “Sîmâî-yi Gaznî der Manzûmahâî-yi Târîh-i Âriana”, Bister-i Temeddun-i Şark-ı İslâmî, I, 106.
272
Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 31. 273
Ensârî, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, s. 31-32. 274 Kohzad, Târîh-i Afghanistan, I, 28
275 Celâli, Gulâm Ceylânî, Gazne ve Gazneviyân, s. 21; Hisâriyân, Edebiyâti Farsî Darî der Devre-yi Gazneviyân, s.72.
Gazâka (هکازگ): Gazne şehrinin isimlerinden bir diğeri de m.s. II. asırda
Batlamyus tarafından zikredildiği öne sürülen Gazâka’dır.276 Bu kelimeyi terminoloji açısından ele alan ve bir takım zorlama tahminlerle de olsa, Soğd dilinde hazine anlamına gelen Ganzak kelimesi ile ilişkilendirenler olmuştur.277
Emile Benveniste (v. 1976), “Gazne Şehrinin Adı” ismiyle kaleme aldığı makalesinde kelimenin kökeni ile ilgili şu tespitleri yapmaktadır: “Ganzaka ismi, Atropatene bölgesinde İran’a sınır olan, küçük lehçe ve ağız farklılığını saymazsak, Ganjak şehrine benzemektedir.” Bu faraziyelerinin Soğd dilinde hazine anlamına gelen Ganzak kelimesinin keşfi ile netlik kazandığını savunmaktadır. Ona göre bu kelimenin kökeni Soğd, Parti ve Mani metinlerine dayanmaktadır. Şöyle ki Partça olan Ganz Soğdça olan Gezn’e dönüşerek Gaznak şeklini almıştır.278
E. Benveste konuyla ilgili şunları söylemektedir.
“ Şehrin çok eski devirlerde başkentlik konumunda olması, bizi antik bir kent olan “Gazâka” ismiyle Gazne isminin uyuşabileceği düşüncesine itti. Bu ismin, çok az lehçe ve telaffuz farklılığı ile İran’a sınır olan Atropatena’nın şehri, hazine anlamına gelen, Gence ile türev olması muhtemeldir. Bu faraziye epey bir müddet tahkiki imkansız olarak kalmışsa da Doğu İran’da n-z (n-j) terkibinin z-n ye dönüşmüş olabileceği kabul görüyordu. Bu konu şimdiye dek karışık ve örtülü kalmıştı. Ama son zamanlarda, kimileri tarafından, Orta İran lehçeleri (Soğd ve Part) ile ilgili yapılan araştırmalarda, şehirle ilgili değil de hazine kelimesinin Soğdca Vimalakirtinirde Casutura metninde Gaznak şeklinde olduğuyla ilgili birçok delil mevcuttur ki hazine anlamına gelmektedir. Diğer taraftan yeni ortaya çıkarılan Mani ayinlerini anlatan Partça bir metinde hazine anlamına gelen Gzn/Gazn kelimesi görülmektedir. Şimdi ( yukarıdakilerden) anlaşıldığına göre Ganz-زنگ kelimesi Partça olan Gezn’e ve Soğdca olan Gazn’a (Gezn’e) dönüşmüştür. Gaznak
276 Benveniste, Emile, “Nâmı Şehr-i Gazna”, çev. Ali Ahmed Naimî, Ariana, Kâbil, tsz., Sayı: 24, s. 11-13; Muhaddise, Payende vd., “Ehmiyet- Tâîrhî ve Sahtârı İktisâdî-yi Şehr-i Gazneyin der Partevu Hayatı Siyâsî-yi Asr-ı Gazeviyân”, Fasılnâme-yi İlmî-Pûjûheşî Târîh-i Ferheng ve Temeddun-i İslâmî, Yıl: 5, Son Bahar 1393/2014, Sayı: 16, 132-133; Bosworth, Historic City of the Islamic World, s. 146; Alexander, Cunningham, The Ancient Geography of India, Trübner Yay. Londra, 1871, s. 42. 277 Sarvar, Humâyûn, Hakim Senâî-yi Gaznevî ve Cihân Bînî Ûv, nşr. Afganistan Haberleşme ve Kültür Bakanlığı, Kâbil 2010, s. 5.
kelimesi, beklendiği gibi, ilk harfinin mahreç bakımından boğazdan çıkarılan harf olması Dolayısıyla şekil bakımından Soğdca kelimesine daha çok benzerliği mevcuttur. Bu benzerlik Soğdca olan“Gava” kelimesinin “Kay/Gay-یق” olarak muarrebleştirildiğinde görülen benzerlikle aynı değil midir? Gazne’nin şöhreti, Gazne (Gence) kelimesinin bazı Arap Tarihçilerinin arasında yaygınlık kazanmasına ve böylece onu Atropatena’da merkezi bir şehir olan Gaznaka ile ilgili de kullanmalarına sebep olmuştur”.279
.
Ancak bu konuda bazı araştırmacıların da vurguladıkları gibi aydınlatıcı bilgi ve rivayetler bulunmamaktadır.280
Gazneli tarihi uzmanı Bosworth Gazne kelimesinin kökeni ile ilgili hemen hemen Fransız araştırmacı E. Benveniste ile aynı görüşleri paylaşarak Gaznî kelimesi kökenin Gaznik ve Gazneyn olduğuna vurgu yaparak bazı İslâm Coğrafyacılarının da Gazneyn şeklini tercih ettiklerine işaret etmiştir.281
Diğer taraftan Gazne isminin kökenini, bazı tarihi acı olaylardan yola çıkarak halk arasında yaygın olan “Oğuzlar’ın şehri yakıp yağmalarının acı neticesi olarak (ین-زغ/Guz-Nî ) yani “Oğuzlar olmasın” manasına gelen bileşik isimden türediği ifade edilmiştir.282 Ancak, Gazne şehrinin Oğuzlar tarafından istilası Gazneliler’in son dönemlerinde yani 559/1163-4 yıllarında gerçekleşmiştir.283 Dolayısıyla yukarıda zikri geçen terkibin Gazne ile her hangi bir irtibatı yoktur. Halk arasında yaygın olan diğer bir inanışa göre Gazne, ین+زگ Gez+Ney’den türemiştir. Bu anlayışın bölgenin ormanlıklarında biten Gez adındaki ağaç ile Ney adıyla bilinen ottan esinlenilerek zamanla Gazne’ye dönüştüğü inancı yaygınlık kazanmıştır. Diğer
279 Benveniste, “ Nâm-ı Şehr-i Gazna”, Ariana, s. 12-13.
280 Dames, Longworth, “Gazne”, İA, C. IV, İstanbul, 1964, s. 741; Na’imî, Ali Ahmed, “Âbidât ve Mezârât-ı Gaznî”, Sâlnâme-i Kâbil, tsz., s. 162.
281
Bosworth, Historic City of the Islamic World, s. 146. 282
Sarvarî, Abdulahad Sitâk, Kala’t-i Gazneyîn, 3. Baskı, nşr. Afganistan Haberleşme ve Kültür Bakanlığı, Kâbil, 2011, s. 96.
283 Geniş bilgi için bkz. Ayan, Ergin, Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Oğuz İsyani, Kitabevi Yay. İstanbul 2007, s. 101-120.
taraftan günümüzde Afganistan’ın resmi dillerinden biri olan Peştu dilinde de Gazne (ین ءوزگ-Gezuni) şeklinde telaffuz edildiğine işaret edilmiştir.284
Hosina (انیسوه): Söz konusu bölgenin İslâm öncesi dönemleri ile ilgili
muteber kaynak sayılan ve 24/645 yıllarında, Hindistan’dan Çin’e döndüğü sırada, bizzat Gazne’yi ziyaret eden Hsüan-Tsang kaleme aldığı Si-Yu-Ki adlı sefernamesinde Gazne şehrinin ismini “Ho-sin-na” şeklinde zikretmekte ve aynı zamanda Zâbülistân eyaletinin başkenti olarak belirtmektedir.285 Eserin mütercimi, Ho-si-na ile Gazne kelimesinin ilişkilendirilmesinin ilk defa M. V. De St. Martin tarafından yapıldığını belirtmiştir.286
Diğer taraftan Hosina kelimesinin farklı şekillerde yazıldığına şahit olunmaktadır. Bunlardan Bosworth, söz konusu kelimeyi “ Ho(k)-si(k)-na” şeklinde yazarak “Ghaznik” olarak tercüme etmiştir.287
Kimileri tarafından kelime Hok-sit-na şeklinde yazılırken;288
kimileri de bu kelimeyi Ho-si-na = Go-si-na = Geniya = Gazne şeklinde anlamlandırmışlardır.289